Intalisyo Yakasimpe Yakulangila Zintu Zibotu Mazubaano
HAAZIBWENE umwi mutwaambo twansiku atwabukkale bwabantu wazina lya H. G. Wells, iwakazyalwa mumwaka wa 1866, wakacinca kuyeeya kwabantu banji bamumwaanda wamyaka wa 20. Mumabbuku ngaakalemba, wakaamba lukkomano lunji luyakuletwaa lusumpuko musayaansi. Aboobo, ibbuku litegwa Collier’s Encyclopedia lyaamba “zyalusyomo lunji ndwaakajisi” Wells kazumanana kubelekela makanze aakwe. Pele alimwi lyaamba kuti ibulangizi, bwakwe obu bwakamana ciindi Nkondo Yanyika Yabili noyakabuka.
Wells naakaziba kuti “sayaansi ilakonzya kubelesyegwa kunyonyoona alimwi akugwasya, ilusyomo ndwaakajisi lwakamana, wakatyompwa cini-cini,” mbolyaamba obo ibbuku litegwa Chambers’s Biographical Dictionary. Nkaambo nzi eci ncocakacitika?
Ilusyomo lwa Wells alimwi abulangizi mbwaakajisi boonse zyakayeeme aazintu bantu nzyobakonzya kucita. Ciindi naakaziba kuti ibanamaleya kwiina nobakonzya kuzuzikizya Bulangizi bwakwe, wakagolelwa mizeezo. Ikuzyingwa kwakaleta kutyompwa.
Mazubaano, bunji bwabantu bali muciimo eci akaambo kaceeco. Nobacili bakubusi inga bajisi lusyomo lunji pele ciindi nobakomena balatyompwa. Kuli abakubusi ibanga baleka kupona buumi busumbula akutalika kubelesya bubi misamu iikola, ikutalilemeka akupona bukkale bumbi bubyaabi. Ino nkaambo nzi? Amulange-lange zikozyanyo zitobela zyamuciindi ca Bbaibbele mubone intalisyo iiliko yakulangila zintu zibotu—ciindi cainda, lino alimwi aciindi ciciza kumbele.
Ilusyomo lwa Abrahamu Lwakalumbulwa
Mumwaka wa 1943 B.C.E., Abrahamu wakalonga kuzwa ku Harani, wakazubuka Mulonga wa Firate, akunjila munyika ya Kanani. Abrahamu waambwa kuti ngu “wisaabo boonse basyoma,” elo wakatondezya cikozyanyo citali boteli!—Ba-Roma 4:11.
Ibakamutobela Abrahamu ngu Loti imujwa wakwe mucaala kumwanookwabo musankwa alimwi amukwasyi wa Loti. Kumbele, iciindi inzala noyakanjila munyika, imikwasyi yobile eyi yakapolela ku Egepita, alimwi nokwakainda ciindi cili mbocibede bakapiluka antoomwe. Kuciindi eco Abrahamu a Loti bakalijisi lubono lunji, imbelele aŋombe zinji. Ikuzwangana nokwakatalika akati kabeembezi babo, Abrahamu wakafwambaana kubweza ntaamu kaamba kuti: “Wence kutabi inkondo akati kesu, yebo ambebo, abeembeli bako abeembeli bangu, nkaambo tuli bamukowa omwe. Sa nyika yoonse tiili kubusyu bwako na? Atupambukane ambebo. Na ulayanda kuya kucimwesi, mebo ndaya kululyo; na ulayanda kuya kululyo, mebo ndaya kucimwesi.”—Matalikilo 13:8, 9.
