Xiphemu 3—Babilona Wa Matimba—Mfumo Wa Vunharhu Lowukulu Wa Misava

Babilona wa khale u fikelele nhlohlorhi ya yena ehansi ka Nebukadnetsar, a hundzisela vukhongeri byakwe emisaveni, naswona u hluriwe hi vusiku byin’we. Ku tiva swo tala mayelana ni muti swi ta tiyisa ku tshemba ka wena ka ntiyiso wa Bibele ni le ku hetisekeni loku nga hoxisiki ka vuprofeta bya yona lebyi hlamarisaka.

BABILONA wa matimba wu akiwe hi ndlela yo hlamarisa wu hingakanya Nambu wa Yufrata edzongeni wa Mesopotamiya. A wu ri ‘mimfumo leyi bombisiweke,’ ntsindza wa vukhongeri, wa bindzu ni wa mavuthu. (Esaya 13:19) A wu ri na rifuwo lerikulu, miako leyikulu ni mintanga ya misava leyi dumeke. A wu ri mfumo wa misava wa siku ra wona!

Hambi swi ri tano, Yeremiya muprofeta wa Yehova u huhuteriwe ku tsala a ku: “Kutani Babilona o ta v̌a nhulu ya maribye ni v̌uako bya timhungubye, e šihlamariso, ni šisanḍu, laha ku nga akiwiki kona.”—Yeremia 51:37.

Muti lowu wukulu wu onhiwa hi laha ku heleleke ke? I mani loyi a a ta ehleketa hi nchumu wo tano? Kambe ke, Babilona lowu tshameke wu tinyungubyisa a wa ha ri nchumu loko ku nga ri ku va nhlengeleto lowu nyumisaka wa makhokholo lama onhiweke, 80 wa tikhilomitara edzongeni wa Baghdad, edzonga-vuxa bya Iraq. I yini lexi vangeke ku wa ka wona?

Babilona, wun’wana wa miti ya khale swinene ya misava, wu sunguriwe hi Nimrod ntukulu-xinghuwe wa Nowa, muhloti wa matimba la lwisanaka na Yehova. (Genesa 10:8-10) Hambi swi ri tano, nkarhi lowu wu hi tsakisaka wu te endzhaku ka nkarhi wa Nimrod. Wu te endzhaku ka loko Egipta na Asiriya ya ve mimfumo leyikulu ya misava.

Babilona eSikwini Ra Nebukadnetsar

Malembe ya 2 600 lama hundzeke, le ndzhaku hi lembe ra 632 B.C.E., Vababilona ni vaseketeri va vona va hlule Asiriya.a Enkarhini wolowo Babilona wu sive Asiriya, wu va mfumo wa vunharhu lowukulu wa misava ematin’wini ya Bibele.

Nebukadnetsar, loyi a tekeke xiluvelo xa Neo-Babilona loyi, kumbe Babilona Lontshwa, Mfumo, a a nga ri muhluri ntsena kambe nakambe a a ri muaki wa miti. Marhangu ya matimba ya Babilona ni miako leyi kokaka mahlo, eka xiyenge lexikulu, yi nga vuriwa ya yena. Tinhlayo letikulu ta switina ti kumeke ti ri na vito leri nge “Nebukadnetsar”—yena Nebukadnetsar loyi a boxiweke ko tala etibukwini ta Bibele ta Yeremia na Daniel, Nebukadnetsar loyi Bibele yi n’wi tshahaka a ri loyi a tinyungubyisaka a ku: “Šana a hi yena Babilona lonkulu, loyi nḍi ṅwi akeke?”—Daniel 4:30.

Marhangu mambirhi lamakulu ya rhendzele Babilona, lama nga ni swiphemu swa maribye leswi tataka swivandla exikarhi ka wona. Hinkwawo, ya vumbe ndzilakana wa timitara leti tlulaka 24 hi ku tsindziyela. Ehandle ka marhangu khele ra timitara leti sukelaka eka 20 ku ya eka 80 hi ku anama, lama nga ni vuandlalo lebyi xaxametiweke hi switina, a ma tirhisiwa hi swikepe swa tinxaka hinkwato.

