“Poto ʻo Natulá”
MEI HE TOKOTAHA-TOHI ʻĀ HAKE! ʻI SIAPANI
NAʻE talaki ʻa e kaveinga ko iá mei Aichi, Siapani, ʻa e feituʻu ki he Fakaʻaliʻali-Lahi 2005, ʻa ia naʻe kau ki ai ʻa e ngaahi fonua ʻe 121. Naʻe fakalototoʻaʻi ai ʻa e kau ʻaʻahí ke nau ako mei natula pea ke “fai ha ngaahi feinga fakamātoato ke ʻilo ki he ngaahi founga ki hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi koloa fakanatulá ʻo ʻikai fakaʻauha ʻosi ai ʻa e tupu ʻa e koloa fakanatula ko iá.” ʻI heʻene tuʻu ʻo ofi ki Nagoya, ʻi he uhouhonga ʻo Siapaní, naʻe fakahaaʻi ai ʻi he faiʻanga fakaʻaliʻalí ha ngaahi vaotā, ngaahi vai, mo e ngaahi ʻakau matala. Ko ha meʻa naʻe taha kehe atu ʻene manakoá ko ha ʻaluʻanga ʻi ʻolunga naʻe kilomita ʻe 2.6 hono lōloá naʻe ui ko e ʻAluʻanga Fakamāmanilahi. Naʻe meimei mita ʻe 21 fālahi, ʻo malava ke te sio kakato ai ki he ngaahi meʻá lolotonga ia ʻo hono kei tauhi ʻi he taimi tatau ʻa e fakaʻofoʻofa fakaenatula ʻo e ngaahi meʻa ʻi lalo aí.
Taha mo Natula
ʻI he faʻifaʻitaki ki ha fuʻu kofukofu ʻunufe pepe lahi kāfakafa, ko ha holisi tuʻa ne lalanga ʻaki ʻa e vaʻa kofe loloa ʻe 23,000 naʻá ne ʻufiʻufi ʻa e palepale ʻa Siapaní, ʻo maluʻi ia mei he vela ʻa e laʻaá. Ko e foʻi lalanga kofe ko ʻení naʻe fakaʻavalisi ki he mita ʻe 7 lōloa, pea mita ʻe 19 māʻolunga, mita ʻe 90 fālahi, pea mita leva ʻe 70 hono lolotó, ʻo ʻai ai ia ko e taha ʻo e ngaahi langa kofe lahi taha ʻi he māmaní. Naʻe fakaʻaliʻali ʻi he palepalé ha sisitemi fakaʻaliʻali vitiō ʻi loto ʻi ha fuopotopoto. ʻI loto ʻi he fuopotopoto mita ʻe 12.8 hono fālahí ʻa ia ʻoku takatakaiʻi kakato ʻe he ngaahi filimi ʻoku hulu mai aí, naʻe malava ai ʻa e kau ʻaʻahí ke nau fiefia, hangē ko e laú, ʻi he ongoʻi ʻoku nau taha mo e māmaní mo e ngaahi meʻamoʻui lahi fau ʻoku ʻi aí.
ʻI hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi founga fakaʻaliʻali kehekehe fakaemītiá, naʻe fakaʻaliʻali ai mei he palepale ʻa Malēsiá ʻa e ngaahi vaotā mo e ngaahi hakau feo ʻo e fonua ko iá. ʻI he palepale ʻa Tailení, ko e ngaahi ʻata fakaleleloto ia ʻo e peau kula ʻo Tīsema 26, 2004 naʻá ne fakamanatu ki he kau mamatá kotoa ko e “tangatá ʻoku ʻikai ko e pule ia ʻo natulá.” ʻI hono fakahaaʻi ʻa e fakamanamana fekauʻaki mo e ʻauha ʻosiʻosingamālié, naʻe fakahaaʻi mei he fakaʻaliʻali ʻa ʻAfilika Tongá ʻa e tatau ʻo ha Equus quagga, ko ha manu hangē ha sepelaá naʻe nofo holo ʻi he ngaahi tokalelei ʻo e fakatonga ʻo ʻAfiliká ʻo aʻu mai ki hono tuli kinautolu ʻo tāmateʻi ʻo nau ʻosiʻosingamālie ai pē ʻi he senituli hono 19.
