Tohi Tohi Tapu Fika 58—Hepelu
Tokotaha-Tohí: Paula
Feituʻu Naʻe Tohi Aí: Loma
Kakato Hono Tohí: 61 T.S. nai
ʻOKU ʻiloa taha ʻa Paulá ko e ʻapositolo ki he “Senitaile.” Ka naʻe fakangatangata pē ʻene ngāue fakafaifekaú ki he faʻahinga ʻikai ko e Siú? ʻIkai ʻaupito! Ki muʻa pē ʻi he papitaiso ʻa Paula pea fekauʻi ki heʻene ngāué, naʻe tala ange ʻe he ʻEiki ko Sīsuú kia ʻAnanaia: “Ko e ipu matuʻaki fili ʻeni aʻaku [ʻa Paula], ke hapai hoku hingoa ʻi he ʻao ʻo e Senitaile, mo e ngaahi tuʻi, mo haʻa Isileli foki.” (Fakaʻītali ʻamautolu; Ng. 9:15; Kal. 2:8, 9) Ko hono fai ʻo e tohi Hepeluú naʻe fehoanaki moʻoni ia mo e fekauʻi ʻo Paula ke ne hapai ʻa e huafa ʻo Sīsuú ki haʻa ʻIsilelí.
2 Kae kehe, ʻoku veiveiua ʻa e kau fakaanga ʻe niʻihi ki hono hiki ʻe Paula ʻa e tohi Hepeluú. Ko e fakafepaki ʻe taha ko e pehē ko ia ʻoku ʻikai ke ʻasi ʻa e hingoa ʻo Paulá ʻi he tohí. Ka ʻoku ʻikai moʻoni ko ha palopalema eni ia, he ko e lahi ʻo e ngaahi tohi fakamoʻoniʻanga kehé ʻoku ʻikai ke fakahaaʻi ai ʻa e hingoa ia ʻo e tokotaha-tohí, ʻa ia ʻoku faʻa fakahaaʻi ia ʻe he fakamoʻoni ʻi loto. ʻIkai ngata aí, ʻoku tui ʻa e niʻihi naʻe liʻaki ʻosi fakakaukauʻi nai pē ʻe Paula ia ʻa hono hingoá ʻi he tohi ki he kau Kalisitiane Hepelū ʻi Siuteá, koeʻuhi ko hono hingoá naʻe fehiʻanekinaʻi ʻaupito ia ʻe he kau Siu ʻi aí. (Ng. 21:28) Pea ʻoku ʻikai ko e fakafepaki moʻoni ki he tuʻunga hiki-tohi ʻo Paulá ʻi he kehe hono sīpinga hikí mei heʻene ngaahi ʻipiseli kehé. Pe ko e fai ki he kau pangani, kau Siu, pe ki he kau Kalisitiané, naʻe fakahaaʻi maʻu pē ʻe Paula ʻa ʻene malava ke “hoko ko e meʻa kehekehe ki he kakai kehekehe.” ʻI hení ko ʻene fakaʻuhingá ʻoku fai ia ki he kau Siú mei hono tuʻunga ko ha Siu, ko e ngaahi fakaʻuhinga naʻe lava ke nau mahinoʻi mo fakahoungaʻi kakato.—1 Kol. 9:22.
3 Ko e fakamoʻoni ʻi loto fekauʻaki mo e tohí ʻoku poupouʻi kotoa ai ʻa e tuʻunga hiki-tohi ʻo Paulá. Ko e tokotaha-tohí naʻá ne ʻi ʻĪtali pea naʻá ne feohi mo Tīmote. Ko e ngaahi moʻoniʻi meʻa ko ení ʻoku feʻungamālie ia mo Paula. (Hep. 13:23, 24) ʻIkai ko ia pē, ko e tokāteliné ʻoku feʻunga ia mo e natula ʻo Paulá, neongo ko e ngaahi fakaʻuhingá ʻoku fakahoko ia mei ha vakai ʻa ha Siu, naʻe faʻufaʻu ia ʻo fakatefito ke fakamānako ki he fakatahaʻanga Hepeluú ʻa ia naʻe fai ki ai ʻa e tohí. ʻI he tuʻunga ko ení ʻoku pehē ai ʻe he Commentary ʻa Clarke, Voliume 6, peesi 681, fekauʻaki mo e kau Hepeluú: “ʻI hono tohi ko ia ki he kau Siú, ʻo fakanatula ʻa ʻene peheé, ʻoku fakamoʻoniʻi ia ʻe he faʻunga fakalūkufua ʻo e ʻipiselí. Kapau ne tohi ia ki he kau Senitailé, ʻe ʻikai ha tokotaha mei hanau toko taha mano naʻe lava ke ne mahinoʻi ʻa e fakamatalá, koeʻuhi ko e ʻikai maheni mo e fokotuʻutuʻu faka-Siú; ʻa e meʻa naʻe ʻilo ʻe he tokotaha-tohi ʻo e ʻipiselí ni ʻa ia ʻoku fakahuʻunga ki ai ʻi he konga kotoa pē ʻo e tohí.” ʻOku tokoni eni ke fakamatalaʻi ai ʻa e kehe hono sīpingá ʻi hono fakahoa ki he ngaahi tohi kehe ʻa Paulá.
