Kahaʻu ʻo e Foʻi Māmaní—ʻI he Toʻukupu ʻo Hai?
“KO E fakaʻau ke mafana ange ʻa e foʻi kolopé ʻokú ne ʻomai ʻa e ʻahiʻahi lahi taha kuo teʻeki te tau fehangahangai mo ia ʻa kitautolu faʻahinga ʻo e tangatá,” ko e fakapapauʻi mai ia ʻe he pulusinga ʻo e National Geographic ʻo ʻOkatopa 2007. Ke tau lavameʻa ʻi he fetaulaki mo e palopalema ko iá, naʻe pehē ʻe he makasiní, ʻoku fiemaʻu ke tau “ngaʻunu vave mo fakapapauʻi—pea kau fakataha ki ai mo ha fakapotopoto kuo tātātaha ke tau fakahāhaaʻi ʻi he tuʻunga ko ha sōsaieti pe ko ha ngaahi faʻahinga.”
ʻE fakaleleiʻi fakapotopoto ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e palopalemá ni? ʻOku lahi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku kaunga ki he ngāue ʻoku fepaki mo iá: ko e taʻemahuʻingaʻia, mānumanu, taʻetokanga, ngaahi ngāue siokita, ko e fetulituliʻi ke tuʻumālie ʻi he ngaahi fonua langalanga haké, pea mo e ngaahi fakakaukau ʻa e laui miliona ʻoku nau loto ke kei hokohoko atu pē ʻi he founga moʻui ʻoku ngāueʻaki lahi ai ʻa e ngaahi maʻuʻanga iví.
Ko ha palōfita ʻa e ʻOtuá ʻi he kuonga muʻá ʻokú ne ʻomai kiate kitautolu ha fakafuofua moʻoni ki heʻetau malava ke solova ʻetau ngaahi palopalema fakaeʻulungāanga, fakasōsiale mo fakaepuleʻangá. Naʻá ne tohi: “ʻOku ʻikai ʻi he tangata hono hala: ʻoku ʻikai ʻi he tangata ʻoku haʻele ke fakaʻuli ʻene ʻalu.” (Selemaia 10:23) ʻOku fakamoʻoni ʻa e hisitōlia fakamamahi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he moʻoni ʻo e ngaahi lea ko iá. Pea ʻi he ʻahó ni, neongo ʻetau maʻu ʻa e ngaahi fakalakalaka lahi ʻi he saienisí pea mo e tekinolosiá, ʻoku tau fehangahangai mo e ngaahi tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻoku ʻikai ha ʻilo tōmuʻa ki ai. Ko ia ʻe lava fēfē ke tau falala pau ʻe lelei ange ʻa e ʻapongipongí?
Ko e moʻoni kuo lahi ʻa e talanoa ki hano fakaleleiʻi ʻa e liliu ʻa e anga ʻo e ʻeá pea mo e ngaahi fetōʻaki fakatupu maumau kehe, ka ko e meʻa siʻisiʻi pē kuo lavá. Ko e fakatātaá, naʻe anga-fēfē ʻa e tali ʻa e ngaahi puleʻangá ʻi he 2007 ʻi he fuofua taimi naʻe toki malava ai ke folaua ʻi tahi ʻa e Hūʻanga Fakatokelau-Hihifó ʻi he matāfonua fakatokelau ʻo ʻAmelika Tokelaú? ʻOku tali mai ʻe he ʻētita ʻi he makasini New Scientist: “ʻAki ha fakavave taʻemīngao ke taukaveʻi ʻa e totonu ki he ngaahi konga ʻo e konitinēnití ni koeʻuhi ke nau [malava] ke fai ai ha vili ki ha lolo mo ha penisini lahi ange.”
ʻI he meimei taʻu ʻe 2,000 kuo maliu atú, naʻe tomuʻa tala totonu ai ʻe he Tohi Tapú ʻe aʻu ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he tuʻunga ʻa ia te nau ‘fakaʻauha ai ʻa e fonuá.’ (Fakahā 11:18) ʻOku hā mahino, ʻoku fiemaʻu ki he māmaní ha taki ʻokú ne maʻu fakatouʻosi ʻa e poto mo e mālohi ke aʻusia ʻa e ngaahi taumuʻa ʻoku fiemaʻú pea mo ha kakai te nau anganofo kiate ia. ʻE lava ʻe ha taki fakapolitikale pe ko ha faisaienisi loto-moʻoni mo mataotao ke ne fakalato ʻa e ngafa ko iá? ʻOku tali mai ʻe he Tohi Tapú: “Oua naa mou falala ki he gaahi eiki, be ki he foha oe tagata, aia oku ikai ha fakamoui iate ia.”—Sāme 146:3, PM.
Kahaʻu ʻo e Foʻi Māmaní—ʻI he Toʻukupu ʻo e ʻOtuá!
ʻOku taha pē ʻa e Taki ʻe lava ke ne solova lavameʻa ʻa e ngaahi palopalema ʻoku fetaulaki mo e māmaní. ʻI he fekauʻaki mo iá, naʻe tomuʻa tala ʻe he Tohi Tapú: “ʻOku nofo hifo ki ai ʻa e Laumalie ʻo Sihova, ʻa e laumalie ʻo e poto mo e ʻilomeʻa, ʻa e laumalie ʻo e faleʻi mo e mafai, ʻa e laumalie ʻo e ʻiloʻi ʻo Sihova mo e ʻapasia ki ai . . . ʻE fou ʻi he totonu ʻene fakamaau ʻa e kau masiva, . . . pea te ne tamateʻi ʻa e kau angahala ʻaki ʻa e manava ʻoku ʻalu atu mei hono loungutu.”—Aisea 11:2-5.