Mbwaanga Abrahamu ngowakali mukulukulu, wakali kukonzya kucita kweelana anzyaakali kuyanda mwini, alimwi Loti akaambo kakuti wakalaa bulemu kuli simizyaabo, naakakutobela kusala kwa Abrahamu. Muciindi caboobo, “Loti wakatambya meso aakwe, wabona nkwaalale yoonse ya-Jordano, wabona kuti, koonse koonse ili amaanzi. Kuciindi eco, Jehova natakalina kunyonyoona Sodoma a-Gomora, yakali mbubonya mbuli muunda wa-Jehova, mbuli nyika ya-Egepita noya ku Zoari. Lino Loti wakalisalila inkwaalale yoonse ya-Jordano.” Naakasala boobu, Loti wakajisi kaambo kakusyoma kuti zintu zileenda kabotu. Pele ino mbuti walo Abrahamu?—Matalikilo 13:10, 11.
Sena Abrahamu wakafwubaala, kabikka bukkale bwamukwasyi wakwe muntenda? Peepe. Indangilo yakwe mbotu alimwi amuuya wakwe wabwaabi zyakaleta bulumbu bunji. Jehova wakati kuli Abrahamu: “Tambya meso aako, ubone koonse koonse kuzwa mpobede, kunyika akumusanza, kujwe akumbo, nkaambo nyika yoonse njowabona, njoipa nduwe alunyungu lwako, mane kukabe kutamani.”—Matalikilo 13:14, 15.
Ilusyomo lwa Abrahamu lwakayeeme aantalisyo yakasimpe. Lwakayeeme aacisyomezyo ca Leza cakuti wakali kuyoovwuzya lunyungu lwa Abrahamu kuti ube musyobo mupati ikutegwa “[muli Abrahamu] misyobo yoonse yabantu [ikajane] coolwe.” (Matalikilo 12:2-4, 7) Aswebo mbubonya tulijisi kaambo ncotweelede kusyoma, mbwaanga tuzi kuti “kulibaabo bayanda Leza . . . ulabeleka abo kuti makani oonse abote.”—Ba-Roma 8:28.
Basikutwela Bobile Bakajisi Lusyomo
Nokwakainda myaka iyiinda ku 400, imusyobo wa Israyeli wakalaafwi kuti unjile munyika ya Kanani, “[i]nyika iikunka malili abuci.” (Kulonga 3:8; Deuteronomo 6:3) Musa wakatuma basololi ibali 12 kuti ‘bakatwele nyika akuleta makani aanzila njibakatola amakani aaminzi njebakali kuyoojana.’ (Deuteronomo 1:22; Myeelwe 13:2) Basikutwela boonse ibali 12 bakaamba cintu comwe nobakali kuluula lubono lwanyika eyo, pele ibali 10 akati kabo bakaleta makani aatyompya aakapa kuti bantu bayoowe kapati.—Myeelwe 13:31-33.
Pele Joshua a Kalebe, bakaletela bantu imulumbe mubotu kapati alimwi bakacita mpoceela kutegwa bacesye buyoofwu bwabo. Indangilo yabo alimwi akuluula kwabo kwakatondezya lusyomo lwabo luyumu ndobakajisi kuti Jehova kwiina cinga camukasya kuzuzikizya ijwi lyakwe lyakubatola ku Nyika Yakasyomezyedwe—pele kwiina bantu nobakabamvwida pe. Muciindi caboobo, “bantu boonse buyo bakati baumye mabwe.”—Myeelwe 13:30; 14:6-10.
Musa wakakulwaizya bantu boonse kuti basyome Jehova, pele tiibakaswiilila pe. Akaambo kakuti bakazumanana muciimo cakutyompwa, imusyobo woonse wakaingaila munkanda kwamyaka iili 40. Akati kabasikutwela ibali 12, balikke ba Joshua alimwi a Kalebe mbabakatambula bulumbu bwalusyomo. Ino penzi lini lyakali ali? Lyakali lyakubula lusyomo, mbwaanga bantu bakasyoma mubusongo bwabo beni.—Myeelwe 14:26-30; Ba-Hebrayo 3:7-12.