4 Ko hono ʻilo ʻi he 1930 nai ʻo e Chester Beatty Papyrus Fika 2 (P46) kuo ʻomai ai ʻa e fakamoʻoni lahi ange ʻo e tuʻunga hiki-tohi ʻo Paulá. ʻI he fakamatala ki he pepailo fakapeesi ko ení, ʻa ia naʻe tohi ʻi ha senituli pē ʻe taha nai mo e konga hili ʻa e mate ʻa Paulá, ko e fakaanga tohi Pilitānia ʻiloa ko Sir Frederic Kenyon naʻá ne pehē: “ʻOku taau ke fakatokangaʻi ko e tohi Hepeluú ʻoku fokotuʻu ia ʻi he hili pē ʻa e tohi Lomá (ko ha tuʻunga meimei taʻehanotatau), ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ai ʻi he muʻaki ʻaho naʻe tohi ai ʻa e maniusikilipi ko ení ne ʻikai ha ongoʻi veiveiua ki he tuʻunga hiki-tohi ʻo Paulá.”a ʻI he fehuʻi tatau ko ení, ʻoku fakahaaʻi hangatonu ai ʻe he Cyclopedia ʻa McClintock mo Strong: “ʻOku ʻikai ha fakamoʻoni mālohi ʻi tuʻa pe ʻi loto, ʻokú ne poupouʻi ha taukaveʻi ʻo ha totonu ki he tuʻunga hiki-tohi ʻo e ʻipiseli ko ení tuku kehe pē ʻa Paula.”b
5 Tuku kehe ʻa hono tali ʻo e tohí ʻe he muʻaki kau Kalisitiané, ko e meʻa ʻi loto ʻi he tohi Hepeluú ʻoku fakamoʻoniʻi ai “ne fakamanava mei he ʻOtua.” ʻOku toutou fakahanga ai ʻa e tokotaha lautohí ki he ngaahi kikite ʻi he Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, ʻo fai ai ʻa e lave lahi ki he muʻaki ngaahi tohí, pea fakahaaʻi ʻa e anga hono fakahoko kotoa eni ʻia Kalaisi Sīsuú. ʻI he ʻuluaki vahé ʻataʻatā pē, ʻoku ngāueʻaki ai ʻo ʻikai siʻi hifo he hiki lea ʻe fitu mei he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻi hono fakatupulekina ʻa e poini ko ia ko e ʻAló ʻoku māʻolunga ange ia he taimí ni ʻi he kau ʻāngeló. ʻOku fakahīkihikiʻi hokohoko ai ʻa e Folofola ʻa Sihová mo hono huafá, ʻo fakahaaʻi ai ʻa Sīsū ko e Fakafofonga Tefito ʻo e moʻuí pea fakahaaʻi ai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻia Kalaisí ko e ʻamanakiʻanga pē ia ʻe taha ki he faʻahinga ʻo e tangatá.
6 Ki he taimi ʻo hono tohí, kuo ʻosi fakahaaʻi ko Paula naʻá ne fai ʻa e tohí lolotonga ʻene ʻi ʻĪtalí. ʻI he fakaʻosi ʻo e tohí, ʻokú ne pehē ai: “Ke mou ʻilo pe, kuo veteange hota tokoua ko Timote: pea kapau ʻe vave ʻene ʻalu atu, te u aʻahi kiate kimoutolu fakataha mo ia.” (13:23) ʻOku hā ngali fakahaaʻi heni naʻe ʻamanekina ʻe Paula hano tukuange ki muʻa mei pilīsone peá ne ʻamanaki ke ʻalu fakataha mo Tīmote, ʻa ia naʻe tuku pilīsone foki mo ia ka kuo ʻosi tukuange. Ko ia ai, ko e taʻu fakaʻosi ʻo e ʻuluaki tuku pilīsone ʻo Paula ʻi Lomá ʻoku fakahuʻunga ko e taimi ia naʻe tohi aí, ʻa ia ko e 61 T.S.