Ko hai ʻa e Tokotaha ko iá? ʻOku ʻikai mo ha toe taha kehe ka ko Sīsū Kalaisi, ʻa ia naʻá ne foaki anga-ʻofa ʻene moʻuí koeʻuhi ko kitautolu. (Sione 3:16) ʻI hono tuʻunga he taimí ni ko ha tokotaha laumālie mālohi makehé, kuo fakamafaiʻi mo fakaivia ʻa Sīsū ʻe he ʻOtuá ke ne pule hifo ki he māmaní.—Taniela 7:13, 14; Fakahā 11:15.
ʻOku kau atu ki he ngaahi malava ʻa Sīsuú ʻa ʻene ʻilo lahi ʻaupito ki he fakatupu ʻa e ʻOtuá, ʻa ia naʻá ne maʻu ki muʻa ke ne hāʻele hifo ki he māmaní. Ko hono moʻoní, ʻi ha taimi taʻefaʻalaua ʻi he kuohilí ʻi hono faʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻuniveesi matelié, ko Sīsū ʻene “tufunga lahi.” (Palovepi 8:22-31) Fakakaukau atu ki ai: Ko Sīsū, ʻa e tokotaha tonu naʻe tokoni ki hono ngaohi ʻo e foʻi māmaní pea mo e ngaahi meʻa moʻui kotoa aí, te ne takimuʻa ʻi hono toʻo atu ʻa e maumau naʻe tupu mei he ngāue taʻetokanga ʻa e tangatá.
Ko hai ʻe hoko ko e kakai ʻa Kalaisí? Ko kinautolu ia ʻa e kakai anga-vaivai mo māʻoniʻoni moʻoní, ʻa e faʻahinga ko ia ʻoku nau ʻiloʻi ʻa e ʻOtua moʻoní, ʻa Sihova, pea talangofua kia Sīsū Kalaisi ko e Pulé. (Sāme 37:11, 29; 2 Tesalonaika 1:7, 8) Naʻe pehē ʻe Sīsū ʻe “to moʻonautolu ʻae fonua,” ʻa ia ʻe liliu ko ha palataisí.—Mātiu 5:5; Aisea 11:6-9; Luke 23:43.
Ko e hā ʻe lava ke ke faí ka ke kau ai ʻi hono fakahoko ʻo e ngaahi talaʻofa ʻa e Tohi Tapú? ʻOku tali mai ʻe Sīsū tonu: “Pea ko eni ia ʻa e moʻui taʻengata, ke nau fai ke ʻilo koe ko e Otua moʻonia pe taha, pea mo Sisu ne ke fekau mai ko e Misaia.”—Sione 17:3.
ʻIo, ʻoku hā mai nai hotau palanité ʻoku ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki, ka ko ʻene kei hoko atu ko ha ʻapi ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku ʻikai toe fakaveiveiua ia. ʻI hono kehé, ʻoku fakatatali mai ʻa e tuʻunga fakatuʻutāmakí ia ki he faʻahinga ko ia ʻoku hokohoko atu ʻenau fakahāhā ʻa e taʻetokaʻi ki he fakatupu ʻa e ʻOtuá pea fakafisi ke talangofua kia Sīsū Kalaisí. Ko ia ai, ʻoku fakalototoʻaʻi atu koe ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke ke feinga ke maʻu ʻa e ʻilo ʻoku taki atu ki he moʻui taʻengatá.
[Puha ʻi he peesi 8]
TAUMAMAʻO MEI HE MALAVA ʻA E SAIENISÍ
Neongo ʻa e ʻilo lelei fakaʻaufuli ki he ngaahi tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻe ala hokó, ʻoku maumauʻi ʻe he kakai ʻe laui miliona honau ʻatamaí mo honau sinó ʻaki hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapu ki he fakafiefiá, ngāuekoviʻaki ʻa e ʻolokaholó, mo e ifi tapaká. Kiate kinautolu, ko e moʻuí ia ʻoku ʻikai ko ha meʻaʻofa toputapu ia mei he ʻOtuá. (Sāme 36:9; 2 Kolinito 6:19 [2Ko 7:1, PM]) Ko e meʻa fakamamahí, ko ha faʻahinga fakakaukau fakaʻotuamate meimei tatau pē ʻoku fai ki he foʻi māmaní ʻo ne fakatupunga ai hono ngaahi palopalemá.
Ko e hā leva ʻa e fakaleleiʻangá? ʻE lava ke maʻu ia ʻi he saienisí mo e ako fakamāmaní? ʻIkai ʻaupito. ʻOku meimei tefito ʻa e palopalemá ia ʻi he tafaʻaki fakalaumālie pea ʻoku fiemaʻu ki ai ha fakaleleiʻanga fakalaumālie ia. ʻOku fakamoʻoni ʻa e Tohi Tapú ki he moʻoniʻi meʻá ni. Ko ia ai, ʻokú ne talaʻofa ʻe hoko mai ʻa e taimi ʻa ia ko e faʻahinga ʻo e tangatá “ʻe ʻikai te nau fai ha maumau, pea ʻe ʻikai te nau fai ha fakaʻauha” ki he foʻi māmaní koeʻuhi ʻe “fonu ʻa mamani ʻi he ʻiloʻi ʻo Sihova, ʻo hange ko e mafola ʻa e vai ʻi he tahi.”—Aisea 11:9.
[Fakatātā ʻi he peesi 8, 9]
ʻI he malumalu ʻo e pule ʻa Kalaisí ʻe kau ai ʻa e kau māʻoniʻoní ʻi hono ngaohi ʻo e foʻi māmaní ke hoko ko ha palataisi fakakātoa