Gondzo leri humaka en’walungwini ri hundze hi le Ishtar Gate ya 12 wa timitara ku ya ehenhla ri nghena eka muhocho-nkulu wa muti, Ndlela yo anama ya ku Hlula. Yindlu ya Nebukadnetsar ya vuhosi a yi ri exineneni, endzeni ka Ishtar Gate. Kamara ra yona lerikulu ra xiluvelo a ri fika eka 17 yi andzisiwa hi 52 wa timitara. Nyangwa ni marhangu lama yaka eka yona a ya khavisiwe hi switina leswi pendiweke swi vangama swinene swi yimela tinghala, tinkavi ni tinyoka letikulu. Yin’wana ya tinghala yi nga voniwa exifanisweni lexi nga eka muziyama wa Louvre eParis.

Vukhongeri Bya Babilona

Vito ra Xiheveru ra muti, Babel, ri vula “mpfilumpfilu,” kasi mavito ya Xisumeriya na Xiakadiya ya rona ya vula “Nyangwa wa Xikwembu.” Tinhlamuselo hinkwato ti fanerisa Babilona na vukhongeri bya wona. Vadyondzi van’wana va pfumela leswaku Marduk xikwembu xa Babilona (Merodak eBibeleni) ku nga ha va ku ve Nimrod la endliweke Xikwembu. Nakambe vukhongeri bya Babilona byi xiye nhlayo ya vunharhu-un’we bya swikwembu. Xin’wana xa swona a xi endliwe hi Sin (xikwembu xa n’weti), Shamash (xikwembu xa dyambu) na Ishtar (xikwembu xa xisati xa rirhandzu ni ku veleka).

Vungoma bya tinyeleti a byi andzile kona. Vababilona va nyike tiplanete leti a ti tiviwa enkarhini wolowo mavito endzhaku ka swikwembu swa vona swa ntlhanu leswi rhangelaka ni swikwembu swa xisati. Ntirho wa matimu wa manguva lawa wa hlamusela: “Hi kombetela eka tiplanete leti hi mavito ya tona ya Xirhoma, kambe Varhoma va amukele mavito ya Babilona ivi hi ku olova va ma hundzuluxela eka ya vona lama fambelanaka eRhoma. Xisweswo planete ya Ishtar, xikwembu xa xisati xa rirhandzu, yi va Venus, naswona liya ya xikwembu Marduk yi hundzuriwe yi va Jupiter.”b Vito leri nge “Kalediya,” leri tirhisiweke hi Vababilona, ri ve leri fanaka ni leri nge “mungoma wa tinyeleti.”

Bibele yi vula leswaku Babilona a ri ri “tiko ra ŝifaniso le’ŝi v̌atliweke” ni ra “ŝifaniso” leswi thyakeke. (Yeremia 50:2, 38) Hambi swi ri tano mianakanyo ya wona ya vukhongeri yi ve xihlovo lexikulu xa vukhongeri byin’wana emisaveni hinkwayo. Profesa Morris Jastrow eka The Religion of Babylonia and Assyria u ri: “Emisaveni ya khale, emahlweni ka ku tlhekeka ka Vukriste, Egipta, Persia na Greece ya vone nkucetelo wa vukhongeri bya Babilona.” Endzhakunyana, yo tala ya mianakanyo ya byona yo hemba yi amukeriwile ni ku dyondzisiwa hambi ku ri etikerekeni ta Vujagana. Xisweswo, Bibele yi vitana mfumo wa misava wa vukhongeri byo hemba “Babilona Lonkulu.”—Nhlavutelo 17:3-5.