7 Lolotonga ʻa e taimi ʻo e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa faka-Siú, naʻe hoko mai ai ha vahaʻa taimi ʻo e ʻahiʻahi lahi ki he kau Kalisitiane Hepelū ʻi Siuteá tautefito ki he faʻahinga ʻi Selusalemá. ʻI he tupu ʻo mafola ʻa e ongoongo leleí, naʻe hoko ai ʻa e kau Siú ʻo loto-kona mo loto-māfana tōtuʻa ʻi heʻenau fakafepaki ki he kau Kalisitiané. ʻI ha ngaahi taʻu siʻi pē ki muʻa ange, ko e ʻasi pē ko ia ʻa Paula ʻi Selusalemá naʻe langaʻi ai ha fakamoveuveu, ʻo kalanga ai ʻa e kau lotu Siú ʻi he ngataʻanga ʻo honau leʻó: “Tafiʻi mei māmani ʻa e siana kehe na: he naʻe hala hono tuku ke moʻui.” Naʻe fuakava ha kau Siu laka hake he toko 40 heʻikai te nau kai pe inu kae ʻoua kuo nau fakapoongi ia, pea naʻe fiemaʻu ai ha ngaahi kongakau mālohi toʻo naunau tau kakato ke nau fakafeʻao poʻuli ia ki Sesalia. (Ng. 22:22; 23:12-15, 23, 24) ʻI he ʻātakai ko eni ʻo e loto-māfana tōtuʻa fakalotú mo e fehiʻanekinaʻi ʻo e kau Kalisitiané, naʻe pau ai ki he fakatahaʻangá ke moʻui, malanga pea hanganaki ʻai ke nau mālohi ʻi he tuí. Naʻe pau ke nau maʻu ʻa e ʻilo mo mahinoʻi lelei ʻa e anga hono fakahoko ʻe Kalaisi ʻa e Laó koeʻuhi ke lava ʻo taʻofi ai ʻenau toe foki ki he lotu faka-Siú mo hono tauhi ʻa e Lao ʻa Mōsesé fakataha mo e feilaulau ʻo e fanga monumanú, ʻa ia ko e meʻa ko iá kotoa he taimí ni ko e koto ouau ngeʻesi pē.
8 Naʻe ʻikai ha taha naʻá ne mahinoʻi lelei ange ʻi he ʻapositolo ko Paulá ʻa e tenge mo e fakatanga ʻa ia naʻe eʻa ki ai ʻa e kau Kalisitiane Siú. Naʻe ʻikai ha taha naʻe mateuteu lelei ange ke ne tokonaki kia kinautolu ʻa e ngaahi fakamatala mālohi mo e ngaahi fakafepakiʻi ʻo e talatukufakaholo faka-Siú ʻia Paula, ʻa e tokotaha Fālesi ki muʻá. ʻI hono ngāueʻaki ʻene ʻilo lahi ki he Lao ʻa Mōsesé, ako ʻi he vaʻe ʻo Kāmelielí, naʻá ne fakahoko ai ha fakamoʻoni taʻealafakakikihiʻi ko Kalaisi ʻa e tokotaha fakahoko ʻo e Laó, ʻa hono ngaahi tuʻutuʻuní mo hono ngaahi feilaulaú. Naʻá ne fakahaaʻi ʻa e anga hono fetongi ʻo e ngaahi meʻá ni he taimi ko ení ʻe ha ngaahi meʻa moʻoni lāngilangiʻia mamaʻo ange, ʻo ʻomai ai ʻa e ngaahi ʻaonga taʻefakangatangata lahi ange ʻi he malumalu ʻo ha fuakava foʻou mo lelei ange. Ko hono ʻatamai vēkeveké naʻe ʻomai ai ʻa e ʻotu fakamoʻoni hokohoko lelei mahino mo fakatuipau. Ko e ngata ʻa e fuakava Laó pea mo e hū mai ʻa e fuakava foʻoú, ko e māʻolunga ʻo e tuʻunga taulaʻeiki ʻo Kalaisí ʻi he tuʻunga taulaʻeiki ʻo ʻĒloné, ko e mahuʻinga moʻoni ʻo e feilaulau ʻa Kalaisí ʻi hono fakahoa ki he ngaahi feilaulau ʻo e fanga pulú mo e kosí, ko e hū ʻa Kalaisi ki he ʻao tonu ʻo Sihova ʻi hēvaní kae ʻikai ki ha tēniti fakaemāmani pē—ko e ngaahi akonaki maeʻeeʻa foʻou kotoa ko ení ʻa ia naʻe fehiʻa tōtuʻa ki ai ʻa e kau Siu taʻetuí, naʻe ʻoatu ia ki he kau Kalisitiane Hepeluú fakataha mo e fakamoʻoni lahi fau ko ia mei he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻa ia ʻoku ʻikai lava ke taʻetui ki ai ha Siu ʻatamai lelei.
