Bbaibbele—Ndibbuku Lyabusinsimi Busyomeka, Cibeela 5
Makani Mabotu Kubantu Boonse
Muzibeela eezyi zili lusele zyamu Sinsimuka!, tuyoolanga-langa cibeela cimwi camu Bbaibbele. Cibeela eeci, mbusinsimi. Zibalo eezyi ziyoomugwasya kwiingula mibuzyo eeyi yakuti: Sena businsimi bwamu Bbaibbele makani buyo aabantu basongo? Sena tweelede kusyoma kuti bwakasololelwa amuuya wa Leza? Twamutamba kuti mulange-lange bumboni buliko.
MULUMBE wa Leza kubantu boonse ulajanika mu Bbaibbele, alimwi mulumbe ooyo, makani mabotu. Mubuumi bwakwe boonse, Jesu wakaambilizya “makani mabotu aa bwami.” (Luka 4:43) Ibbaibbele litondezya kuti bwami oobu nimfwulumende ya Leza, yalo iyoogwisya baleli bantunsi basilunya, azyintu zyoonse zileta mapenzi kubantu, mpoonya akuleta luumuno. (Daniele 2:44; Matayo 6:9, 10) Aaya makani mabotu ncobeni!
Masimpe ngakuti, makani mabotu aaya alayandika kumwaigwa munyika yoonse. Pele, ciindi Jesu naakajaigwa, wakasiya mweelwe musyoonto wabasikumutobela. Sena mulumbe awalo wakafwa ciindi Jesu naakafwa? Peepe. Ibbaibbele lyakasinsima twaambo ootu tutobela twakuti: (1) Makani mabotu ayelede kumwaigwa munyika yoonse. (2) Makani mabotu akali kuyoozumanana nokuba kuti alakazyigwa. (3) Bukombi bwakubeja, naa Banakristo basikuupaupa ameso bayoovwula alimwi akweena bantu banji. Atubulange-lange businsimi oobu.
Makani Mabotu Aelede Kukambaukwa Mumasi Oonse
Businsimi: “Mumasi oonse, makani mabotu aleelede kusaanguna kukambaukwa.” (Maako 13:10) “Muyooba bakamboni bangu mu Jelusalemu, mu Judaya moonse amu Samaliya, alimwi mane akusikila kumagolelo aanyika.”—Milimo 1:8.
Kuzuzikizyigwa: Mbwaakafwida buyo Jesu mu 33 C.E., basikwiiya bakwe bakazuzya Jerusalemu amulumbe wa Bwami. Bakakambauka mu Judaya alimwi amunsi-munsi aa Samariya, alimwi mumyaka buyo iili 15, bamisyinali Banakristo bakatumwa mumasena aamwi aamu Bulelo bwa Roma. Kusikila mumwaka wa 61 C.E., inga kwaambwa kuti makani mabotu akakambaukwa mumasena “aakulamfwu” munyika yoonse.
Ncaayubununa makani aakaindi:
● Makani aatali aamu Bbaibbele aamumwaanda wamyaka wabili alasinizya kujatikizya kuyaambele alimwi akukomena kwa Bunakristo. Syaazibwene mumakani aakaindi muna Roma wazyina lya Suetonius ulaamba kuti Bunakristo mu Roma bwakatalika kumatalikilo amwaka wa 49 C.E. Mulugwalo ndwaakalemba Pliny Musyoonto, mwami waku Bituniya (yalo mazubaano iitwa kuti Turkey) mumwaka wa 112 C.E. wakaamba kuti Bunakristo “bulayambukila alimwi akuti buyoomwaika ikutali buyo mumadolopo, pele amuminzi alimwi amumafaamu moonse.” Syaazibwene mumakani aakaindi umwi wakapa bumboni bwakuti: “Mumyaka buyo iili mwaanda kuzwa ciindi nobakamana baapostolo, masena aakukombela aa Banakristo akali kujanika buyo mumadolopo mwakali kukkala beendelezi.”
● Mubbuku liitwa kuti The Early Church, lyakalembwa a professor Henry Chadwick lyaamba kuti: “Kukomena kwacikombelo kwakapa kuti zyintu zyatakali kuyeeyelwa zitalike kucitika. Alimwi cakali kulibonya mbuli kuti tacikoozwidilila, pele cakazwidilila.”
Kukazyigwa kwa Makani Mabotu
Businsimi: “Bantu bayoomutola kunkuta, alimwi muyooumwa muzikombelo akubetekwa kubeendelezi akubami akaambo kandime kuti bukabe bumboni kuli mbabo.”—Mark 13:9.
Kuzuzikizyigwa: Banakristo bakali kupenzyegwa abana Roma alimwi aba Juda. Bakali kwaangwa, kubikkwa muntolongo, kuumwa alimwi akujaigwa.
Ncaayubununa makani aakaindi:
● Syaazibwene mumakani aakaindi mu Juda wazyina lya Flavius Josephus wakalemba kuti, Jakobo mwanookwabo Jesu wakajaigwa abasololi bazikombelo ba Juda. Ibbaibbele lyaamba kuti Gamaliyeli mwaalumi wakali kulemekwa munkuta yaba Juda, ciindi basikwiiya ba Jesu nobakali kutolwa muntolongo wakali kusola kubakwabilila. (Milimo 5:34-39) Makani aamwi aabasikuvwuntauzya asinizya kuti Gamaliyeli wakali muntu mubotu moyo.