Yerusalema Wu Hlaseriwa Hi Babilona

Muprofeta Esaya u hanye loko Asiriya, mfumo wa vumbirhi wa misava, wu lawula misava ya khale. Hambi swi ri tano u huhuteriwe hi Xikwembu leswaku a profeta leswaku Yerusalema a wu ta herisiwa, hayi hi Vaasiriya va matimba va nkarhi wolowo, kambe hi Vababilona. (Esaya 39:6, 7) Xana vuprofeta lebyi byi tikombe byi ri ntiyiso? A hi voneni.

A ku ri lembe xidzana endzhaku ka nkarhi wa Esaya loko Babilona ni vaseketeri va rona va hlula Asiriya, naswona Babilona wu ve mfumo lowuntshwa wa misava. Manuku ke, hi 617 B.C.E., Nebukadnetsar hosi ya Babilona u khotse Hosi Yoyakin wa Yerusalema ivi a n’wi rhumela ni “tindhuna” tin’wana kun’we ni vabohiwa eBabilona. Nebukadnetsar u endle Matania hosi eYerusalema kutani “a hundzuluša v̌ito ra yena, a ṅwi tšhya Sedekias.”—2 Tihosi 24:11-17.

Tirhekhodo ta Vababilona hi voxe, leti kumiweke hi vayimburi va marhumbi, na tona ti tiyisa xiendlakalo lexi. Mhaka ya Babilona, swiphemu swa khale swa vumba leswi a ku tsariwe swiendlakalo leswikulu eka swona, yi vula leswaku hosi ya Babilona “yi rhendzele muti wa Yuda [Yerusalema], kutani . . . yi teka muti ivi yi khotsa hosi. Yi veke hosi leyi yi hlawulaka eka wona, yi amukela mindzuvo ya yona leyikulu ivi yi (yi) rhumela eBabilona.”

Nakambe, Bibele yi kombetela eku pfumeleriweni ka swakudya leswi a swi nyikiwa Yoyakin loko a ri evuhlongeni eBabilona. (2 Tihosi 25:27-30) Vayimburi va marhumbi va kume mapapila ya vulawuri eBabilona lama kombetelaka eku amukeriweni ka swakudya leswi nyikiwaka “Yoyakin, hosi” ni “v̌ana v̌a hosi ya Yuda.”

Hambi leswi vanhu va Yerusalema a va ri evuxakeni bya ntwanano na Yehova Xikwembu, hi ku tiomisa tinhloko va ale ku landzelela tindlela ta Xikwembu kumbe ku yingisa vaprofeta va xona. Yehova u vule leswaku va “nonoṅhwisile tinhamu ta v̌ona, v̌a nga ti ṭhuka v̌a yingisa rito ra [yena].” Hambi leswi Yeremiya a a tsundzuxe leswaku “nḍi ta nyiketa v̌a-Yuda hikwav̌o e mav̌okweni ya hosi ya Babilona, leŝaku a v̌a yisa e v̌ukhumbini e Babilona, kutani a v̌a dlaya hi fumu.”—Yeremia 19:15; 20:4.

Kutani loko Sedekiyasi a xandzukele Nebukadnetsar, Vababilona va vuyile ivi va rhendzela Yerusalema. Va hlanhle marhangu ya wona hi Tammuz 9, 607 B.C.E. Va hise tempele, va wisa marhangu ya muti, kutani va teka Sedekiyasi ni vanhu vo tala va va yisa evuhlongeni eBabilona. Marito ya Yehova hakunene ya tikombe ya ri ntiyiso: “E matiko lawa hikwawo ya ta endliwa e ku onhaka, ni šihlamariso, kutani matiko lawa ma ta tirela hosi ya Babilona hi malembe ya 70.”—Yeremia 25:11.