9 ʻI he teuʻi ʻaki ʻa e tohi ko ení, naʻe maʻu ʻe he kau Kalisitiane Hepeluú ha meʻatau foʻou mo mālohi ke tāpuniʻi ʻaki ʻa e ngutu ʻo e kau Siu fakatangá, pea pehē ki ha fakaʻuhinga fakatupu fakalotoʻi ke fakatuipauʻi mo liliuʻi ʻaki ʻa e kau Siu loto-totonu ʻoku nau kumi ki he moʻoni ʻa e ʻOtuá. ʻOku fakahaaʻi ʻi he tohí ʻa e ʻofa lahi ʻa Paula ki he kau Kalisitiane Hepeluú mo ʻene holi mālohi ke tokoniʻi kinautolu ʻi ha founga ʻaonga ʻi he taimi ʻo ʻenau faingataʻaʻia lahí.
ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ
23 ʻI he tuʻunga ko ha fakaʻuhinga fakalao ʻi hono poupouʻi ʻo Kalaisí, ko e tohi ki he kau Hepeluú ko ha ngāue mataotao taʻealafakakikihiʻi ia, naʻe taʻehamele ʻi hono faʻú pea naʻe hiki tauʻatāina fakataha mo e fakamoʻoni mei he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. ʻOkú ne toʻo ʻa e ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻo e Lao ʻa Mōsesé—ʻa e fuakava, ko e toto, ko e fakalaloa, ko e tēniti faiʻanga lotú, ko e tuʻunga taulaʻeikí, ko e ngaahi feilaulaú—ʻo fakahaaʻi ko e ngaahi meʻa ko iá ko ha sīpinga pē ia naʻe ʻai ʻe he ʻOtuá ke fakahaaʻi ai ha ngaahi meʻa lahi mamaʻo ange ka hoko mai, ʻo aʻu kotoa ki hono tumutumú ʻia Kalaisi Sīsū mo ʻene feilaulaú, ʻa e tokotaha fakahoko ʻo e Laó. Ko e Laó “ko e meʻa kuo kamata luku, pea ʻoku fakaʻauʻauhifo, kuo ofi ʻene mole,” ko e lau ia ʻa Paulá. Ka “ko Sisu Kalaisi ʻoku tatau ai pe he ʻaneafi, mo e ʻaho ni, ʻio, ʻo taʻengata.” (8:13; 13:8; 10:1) He fiefia ē kuo pau naʻe ongoʻi ʻe he kau Hepelū ko iá ʻi hono lau ʻenau tohí!