Ikweenkeenka kwa Jona
Jona wakali kupona mumwaanda wamyaka wafwuka B.C.E. Ibbaibbele limwaamba kuti wakali musinsimi wa Jehova uusyomeka mubulelo bwabana Israyeli bwamisyobo ili kkumi, ciindi nobwakali kweendelezegwaa Jeroboamu Wabili. Pele wakakaka kutumwa kuti aye ku Nineve kuti akacenjezye bantu. Haazibwene mutwaambo twansiku wazina lya Josifasi waamba kuti Jona “wakacibona kuti inga cainda kubota kulobokela kubusena bumbi” aboobo wakaunka ku Jopa muciindi cakuunka nkwaakatumidwe. Nakasika oko wakatanta mubwaato bwakali kuya ku Tarisi, sunu kwiitwa kuti Spain. (Jona 1:1-3) Ikaambo kakapa kuti Jona atyompwe kucita mulimo ngwaakatumwa kalapandululwa kuli Jona 4:2.
Muciindi, Jona wakazumina kuucita mulimo ngwaakatumidwe, pele wakanyema ciindi bantu baku Nineve nobakeempwa. Eelyo Jehova wakamuyiisya ciiyo cibotu cakufwida luzyalo kwiinda mukuyumya kasamu kabonobono kakali kumupa cimvwule Jona mwaakali kuyusa. (Jona 4:1-8) Iluzyalo lwa Jona ndwaakamvwida kasamu ikakafwa wakeelede kulutondezya kabotu kubantu baku Nineve ibali 120,000 ibatakazi “kwaandaanya ijanza lyabo lyalulyo ajanza lyabo lyalum[wensi].”—Jona 4:11.
Nciiyo nzi ncotunga twaiya kuli ceeci cakacitikila Jona? Taakwe weelede kutyompwa mukucita mulimo uusetekene pe. Ikuti naa twaibona nzila Jehova nkwatusololela akwiitobela katusyomede cini-cini, tuyakuzwidilila.—Tusimpi 3:5, 6.
Ikusyoma Notuli Mumapenzi
Mwami Davida cimwi ciindi wakati, “Utalipenzyi nkaambo kabasizibi, utafwi ibbivwe nkaambo kabasimilimo mibi.” (Intembauzyo 37:1) Ncobeni, oolu ndulayo luzwide busongo, nkaambo mazubaano ikutalulama abumpelenge zyavwula koonse-koonse.—Mukambausi 8:11.
Pesi, nokuba kuti tatubafwidi bbivwe bataluleme, ncintu cuuba-uba ikutyompokelwa ciindi notubona bantu banyina akaambo kabapenzegwa abantu babi neciba ciindi swebo lwesu nobatudyaminina bamwi. Izintu zili boobu zilakonzya mane ikutucitya kuti tube aandangilo yakulimvwa kutyompokelwa. Ncinzi ncotweelede kucita ciindi notulimvwa boobo? Lutaanzi, tweelede lyoonse katuyeeya kuti ibabi tabeelede kuyeeya kuti cisubulo tacikabasikili. Ibbuku lya Intembauzyo 37 lilazumanana kutusyomezya mukapango ka 2 kuti: “[Basizibi] balafwambaana kupusama mbuli bwizu, balanyana mbuli mweemvwe wamusokwe.”
Kunze lyaboobo, atuzumanane kucita zintu zibotu, katusyomede, akulindila Jehova. Sintembauzyo wakazumanana kati: “Leka bubi, ucite kabotu, kuti ukalilile lyoonse. Nkaambo Jehova ulayandisya bululami, tasii basalali bakwe.”—Intembauzyo 37:27, 28.
Ilusyomo Lwini-Lwini Nkoluli!
Ino ono, tulangila nzi kumbele? Ibbuku lya Ciyubunuzyo mu Bbaibbele litwaambila “zintu zyeelede kufwambaana kuboola.” Akati kazintu ezyo, sikutanta mbizi iisalala, iyiiminina inkondo, waambwa kuti wakajisi nguzu ‘zyakugwisya luumuno anyika.’—Ciyubunuzyo 1:1; 6:4.