Xifaniso Xa Norho Wa Nebukadnetsar

Endzhakunyana, Nebukadnetsar hosi ya Babilona, murhangeri wa mfumo wa misava wa siku rakwe, u amukele rungula leri nga tolovelekangiki. Xikwembu xi n’wi nyike norho wa xifaniso lexikulu. Norho wu paluxe nxaxamelo wa matimu ya misava ku sukela enkarhini wa Nebukadnetsar ku ta fika eka mimfumo leyi landzelaka ya misava ya Medo-Persia na Greece, ku ta fika eRhoma, naswona hambi ku ri ku hundza enkarhini wa hina wa sweswi ku ya fika eka ku pfaleriwa makumu ka tihulumendhe hinkwato ta vanhu hi Mfumo wa Xikwembu. Daniyele muprofeta wa Xikwembu u byele Nebukadnetsar a ku: “Šikwembu le’šikulu ši tiv̌isile hosi le’ŝi nga ta humelela e nḍaku ka mikari leyi, kutani noro hi wa šiv̌iri, ni ku hlamusela ka wona ku tiyile.”—Daniel 2:28-45.

Nakambe Nebukadnetsar a a fanele ku dyondza hi yexe, hi ndlela ya matimba swinene, leswaku Xikwembu xa nghenelela etimhakeni to tano ta misava—leswaku “L’a-nge-henhla-henhla o ni ku fuma henhla ka v̌uhosi bya v̌anhu, ni leŝaku a nga byi nyika loyi a ranḍaka ku ṅwi nyika byona.”—Daniel 4:25.

Ku Lovisiwa Ka Babilona Ku Vhumbiwile

Hambi swi ri tano, tihanyi ta Babilona leti tlurisaka mpimo eka vanhu va Yehova a ti nga ta tshikiwa ti nga xupuriwi. Hi ku tirhisa Yeremiya, Xikwembu xi te: “Kambe nḍi ta tlherisela Babilona ni v̌aaki hikwav̌o v̌a Kaledia ŝo biha hikwaŝo ŝa v̌ona leŝi va ŝi endleke Sion e mahlweni ka ṅwina.” “Ndzi ta v̌a kutšyetela v̌a-Meda.”—Yeremia 51:24; Esaya 13:17.

Malembe xidzana mambirhi ka ha ri emahlweni, Yehova u nyike vito ra murhangeri loyi a a ta wisa Babilona kutani a ntshunxa vanhu Vakwe—Koreš loyi nakambe a tiviwaka tanihi Koreš Lonkulu. Vuprofeta ehenhleni ka Koreš byi vule leswaku a a ta “pfuleriwa tinyangwa, ti nga pfariwi.” (Esaya 44:26–45:1) Xana nchumu wo tano hakunene wu humelerile? Vurunguri bya hlamula.

Babilona Wa Wa!

Loko malembe ya 70 lama vhumbiweke ya vuhlonga bya Vayuda ya ri kusuhi ni ku hela, Vameda ni Vapersia a va ri eku macheni. Nabonidus Hosi ya Babilona ana se a a balekele Koreš exivandleni xa nyimpi. Herodotus n’wamatimu wa Mugriki u vula leswaku Vababilona a va hlomile leswaku va lwela ku rhendzeriwa ko leha swinene. Naswona entiyisweni a va ri na ntshembo lowukulu eka marhangu ya matimba ya Babilona.

Hi laha mhaka ya Bibele yi hlamuselaka ha kona, hi vusiku bya October 5/6 bya lembe ra 539 B.C.E., Belšatsar a a khome nkhuvo lowukulu endzeni ka Babilona, a nwa vhinyo ni ku dya emahlweni ka vapfhumba va gidi lava tlakusiweke. (Daniel 5:1-4) Herodotus u tiyisa leswaku a ku ri na nkhuvo eBabilona vusiku byebyo. U vula leswaku vanhu va muti “a va cina enkarhini wolowo, va titsakerile.” Hambi swi ri tano, ehandle, Koreš a a hambukise mati ya Yufrata, lama a ma khuluka ma hundza hi le ntsindza wa muti. Loko mati ma hungutekile, mavuthu yakwe ya nghenile hi le ribuweni ra nambu, ya hundza eka marhangu ya khokholo, kutani ya nghena hi le ka leswi Herodotus a swi vulaka “tinyangwa letintsongo leti yaka enambyeni,” tinyangwa ti tshikiwe ti pfuriwile hi Vababilona.