ʻI ha fakaʻaliʻali ʻo e ngaahi meʻa tuku ʻaisi fakatolonga naʻe hoko atu ki he palepale tefitó, naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi toenga ʻo ha faʻahinga ʻelefānite mamota naʻe keli hake mei lolofonua he ʻaisi ʻo Saipīliá, Lūsia, ʻi he 2002. Naʻe ui ko e ʻelefānite Yukagir, ʻo tauhingoa pē ki he feituʻu naʻe maʻu hake aí, ʻa ia ko ha fakatātā ʻeni ʻo ha faʻahinga ʻo e ʻelefānité kuo mole atu naʻe nifo ngaofe lalahi ʻe ua, pea naʻe ʻāʻā fakakonga pē hono matá. Ko hono ʻulú naʻe kei ʻufiʻufi pē ʻe he kilí mo e fanga kiʻi pupunga fulufulu. Ko ha fakaʻaliʻali fakatoʻoaloto ia, naʻe hoko ai ʻa e ʻelefānité ni ko ha toe fakamanatu fakalotomamahi ia ʻo ha kalasi meʻamoʻui fakatoʻoaloto kuo ʻauha ʻosiʻosingamālie atu.
Ha Kahaʻu Lelei Ange?
ʻE lava fēfē ke fekuki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mo e ngaahi fakamanamana ki he kahaʻu ʻo hotau palanité, hangē ko e ʻuliʻi ʻo e ʻeá mo e mafana ʻa e foʻi kolopé? Naʻe ʻi ai ha fuʻu holisi “lanu mata” lahi faufaua naʻe ui ko e Maʻamaʻa ki he Moʻuí, naʻe mita ʻe 150 lōloa pea mita ʻe 15 māʻolunga, naʻe fakamatalaʻi “ko e fakaʻilonga ʻo e Fakaʻaliʻali-Lahi 2005.” Naʻe faʻu ʻa e fuʻu holisí ʻaki ʻa e fanga kiʻi fuʻu ʻakau ʻe 200,000 ʻo e ngaahi faʻahinga kehekehe ʻe 200, ʻo kau ai ʻa e ngaahi ʻakau matala. Naʻe pehē ko ha konga ʻo e ngaahi ʻakau kehekehe ko iá ʻe malava ʻo liliu fakatatau ki he ngaahi faʻahitaʻú, malava ke hoko ko ha ʻōkani mānava mo ha meʻa-sivi ʻea ʻo ha fuʻu kolo, ʻo ne mimisi ʻa e kāponi taiʻokisaití pea tukuange mai ʻa e ʻosikená.
Naʻe toe hā foki ʻi he Fakaʻaliʻali-Lahí ʻa e meʻalele naʻe kau ai ʻa e ngaahi pasi faʻu fetuiaki naʻe fakaleleʻaki ʻa e ʻuhilá. ʻI hono ʻave holo ʻe he ngaahi meʻalelé ni ʻa e kakaí, ko e meʻa pē ʻoku haʻu mei honau paipa fakakohú ko e vai. Ko e toe talitali ʻe taha ki he kau manako ki he tekinolosiá ko e fuofua ngāueʻaki fakakomēsiale ʻe Siapani ʻenau lēlue fakalele makinito ʻalu hangatonu ko ia ʻoku ui ko e Linimo. ʻI hono ngāueʻaki ʻo e ngaahi makinito mālohi, ʻoku fononga fakalongolongo mo moulu ʻa e Linimo ʻo mavahe ʻaki ki ʻolunga mei hono halangá ha milimita ʻe 8. Naʻe toe ʻi he fakaʻaliʻalí foki ʻa e ngaahi meʻalele uta-kakai, ngaahi tekisī pasikala, mo e ngaahi meʻalele hangē ha pasí naʻe fakalele kotoa ʻaki ʻa e puha ʻuhila ʻa ia ʻe malava pē ke fakaʻuli ai ha taha pe ʻikai ha fakaʻuli ia. ʻI heʻenau fononga vave tautau toko ua pe tolú, naʻe ngāueʻaki ʻe he ngaahi meʻalele mātuʻaki fakaonopooni ko ʻení ʻa e kasa fakanatulá, ʻa ia ʻoku maʻa ange ia ʻi he ngaahi lolo anga-mahení.