24 Ka ko e hā hono ʻaonga ʻo e meʻá ni kia kitautolu he ʻaho ní, ʻi hotau ngaahi tuʻunga kehekehé? Koeʻuhi ʻoku ʻikai ke tau ʻi he malumalu ʻo e Laó, ʻe lava ke tau maʻu ha toe meʻa ʻoku ʻaonga ʻi he fakaʻuhinga ʻa Paulá? ʻIo, ko ia tofu pē. ʻOku fokotuʻu mai heni kia kitautolu ʻa e fokotuʻutuʻu fuakava foʻou lahi makatuʻunga ʻi he talaʻofa kia ʻĒpalahame ʻo pehē fakafou ʻi hono Hakó ʻe monūʻia ai ʻa e ngaahi fāmili kotoa pē ʻi he māmaní. Ko ʻetau ʻamanaki eni ki he moʻuí, ʻa ʻetau ʻamanaki pē tahá, ko e fakahoko ʻo e muʻaki talaʻofa ʻa Sihova ʻo e monūʻia fakafou he Hako ʻo ʻĒpalahamé, ʻa Sīsū Kalaisi. Neongo ʻa e ʻikai te tau ʻi he malumalu ʻo e Laó, ʻoku fanauʻi kitautolu ʻi he angahala ʻi he tuʻunga ko e fānau ʻa ʻĀtama, pea ʻoku tau fiemaʻu ha taulaʻeiki lahi mohu meesi, ko e taulaʻeiki mo ha feilaulau totonu ki he angahalá, ko e tokotaha ʻa ia ʻoku lava ke ne hū tonu ki he ʻao ʻo Sihova ʻi hēvaní ʻo fakalaloa ai maʻatautolu. ʻOku tau maʻu ia ʻi heni, ko e Taulaʻeiki Lahi ʻa ia ʻoku lava ke ne taki kitautolu ki he moʻui ʻi he māmani foʻou ʻa Sihová, ʻa ia ʻoku lava ke ne ongoʻi hotau ngaahi vaivaiʻangá, ʻi hono “ʻosi ʻahiʻahi ʻi he meʻa kotoa pe, hange ko kitautolu,” pea ʻokú ne fakaafeʻi kitautolu ke “tau ʻunuʻunu atu malohi ai ki he taloni ʻo kelesi, ke tau maʻu meesi, mo tau taʻimalie ha kelesi ke tokoni mai” ʻi he taimi totonu.—4:15, 16.
25 ʻIkai ko ia pē, ʻi he tohi ʻa Paula ki he kau Hepeluú, ʻoku tau maʻu ai ʻa e fakamoʻoni fakaueʻiloto ko e ngaahi kikite kuo lēkooti fuoloa he kuohilí ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú naʻe fakahoko ia ki mui ʻi ha founga fakaofo. Ko e meʻá ni kotoa maʻa hotau fakahinohino mo e fakafiemālie he ʻahó ni. Ko e fakatātaá, ʻi he tohi Hepeluú, ʻoku ngāueʻaki tuʻo nima ai ʻe Paula ʻa e ngaahi foʻi lea ʻo e kikite ki he Puleʻangá ʻi he Sāme 110:1 kia Sīsū Kalaisi ko e Hako ʻo e Puleʻangá, ʻa ia “kuo ne nofo hifo foki mei he toʻomataʻu ʻo e taloni ʻo e ʻOtua” ke tatali “kaeʻoua ke ngaohi hono ngaahi fili ko hono tuʻunga vaʻe.” (Hep. 12:2; 10:12, 13; 1:3, 13; 8:1) ʻIkai ko ia pē, ʻoku hiki ʻe Paula ʻa e Sāme 110:4 ʻi hono fakamatalaʻi ʻa e lakanga mahuʻinga naʻe fakahoko ʻe he ʻAlo ʻo e ʻOtuá ko ha ‘taulaʻeiki ʻo laui itaniti ʻi he ʻalunga ʻo Melikiseteki.’ ʻI he hangē ko Melekisēteki ʻo e kuonga muʻá, ʻa ia ʻoku lēkooti ʻi he Tohi Tapú ʻoku “tae haane tamai, tae haane faʻe, tae hano hohoko, kuo ikai ha kamataaga o hono gaahi aho, be ha gataaga o ene moui,” ko Sīsuú ko e Tuʻi ia mo ha “taulaeiki o lauikuoga” ke ne fakahoko mai ʻa e ngaahi ʻaonga taʻengata ʻo ʻene feilaulau huhuʻí ki he faʻahinga kotoa ʻoku nau ʻai kinautolu ki he malumalu ʻo ʻene pulé ʻi he talangofua. (Hep. 5:6, 10; 6:20; 7:1-21, PM) Ko e Tuʻi-Taulaʻeiki tatau ko ení ʻoku lave ki ai ʻa Paula ʻi heʻene hiki lea mei he Sāme 45:6, 7: “ʻE ʻOtua, ko ho taloni ʻoku ne aʻusia ʻa e kuonga ʻo itaniti: Pea ko e sepita ʻa Faitotonu, ko ha sepita ia ʻo hono puleʻanga. Ne ke manako ki he faitotonu, Ka ke fehiʻa ki he maumau lao; ko ia ko e ʻOtua, ʻio, ko ho ʻOtua naʻa ne paniʻaki koe ʻaki ʻa e lolo ʻo e fiefia, ʻo lahi hake ʻi ho ngaahi kaungāmeʻa.” (Hep. 1:8, 9) ʻI he hiki lea ʻa Paula mei he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú pea fakahaaʻi ʻa honau fakahoko ʻia Kalaisi Sīsuú, ʻoku tau sio ai ki he fakahokohoko lelei ʻo e ngaahi konga ʻo e sīpinga fakaʻotuá maʻa hotau fakamaama.