Imuzeezo wakadumide walusyomo ngobakajisi mucisi ca Britain lya Nkondo Yanyika Yakusaanguna wakali wakuti, inkondo eyo njiyakali nkondo mpati yamamanino. Mu 1916, haazibwene mutwaambo twacisi waku Britain wazina lya David Lloyd George wakaamba bube bwazintu bwini-bwini. Wakati: “Inkondo eyi, mbubwena mbuli nkondo iitikatobele, ninkondo yakumanizya nkondo zimbi.” (Ndiswe twaasendeka mabala.) Wakaliluzi. Inkondo Yanyika Yabili yakabinzya kupangwa kwazilwanyo zibyaabi cini-cini zikonzya kujaya bantu banji ciindi comwe. Ono kwiindide myaka iiyiinda ku 50 kaimaninde nkondo eyo, pele mbubonya buyo kwiinaa bulangizi bwakuti inkondo inga zyamanisigwa.
Mubbuku lya Ciyubunuzyo ndimunya, tubala zyabasimbizi bambi—ibaiminina nzala, malwazi alimwi alufwu. (Ciyubunuzyo 6:5-8) Eezi nzintu ziyungizidwe aacitondezyo caciindi camamanino.—Matayo 24:3-8.
Sena eezi zyeelede kututyompya? Peepe, nkaambo icilengaano eco alimwi ciluula zya “imbizi iituba, nkabela oyo iwakakede alinjiyo wakalijisi buta, alimwi wakapegwa musini, mpawo wakainka kuya buzunda akuzunda.” (Ciyubunuzyo 6:2) Aawa tubona Jesu Kristo Mwami wakujulu kagusya bubi boonse, kayaabuya koonse-koonse nyika yoonse mbwiizulwa kuti acite luumuno alukamantano.a
Kali Mwami Musale, Jesu Kristo naakali anyika wakayiisya basikwiiya bakwe kuti babupailile Bwami obo. Ndiza andinywe mwakayiisigwa alimwi muluuzi Mupailo wa Mwami, naa mupailo uutegwa “Taateesu.” Mulinguwo tulomba Bwami bwa Leza kuti buboole, ikuti luyando lwakwe lucitwe aansi ano mbubonya mbuli kujulu.—Matayo 6:9-13.
Muciindi cakwiile kusoleka kugambaika buyo bweende bwazintu bwalino, Jehova, kwiinda mu Mwami wakwe wabu Mesiya, Kristo Jesu, uyakubugusyila limwi boonse. Mubusena bwabo, Jehova waamba kuti, “Ndalenga ijulu ipya anyika impya. Ezyo zyakusaanguna tazikooyooibalukwa limbi nikuba kuyeeyegwa.” Mubweendelezi bwamfwulumende ya Bwami bwakujulu, inyika iyooba munzi uuzwide luumuno alutangalo kubanamaleya, mwalo ibuumi amilimo mozinookkomanisya lyoonse. “Amukondwe akusekelela lyoonse nkaambo kaceeci ncinsi lenge,” mbwaamba Jehova. “Bantu mbensalide bayoongozya milimo yamaanza aabo.” (Isaya 65:17-22) Ikuti bulangizi bwanu kabuyeeme aacisyomezyo eco citakonzya kulesyegwa, munooli atwaambo tunji twakubaa lusyomo—ono alimwi aciindi cakumbele mane kukabe kutamani!
Bupanduluzi buyungizidwe
a Ikuti kamuyanda kumvwisya makani aacilengaano eci, amubone mutwe 16 wabbuku lya Revelation—Its Grand Climax At Hand!, lyakamwaigwa aba Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Cifwanikiso icili apeeji 4]
H. G. Wells
[Kulumba]
Corbis-Bettmann