Ko e Hā ʻa e Manu Fekai Lanu Kula ʻAhoʻaho ʻi he Fakahā Vahe 17?
Tali ʻa e Tohi Tapú
Ko e manu fekai lanu kula ʻahoʻaho ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Fakahā vahe 17, ko ha fakaʻilonga ia ʻo ha kautaha ʻa ia ko ʻene taumuʻá ke fakafāʻūtahaʻi pea fakafofongaʻi ʻa e ngaahi puleʻanga ʻo e māmaní. Naʻe ʻuluaki ʻi ai ko e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá pea ʻi he taimí ni ko e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá.
Ngaahi meʻa ʻe ʻiloʻiʻaki ʻa e manu fekai lanu kula ʻahoʻahó
Ko ha kautaha fakapolitikale. Ko e manu fekai lanu kula ʻahoʻahó ʻoku ʻi ai hono “foʻi ʻulu ʻe fitú” ʻoku pehē ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e “moʻunga ʻe fitu” mo e “tuʻi ʻe fitu,” pe ngaahi mafai pule. (Fakahā 17:9, 10) Ko e ngaahi moʻungá mo e manu fekaí ʻoku ngāueʻaki ia ʻi he Tohi Tapú ko ha ngaahi fakaʻilonga ʻo ha ngaahi puleʻanga.—Selemaia 51:24, 25; Taniela 2:44, 45; 7:17, 23.
Ko ha tatau ia ʻo e fokotuʻutuʻu fakapolitikale ʻi māmani lahí. Ko e manu fekai lanu kula ʻahoʻahó ʻokú ne tapua atu ʻa e manu fekai ʻulu fitu ʻi he Fakahā vahe 13, ʻa ia ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e fokotuʻutuʻu fakapolitikale ʻi māmani lahí. Fakatouʻosi ʻa e ongo manu fekaí ʻokú na ʻulu fitu, meʻatui ʻe hongofulu pea mo e ngaahi hingoa laukovi ki he ʻOtuá. (Fakahā 13:1; 17:3) Ko e ngaahi faitatau ko ení ʻoku ʻikai ke mātuʻaki hokonoa mai pē ia. Ko e manu fekai lanu kula ʻahoʻahó ko ha ʻīmisi pe ko ha tatau pē ia ʻo e fokotuʻutuʻu fakapolitikale ʻi māmani lahí.—Fakahā 13:15.
Mafai mei he ngaahi founga-pule kehé. Ko e manu fekai lanu kula ʻahoʻahó naʻe “tupu hake” pe ko ʻene ʻi aí mei he ngaahi mafai pule kehé.—Fakahā 17:11, 17.
Fengāueʻaki mo e lotú. Ko Pāpilone ko e Lahí ʻa e kotoa ʻo e ngaahi lotu loi ʻi he māmaní, ʻokú ne tangutu ʻi he fuʻu manu fekai lanu kula ʻahoʻahó, ʻoku fakahaaʻi mei ai ko e fuʻu manu fekaí ʻoku tākiekina ia ʻe he ngaahi kulupu lotú.—Fakahā 17:3-5.
Taʻefakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtuá. Ko e fuʻu manu fekaí ʻoku “fonu ai ʻa e ngaahi hingoa laukovi ki he ʻOtuá.”—Fakahā 17:3.
Puli fakataimi. Ko e manu fekai lanu kula ʻahoʻahó te ne ʻi he “luo taʻehanotakelé,”a pe puli ʻi ha vahaʻa taimi ka te ne toe ʻasi hake.—Fakahā 17:8.
Fakahoko ʻo e kikite Fakatohitapú
Fakakaukau ki he founga kuo fakahoko ai ʻe he Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá, ʻa ia ʻi he ki muʻá ko e Kautaha ʻo e Ngaahi Puleʻangá, ʻa e kikite Fakatohitapu fekauʻaki mo e manu fekai lanu kula ʻahoʻahó.