● Basyaazibwene mumakani aakaindi balatwaambila kuti, kutalikila mubulelo bwa Mwami Nero mu 64 C.E., bami bana Roma kanji-kanji bakali kubapenzya Banakristo. Mubandi wakali akati ka Mwami Trajan alimwi a Pliny Musyoonto, utondezya kuti bakali kubandika kujatikizya cisubulo ncobakeelede kupegwa Banakristo bakali kuzumanana kusyomeka.
● Ba Professor Chadwick bakaamba kuti “muciindi cakubasinikizya Banakristo kuti kabakomba cakusisikizya, kupenzyegwa kwakapa kuti zyintu zitabi mbozyakeelede kuba.” Akaambo kakutija kupenzyegwa, bakaumwaya mulumbe mumasena aakali kule alimwi mapya. (Milimo 8:1) Nokuba kuti bakapenzyegwa abanamukwasyi alimwi abalongwe, bakaliyumya. Eeci cilakkomanisya kapati, nkaambo basikwiiya ba Jesu “tiibakayiide kapati alimwi bakali bantu buyo,” kakunyina kulinjizya mutwaambo twacisi. (Milimo 4:13) Basyaazibwene mumakani aakaindi balazuminizya kuti “Makani mabotu akamwaika kabotu-kabotu akati kabasimakwebo.”
Ciindi nobakali kulanga-langa makani aakaindi, basikuvwuntauzya bakagambwa kubona Bunakristo mbobwakamwaika cakufwambaana nokuba kuti bakali kukazyigwa cabukali. Pele Jesu wakasinsima kujatikizya kupenzyegwa ooku kakutanacitika. Magwalo aalo alasinsima kuti mulimo wakukambauka wakali kuyookazyigwa.
Banakristo Bakulicengeezya Bakali Kuyootalika
Businsimi: “Baumpe babutambo bayoonjila akati kanu alimwi butanga tabakabulanganyi amoyo mutete, alimwi naaba akati kanu nobeni kuyoobuka baalumi ibayooyiisya zyintu zipilingene kutegwa balikwelele basikwiiya.” (Milimo 20:29, 30) “Kuyooba bamayi bakubeja akati kanu. Cakusisikizya aaba bayooleta tukamu tunyonyoona . . . , eelyo akaambo kabantu aaba nzila yakasimpe iyoosampaulwa.”—2 Petulo 2:1, 2.
Kuzuzikizyigwa: Mbungano ya Banakristo yakanyonganizyigwa abantu bayandisya kuba ampuwo, basilunya, abasilweeno.
Ncaayubununa makani aakaindi:
● Kwaambisya kuzwa ciindi nobakafwa basikutobela Jesu beni-beni, Bunakristo bwakasimpe bwakatalika kuvwelana anjiisyo yakubeja yabana Giliki akaambo kabaalumi balaampuwo alimwi bakupukide bakazwa akati kabo. Kabunga aaka kabasizikombelo kakakomena alimwi kakali kubikka zilebyo kwiinda mubasololi basitwaambo twacisi. Basyaazibwene mumakani aakaindi baamba kuti ciindi “Bunakristo” nobwakaba cibeela cabukombi cabana Roma ciitwa kuti Rome’s State religion, kunyina mbungano ya Bunakristo yakaceede mumwaanda wamyaka wakusaanguna.
● Kwamyaanda yamyaka, Bunakristo bwakubeja oobu bwakapa kuti kube kulwana alimwi abulyato. Muciindi cakulitondezya kuti mbaasikutobela Jesu, basololi bazikombelo aaba bakali kupenzya baabo ibakali kutobela cikozyanyo ca Jesu cakukambauka alimwi abaabo ibakali kusola kumwaya Bbaibbele mumyaambo njobakali kubelesya bantu.
Mumyaanda yamyaka eeyi Bunakristo bwakulicengeezya nobwakadumide, kwakali kulibonya mbuli kuti kunyina naba omwe wakali kukambauka makani mabotu. Nokuba boobo, Jesu wakatondezya kuti makani mabotu akali kuyookambaukwa mumazuba aakumamanino. Ciindi eeci wakacikozyanisya kukutebula ciindi Banakristo bakubeja, balo ibaambwa kuti nsaku, nobayooandaanizyigwa ku Banakristo bakasimpe, ibaambwa kuti maila. (Matayo 13:24-30, 36-43) Businsimi bujatikizya kukambauka makani bwakali kuyoozuzikizyigwa kapati muciindi cili boobu. (Matayo 24:14) Cibalo citobela ciyoolanga-langa businsimi bumbi bukkomanisya.
[Citondezyo/Maapu iili apeeji 31]
(Kutegwa mubone bwini mbwaakkede mabala, amubone bbuku lini)
Mulumbe wa Bwami wakalizyibidwe kapati cakuma 61 C.E
Bwami bwa Roma
SPAIN
ITALY
Rome
Malta
MACEDONIA
GREECE
Crete
ASIA MINOR
Cyprus
MESOPOTAMIA
SAMARIA
JUDEA
Jerusalem
EGYPT
LIBYA
MEDITERRANEAN SEA
Mumasena mwaakasika makani mabotu mumwaanda wamyaka wakusaanguna
JUDEA
Jerusalem
ASIA MINOR
Cyprus
MACEDONIA
GREECE
Crete
ITALY
Rome
Malta
SAMARIA
MESOPOTAMIA
ELAM
MEDIA
PARTHIA
ARABIA
LIBYA
EGYPT
ETHIOPIA
[Cifwanikiso icili apeeji 31]
Mwami muna Roma Nero (kululyo), Domitian, Marcus Aurelius, alimwi a Diocletian bakapa kuti Banakristo bakusaanguna bapenzyegwe kapati
[Kulumba]
Cifwanikiso cakazumizigwa aba British Museum