Sioloto atu ki hono liliu ʻo e veve fakanatulá, hangē ko e keikeinangá, ʻo hoko ko e ivi ʻuhila mo e fakalelei kelekele. Ko ha fale ʻuhila ʻi he fakaʻaliʻaliʻangá naʻá ne ngāueʻaki ʻa e foʻi ngāue ʻoku ui ko e liliu fakakemi mēfeini ke ne fakahoko ʻa e foʻi ngāue tofu pē ko iá. ʻI he ʻikai ke tutu ʻa e vevé, naʻe liliu fakakemi ia ʻe he fale ʻuhilá ʻo hoko ko e kasa mēfeini, ʻa ia naʻe toʻo mei ai ʻa e kasa haitolokená. Ko e founga ki hono faʻu ʻo e ivi fakaʻuhilá ʻa ia ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e ngaahi liliu fakakemí ke fakatupu ʻa e ʻuhilá, naʻe fakatahaʻi ai ʻa e ʻosikená mo e haitolokená ke fakatupu ai ʻa e ʻuhilá. Ko e meʻa leva naʻe toe mei aí ko e vai mo e fakalelei kelekele. Ko hono moʻoní, naʻe ngāueʻaki ʻe he fale ʻuhilá ʻa e veve fakanatula kotoa pē naʻe maʻu ʻi he Fakaʻaliʻali-Lahí, pea ko e ʻuhila naʻe maʻu mei aí naʻe fakaleleʻaki ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi palepalé.
Kuo fakahoko ha fakatotolo lahi ʻi he malaʻe ʻo e faʻu lōpotí ʻi he taumuʻa ke ngaohi ha ngaahi mīsini maʻamaʻa mo malava ke ngāue ko e ngaahi tokoni fakafoʻituitui ki he faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI hono fakahāhā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi fakalakalaka ʻi he tekinolosia ki he lōpotí, naʻe lue mai ha fanga lōpoti ʻe toko fitu ki he loto-mālie ʻo e siteisi ʻo e palepale ʻe taha ʻo nau tohoakiʻi ʻa e fuʻu kakai tokolahi aí ʻaki ʻenau tā ha ngaahi fasi. Naʻe ifi meʻaifi ʻa e niʻihi, ʻo lomi maʻamaʻa ʻe honau “louhiʻinimá” ʻa e ngaahi kií, lolotonga ia naʻe tā nafa ʻa e niʻihi. “Ko ʻenau ngaahi ngaue takai holó naʻe mātuʻaki lelei mo vave ʻo malava ke fetoʻoaki ai kinautolu mo ha kau tangata moʻoni ʻoku nau fakapuli,” ko e lau ia ha tokotaha mamata.
Ko e ongo ʻilo foʻou māʻolunga fakatekinolosia kehé ko e ngaahi pelesitiki ʻoku popo fakanatula ʻikai fakatupu maumau naʻe ngaohi mei he koanefalaoá mo e ngaahi meʻa meimei tatau mo ia, pea pehē ki he fanga kiʻi pulopula kasa valevale ʻaupito ʻoku siʻi hifo ʻi he nanomita ʻe 200 ʻa hono taiamitá. Ko ha fulufuluʻi ʻulu ʻo e tangatá ʻoku nanomita nai ʻe 50,000 ʻa hono taiamitá. Ko e fanga kiʻi pulopula kasa valevalé ni ʻi hono anga-mahení ʻoku ʻikai ʻaupito ke tuʻu maʻu pea ʻoku puli vave ʻaupito. Kae kehe, kuo hanga ʻe he kau fakatotolo ʻi Siapaní ʻo fakatupu ha tekinolosia ki hono faʻu ha fanga kiʻi pulopula kasa valevale ʻaupito ʻo e ʻosikená ʻoku tuʻu maʻú, ʻa ia ʻoku fakalahi ange ai “ʻa e malava ʻa e fanga iká mo e fingotá ke nau tali ʻa e ngaahi liliu ʻo honau ʻātakaí.” Ko hono moʻoní, ko ha tauhiʻanga ika moʻui naʻe fonu ʻi he fanga kiʻi pulopula kasa valevale ʻaupito ʻo e ʻosikená naʻe malava ke tauhi ai ʻa e ngaahi faʻahinga ʻe niʻihi ʻo e ika ʻi he vaí mo e ika mei tahí fakatouʻosi! ʻOku ʻamanaki ʻa e kau fakatotoló ke ngāueʻaki ʻa e tekinolosia foʻou ko ʻení ʻi hono fāmaʻi ʻo e iká, ʻi he ngoué, pea ʻi ha ngaahi tafaʻaki kehe.