Malembe yo tala emahlweni, muprofeta Yeremiya a a tsale nhlamuselo ya xifaniso ya ku wa ka Babilona: “Tinhenha ta Babilona ti ṭhikile ku lwa, . . . ŝiṭuṭumi ŝi hlangana ni ŝiṭuṭumi e ku ya byela hosi ya Babilona leŝaku muti wa yena wu ngheniwile matlhelo hikwawo. Hikuv̌a mahlaluko ma khomiwile; v̌a hisile mativ̌a hi nḍilo.”—Yeremia 51:30-32.

Mhaka ya Nabonidus, leyi sweswi yi nga eMuziyama wa Manghezi, yi tiyisa nhlamuselo leyi. Yi vula leswaku “vuthu ra Koreš ri nghene eBabilona handle ka nyimpi.”

Vuprofeta Bya Yehova Byi Hetiseka

Hi vusiku byin’we Babilona wu wile. Mfumo wa vunharhu wa misava wa matimu ya Bibele wu fike emakumu hi xitshuketa. Koreš a a ta swi kota ku tinyungubyisa hi tsalwa ra tinhlanga to tontswa leri vitaniwaka Cyrus Cylinder: “Hi mina Koreš, hosi ya misav̌a, hosi leyikulu, hosi leyi nga enawini, hosi ya Babilona, hosi ya Sumer.” Hi ku anghwetla endzhakunyana, Koreš u humese nawu wakwe lowu dumeke, naswona kwalomu ka mahlonga ya 50 000 ya Vayuda ya tlherile ya ya aka Yerusalema ni tempele ya Yehova, ya fika kwalaho eku heleni ka 70 wa malembe lama vhumbiweke ya vuhlonga.—Ezra 1:1-11.

Malembe xidzana endzhakunyana, Petro muapostola wa Yesu u te a ta dyondzisa vanhu va Vayuda lava andzeke laha, naswona a ku ri eBabilona laha Petro a tsaleke rin’wana ra mapapila yakwe lama huhuteriweke ya Bibele. (1 Petro 5:13) Hambi swi ri tano, hi ku famba ka nkarhi, vuprofeta byi hetisekile: “Kutani Babilona l’a nga ni v̌ukosi le’byi ḍunisiwaka bya matiko, muti lowu v̌a-Kaldea v̌a tiḍunisaka hi ku bombisiwa ka wona, wu ta v̌a tani hi Sodoma na Gomora siku miti leyi yi onhiwaka hi Šikwembu. A nga ka a nga ha pfušiwi ni siku riṅwe.”—Esaya 13:19, 20.

Namuntlha, Babilona wa matimba i tinhulu leti nga ni ritshuri ta maribye, ku onhaka etikweni leri nga pfuniki nchumu—vumbhoni lebyi miyeleke ni lebyi tiyeke bya ntiyiso lowu nga hlulekiki wa Rito ra Yehova ra vuprofeta.—Yeremia 51:36, 37.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 31]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

VUKULU BYA MFUMO WA BABILONA

GREAT SEA

Euphrates River

Babylon

MEDIA

Jerusalem

[Xihlovo Xa Kona]

Xi seketeriwe eka mepe lowu nyikeriweke hi Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. na Survey of Israel

[Swifaniso leswi nga eka tluka 31]

Ku akiwa nakambe ka Ishtar Gate ya Babilona (exineneni)

[Xihlovo Xa Kona]

Muziyama wa Western Asiatic Antiquity, East Berlin, GDR

Marhumbi ya Babilona namuntlha (ehansi)