Ko ha kautaha fakapolitikale. Ko e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá ʻoku nau poupouʻi ʻa e fokotuʻutuʻu fakapolitikalé ʻaki hono pouaki ʻa e “totonu tatau ʻa e kotoa ʻo hono kau Mēmipá.”b
Ko ha tatau ia ʻo e fokotuʻutuʻu fakapolitikale ʻi māmani lahí. ʻI he 2011, naʻe tānaki mai ai ʻe he Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá ʻa hono mēmipa fika 193. Ko ia ai, ʻokú ne taukaveʻi ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e ngaahi puleʻanga mo e kakai tokolahi taha ʻi he māmaní.
Mafai mei he ngaahi founga-pule kehé. ʻOku fakafalala ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá ki hono kau mēmipá pea ngāue pē ʻo fakatatau ki he mālohi mo e mafai ʻoku nau fakaʻataá.
Fengāueʻaki mo e lotú. Ko e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá ʻi he ki muʻá pea mo e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá kuó na maʻu hokohoko ʻa e poupou mei he ngaahi lotú ʻi he māmaní.c
Taʻefakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtuá. Naʻe fokotuʻu ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá ke ne “tauhi ʻa e melino mo e malu ʻi māmani lahí.”d Neongo ko e taumuʻa ko ení ʻoku hā ngali lelei ke fakaongoongoleleiʻi, ka ko hono moʻoní ko e UN ʻokú ne taʻefakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtuá ʻi heʻene taukaveʻi te ne fai ʻa e meʻa ʻa ia ko e Puleʻanga pē ʻa e ʻOtuá te ne malava ʻo fakahokó.—Saame 46:9; Taniela 2:44.
Puli fakataimi. Ko e Kautaha ʻo e Ngaahi Puleʻangá ʻa ia naʻe fokotuʻu taimi nounou hili ʻa e Tau I ʻa Māmaní ke ne tauhi ʻa e melinó, naʻe ʻikai malava ke ne taʻofi ʻa e tau ʻa e ngaahi fonuá. Naʻe ʻikai ke toe ngāue ia ʻi he kamata ʻa e Tau II ʻa Māmaní ʻi he 1939. ʻI he 1945, hili ʻa e Tau II ʻa Māmaní naʻe fokotuʻu ai ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá. Ko ʻene ngaahi taumuʻá, foungá mo hono faʻungá ʻoku meimei tatau pē ia mo e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá.
a Fakatatau ki he Vine’s Expository Dictionary of Old mo e New Testament Words, ko e foʻi lea faka-Kalisi naʻe liliu ko e “luo taʻehanotakelé” ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e “loloto taʻefakangatangata.” ʻOku fakalea ʻe he King James Version ʻa e foʻi leá ko e “luo taʻehanongataʻanga.” ʻI he Tohi Tapú, ʻoku ʻuhinga ki ha feituʻu pe tuʻunga fakangatangata pe ʻikai malava ke toe fai ha meʻa.
b Sio ki he Article 2 ʻo e Charter of the United Nations.
c Ko e fakatātaá, ko ha kosilio naʻá ne fakafofongaʻi ʻa e ngaahi lotu Palotisani ʻi ʻAmeliká naʻá ne talaki ʻi he 1918 ko e Kautaha ʻo e Ngaahi Puleʻangá ʻe hoko ia “ko e fakafofonga fakapolitikale ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní.” ʻI he 1965 ko e kau fakafofonga mei he lotu Putá, Katoliká, ʻOfotokisī Hahaké, Hinituú, ʻIsilamí, Lotu faka-Siú mo e Palotisaní naʻa nau fakatahataha ʻi San Francisco ke poupou pea lotu maʻá e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá. Pea ʻi he 1979, naʻe fakahaaʻi ai ʻe he Tuʻi Tapu ko John Paul II ko ʻene ʻamanakí ia ki he UN “ke hoko ai pē ko e puleʻanga tefito ki hono pouaki mo tauhi maʻu ʻa e melinó mo e fakamaau totonú.”
d Sio ʻi he Article 1 ʻo e Charter of the United Nations.