ʻOku Tokanga ʻa e Māmaní?
Neongo naʻe fakamamafaʻi ʻe he Fakaʻaliʻali-Lahí ʻa e fiemaʻu ke tokanga ki he “poto ʻo natulá,” ʻi he tuʻunga fakalūkufuá, ʻoku ʻikai ke tokanga ki ai ʻa e māmaní ia. ʻOku hanga ʻe he ngaahi leʻo ia ʻo e taʻetokaʻí, mānumanú, mo e kākaá ʻo kāsia ʻa e ngaahi leʻo ʻo e faʻahinga ʻoku poupou ki he poto ʻo natulá. Ko hono olá, kuo hoko ai ʻa e foʻi māmaní “ko e Palanite Lavelaveili,” hangē ko ia naʻe hā mei ha fakaʻaliʻali ʻe taha. Ka naʻa mo e faʻahinga ʻoku nau maʻu ha ngaahi taumuʻa leleí ʻoku ʻikai te nau maʻu ha ngaahi tali alafalalaʻanga ki he ngaahi palopalema ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá pea mo e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻoku hoko ki he ʻātakai ʻo e māmaní. Fakatatau ki he Tohi Tapú, ko e ngaahi tali ia ko ʻení ʻoku mahulu atu ia mei he tuʻunga ʻo e ʻilo mo e poto fakaetangatá. (Selemaia 10:23) Neongo ia, ʻoku ʻikai ʻaupito siva ʻa e ʻamanakí. ʻI he founga fē?
ʻOku tala mai ʻe he Tohi Tapú kiate kitautolu ko e Matavai māʻolunga taha ʻo e potó—ʻa hotau Tokotaha-Fakatupú—te ne kau mai ki he ngaahi meʻa ʻa e māmaní ki muʻa ke fakaʻauha ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e ngāue ʻa hono toʻukupú. (Fakahā 4:11; 11:18) “Oku toetoe jii be, bea e ikai ae agakovi . . . Ka koe agamalu te nau maʻu ae fonua; o nau fakafiemalieʻi akinautolu i hono lahi oe melino,” ko e lau ia ʻa e Sāme 37:10, 11 (PM). Ko e moʻoni, ʻoku fakapotopoto ke tau tokanga ki natula, ka ʻoku toe fakapotopoto ange ke tau tokanga ki he Tokotaha-Fakatupú ʻaki hono lau mo ngāueʻaki ʻene Folofolá, ʻa e Tohi Tapu Māʻoniʻoní. (2 Timote 3:16) Ko e faʻahinga kotoa pē te nau fai iá te nau sio ki hono fakamoʻui fakaʻaufuli hotau palanite mahakiʻiá pea liliu ko ha palataisí.—Luke 23:43.
[Fakatātā ʻi he peesi 24]
Fakaʻaliʻali ʻo e fanga kiʻi pulopula valevalé
[Fakatātā ʻi he peesi 24]
Ngaahi pasi taʻeʻiai ha fakaʻuli
[Fakatātā ʻi he peesi 24, 25]
Ko e sisitemi fakaʻaliʻali vitiō ʻi loto ʻi ha fuopotopoto
[Fakatātā ʻi he peesi 25]
Ko e Maʻamaʻa ki he Moʻuí naʻe faʻuʻaki ia ʻa e fanga kiʻi fuʻu ʻakau ʻe 200,000 ʻo e ngaahi faʻahinga kehekehe ʻe 200
[Fakatātā ʻi he peesi 25]
Naʻe fakafiefiaʻi ʻe he fanga lōpoti ʻa e kau fanongó ʻaki ha ngaahi fasi