26 Hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi mahino ʻe he tohi ki he kau Hepeluú, naʻe fakatuʻotuʻa atu ʻa ʻĒpalahame ki he Puleʻangá, ko e “kolo ʻoku oʻona ʻa e ngaahi tuʻunga, ʻa ia ko hono fakafuofua mo hono tufunga lahi ko e ʻOtua”—ko e kolo “fakalangi.” “Ko tui” naʻá ne kakapa atu ai ki he Puleʻangá, pea naʻá ne fai ʻa e ngaahi feilaulau lahi koeʻuhi ke ne lava ai ʻo maʻu ʻa hono ngaahi tāpuakí ʻi ha “toetuʻu lelei hake.” Ko ha fakatātā fakaueʻiloto moʻoni ia ʻoku tau maʻu ʻia ʻĒpalahame pea ʻi he kau tangata mo e kau fefine kehe kotoa ʻo e tuí—ʻa e “ʻao kau fakamoʻoni ʻoku fuʻu pehe fau” naʻe fakahaaʻi ʻe Paula ʻi he vahe 11 ʻo e tohi Hepeluú! ʻI heʻetau lau ʻa e lēkōtí ni, ʻoku hākahaka mo fiefia hotau lotó, ʻi he houngaʻia he monū mo e ʻamanaki ʻoku tau maʻú fakataha mo e kau tauhi anga-tonu faitōnunga ko iá. Ko ia ʻoku fakalototoʻaʻi ai kitautolu ke tau “kitaki atu ʻetau lele he fakapuepue kuo tala humaki mai kiate kitautolu.”—11:8, 10, 16, 35; 12:1.
27 ʻI he hiki lea mei he kikite ʻa Hākeaí, ʻoku fakahanga ʻe Paula ʻa e tokangá ki he talaʻofa ʻa e ʻOtuá: “ʻOku toe tuʻo taha pe ʻeku lulu, ʻa ia ʻe ʻikai fai ki mamani pe, ka ki he langi foki.” (Hep. 12:26; Hak. 2:6) Kae kehe, ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻia Kalaisi Sīsū ko e Hakó, ʻe tuʻu maʻu ʻo taʻengata. “Ko ia ko e meʻa ʻi heʻetau maʻu ha puleʻanga, ʻa ia ʻe ʻikai faʻa lūlūʻi, ke tau fakafetaʻi muʻa, pea ke tau fai ai ki he ʻOtua ha ngaue te ne hohóʻia ai, fai mo e fakaʻapaʻapa mo e manavahe.” Ko e lēkooti fakaueʻiloto ko ení ʻoku fakapapauʻi mai ai kia kitautolu ʻoku hā ai ko hono tuʻo uá ʻa Kalaisi ʻokú ne “taʻe ha angahala, ki he kakai ʻoku nofoʻaki tali kiate ia, moʻonau fakamoʻui.” Fakafou leva ʻiate ia, “ke tau ʻatu ʻiate ia pe, maʻu ai pe, ha feilaulau fakafetaʻi ki he ʻOtua, ʻa é ko e fua ʻo e loungutu ʻoku takua hono huafa.” Fakatauange ke fakamāʻoniʻoniʻi ʻo taʻengata ʻa e huafa lahi ʻo Sihova ko e ʻOtuá fakafou ʻi heʻene Tuʻi-Taulaʻeikí, ʻa Sīsū Kalaisi!—Hep. 12:28; 9:28; 13:15.
[Fakamatala ʻi lalo]
a The Story of the Bible, 1964, peesi 91.
b Toe pulusi 1981, Vol. IV, peesi 147.