Matatu—Mimovha Yo Saseka Ya Le Kenya

HI MUTSARI WA XALAMUKA! WA LE KENYA

MUNHU la endzelaka eKenya u ni swo tala leswinene swo swi vula hi riendzo rakwe. A nga ti rivali tindlopfu ta tinkati leti nga rhangelaka ntlhambi, tinghala letikulu na ku saseka ka dyambu loko ri pela. Etikweni leri, ku ni swilo saseka swo tala ni swa mixaka-xaka. Kambe, emagondzweni yo tala ku ni nchumu wun’wana lowu kokaka-mahlo etikweni leri—ku ni matatu. Vito leri ri vula mimovha leyi tleketlaka vanhu. Ndlela leyi yi khavisiweke ha yona yi endla leswaku vanhu va yi rhandza ngopfu eKenya.

Ndlela leyi matatu yi sunguleke ha yona yi tsakisa ku fana ni ndlela leyi yi tirhaka ha yona. Matatu yo sungula a ku ri movha wa khale swinene lowu vuriwaka Ford Thames, lowu a wu tirhisiwa hi masocha ya le Britain Etiyopiya hi nkarhi wa nyimpi ya vumbirhi ya misava. Eku sunguleni ka va-1960, muaki un’wana wa le Nairobi u tirhise xikorokoro lexi ku yisa vanghana vakwe van’wana edorobeni, a kombela leswaku va n’wi nyika 30 wa tisente ha un’we, a ta chela petirolo.a Endzhakunyana ka sweswo, va xiye leswaku movha wolowo wa khale wu nga va bindzurisa. Kutani, va veke tilayini tinharhu ta mabenci leswaku mimovha leyi yi ta kota ku rhwala vanhu va 21. Endlelo leri ra fana ni ra movha wa khale wa le Nigeria lowu vuriwaka bolekajas. Un’wana ni un’wana a a hakela macheleni manharhu. Hi yona mhaka leyi mimovha leyi yi thyiweke vito leri nge matatu—ku nga rito ra Xiswahili leri nge tatu, leri vulaka “nharhu.” Ku sukela kwalaho, mimovha leyi vuriwaka matatu yi cince ngopfu, leya manguva lawa a ya ha fani ni liya ya tolweni leyi a yi ri swikorokoro. Ina, mimovha ya namuntlha leyi vuriwaka matatu i ya manyunyu naswona phepha-hungu ra le Kenya ri yi hlamusela tanihi “xihaha-mpfhuka xa mivala yo saseka.” Leyi a yi fani ni letiya ta xikhale ta va-1960!

Swa tsakisa swinene ku famba hi matatu, ngopfu-ngopfu loko muchayeri wa kona a phendlha ndlela hi nkani exikarhi ka xipinyapinya xa mimovha ya le dorobeni! A hi tekeni riendzo ro koma eNairobi hi matatu, hi twa leswaku swi njhani.

Tindhawu Leti Tsakisaka

Riendzo ra hina ri ta sungula laha mimovha leyi yi pakeke kona, yi rindzele ku ya etindhawini to hambana-hambana. Nkarhi i awara ya n’we nindzhenga, naswona ku ni mphensa-mphensa wa vanhu endhawini yoleyo, laha vanhu va ringetaka ku kuma matatu leyi yaka endhawini ya ka vona. Vaendzi van’wana va ya etindhawini ta le makaya, riendzo ra kona ri ta heta tiawara to hlayanyana. Van’wana va ya ekusuhinyana, kumbexana leswaku va ya khomisa nyoka. Matatu ya pfuna.

Xana wa swi lemuka leswaku mimovha leyi yo tala yi ni mivala yo hlayanyana leyi vangamaka? Phela, mimovha leyi a va lo yi sasekisela mahala. Ku ni vanhu lava rhandzaka ku famba hi matatu yo saseka. Loko u nyangisisa mivala leyi, u vona ni marito lama tsariweke ematlhelo ka yona. Man’wana ya kona ma hlamusela swiendlakalo leswa ha ku humelelaka—hi xikombiso, ku ni marito lama nge “El Nino,” “Gidi Ra Malembe,” “The Website,” “Internet,” ni lama nge “Dot Com.” Man’wana yo fana ni leri nge “Ku Titsongahata” ni leri nge “Murhumiwa” ma kombisa timfanelo ta vumunhu leti navelekaka kumbe leswi a swi endlaka. Movha lowu fanakanyana ni matatu yo saseka i jipi ya le Philippine. Lexi tsakisaka, jipi leyi na yona yi endliwe hi nkarhi wa nyimpi ya vumbirhi ya misava.

Ndlela leyi vakhandziyi va khametiwaka ha yona leswaku va ta khandziya ya tsakisa swinene. Ku nga khathariseki mimfungho leyi vekiweke emimovheni leyi kombisaka laha mimovha leyi yi yaka kona, lava va hakerisaka mali va huwelela va ri ehenhla ka mimovha kasi vachayeri vona va ba miloti. U nga hlamali loko wo vona mimovha yin’wana ya matatu yi tsariwe mavito yo kota “Yerusalema” kumbe “Yeriko.” Loko wo khandziya yin’wana ya yona, a yi nge ku yisi eMiddle East, kambe yi ta ku yisa evuxeni bya swidorabana swa Nairobi, leswi thyiweke mavito lawa ya le Bibeleni. A swi hlamarisi leswi vakhandziyi vo tala va kumaka swi va tikela ku khandziya matatu leyi faneleke, hikuva vahakerisi va mali va ringeta ku va khandziyisa eka matatu yin’wana ni yin’wana!

Ma amukeriwa ku khandziya Strawberry! Kumbexana loko u famba ha yona swi tsakisa onge hiloko u dya muhandzu. Swi vonaka onge vanhu vo tala va khandziya ngopfu matatu leyi, tanihi leswi yi talaka hi xihatla. Vuyimbeleri lebyi chayelaka hansi, bya swipikara leswitsongo leswi hayekiweke elwangwini ra movha lowu, byi tsakisa vakhandziyi. Kambe, a hi hinkwato ti-matatu leti nga ni swipikara leswi. Mimovha yin’wana yi ni swipikara leswikulu leswi vekiwaka ehansi ka switulu, leswi nga ni pongo leri tikanga tindleve. Se ku hundze timinete leti tlulaka khume movha wu tele. Hambiswiritano, matatu ya hina ya ha lo yima. Swi lo yini? Ka ha yimeriwe van’wana lava nga ta yima hi milenge ephaseji. Hi ku copeta ku tihlo, se ku pfumala ni vuphelo bya marha. Phela, matatu yi nga ha famba yi khandziyisa vanhu endleleni.

Emakumu hi nghene endleleni. Vakhandziyi lava nga tivaniki va dya mabulo, mabulo ya kona ma khumba ngopfu timhaka ta siku rero. U titwa onge u le vuxaviselweni. Hambiswiritano, xiya leswaku a wu yengiwi ngopfu hi mabulo. Vanhu van’wana va hundze ni laha a va ya kona hikwalaho ko rivatiwa hi mabulo.

Hi boxe leswaku matatu a yi fambi hi ndlela yin’we. Leswaku muchayeri a fika hi nkarhi lowu a tivekeleke wona, loko a vona laha ku pfulekeke wa tlhotlhomela naswona a famba ni laha ku fambaka va milenge—minkarhi yin’wana ku sala kutsongo a va chayisa. Phela, ntirho wa la hakerisaka mali a hi matlangwana. U famba a koleka mali eka vakhandziyi volavo va baka pongo, van’wana va vona i swipandza-nhloko. Kambe a nga na nkarhi wo tlanga. Mukhandziyi u fanele a hakela, loko swi nga ri tano, matatu ya yima hi nkarhi wolowo leswaku a chika—minkarhi yin’wana u chichiwa hi ndlela ya tihanyi! La hakerisaka mali u byela muchayeri loko ku ri ni lava lavaka ku chika, kasi hi hala tlhelo u languta lava lavaka ku khandziya. U tivisa muchayeri hi ku ba noti, hi ku ba elwangwini ra movha kumbe hi ku ba bhele leyi nga ekusuhi ni nyangwa. Hambileswi switleketli swa mani na mani swi nga ni switichi leswi faneleke swi yima eka swona, kambe matatu yi nga yima kun’wana ni kun’wana, hi nkarhi hambi wu ri wihi, leswaku yi khandziyisa kumbe ku ehlisa vanhu.

Leswi se hi humeke edorobeni, sweswi hi le xidorobanini, laha ku ehlaka vanhu vo tala. I nkarhi wa leswaku matatu yi tlhelela lomu yi humaka kona. Yi ta khandziyisa vanhu vo tala endleleni. Na vona vanhu volavo va ta fambisa leswi hi fambiseke xiswona. Handle ko kanakana, riendzo ra hina leri hi ri fambeke hi Strawberry, hambileswi a ri ri ni swa rona, kambe a ri tsakisa.

Yi Ta Hambeta Yi Tirhisiwa

Leswi ku nga ni mimovha ya kwalomu ka 30 000, mimovha leyi vuriwaka matatu ya le Kenya leyi eku sunguleni a ku ri masalela ya le nyimpini, sweswi se yi hundzuke bindzu lerikulu ngopfu. Hambiswiritano, ku cinca-cinca ka yona magondzo swi vange swiphiqo swin’wana. Hi xikombiso, vachayeri va voniwe nandzu wa ku tlula milawu ya le magondzweni, xisweswo, ku vekiwe milawu yo tala leswaku mfumo wu ta kota ku lawula bindzu leri. Nkarhi ni nkarhi vafambisi va bindzu leri va angula hi ku ala ku pfuna vanhu, leswi endleke leswaku vanhu vo tala lava fambaka hi matatu va xaniseka. Hambileswi ku nga riki hinkwavo lava nga tsakelaka ndlela leyi matatu yi fambisaka xiswona, mimovha leyi yi pfuna vanhu lava nga holiki mali yo nyawula etikweni leri, leswaku va kuma swo famba leswi hatlisaka.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 16, 17]

A Ford Thames

[Xihlovo Xa Kona]

Noor Khamis/The People Daily