Vana ‘Lava Lombiwaka’—Xana Mukhuva Lowu I Wa Vutlhari Ku Fikela Kwihi?

“HI LAHA u tivaka ha kona, Daniel, ndzi ni vana vo tala,” ku vule ntukulu wa Daniel. “Kutani ndzi kunguhate ku hangalasa van’wana va vona emaxakeni.” A ri karhi a kombetela xinhwanyetana lexi a nga ta na xona, ntukulu loyi u te: “Loyi i wa wena.”

“Ndzi ba mandla,” ku vula Daniel. Kambe, endzeni, u karhatekile. A a ri ni vana lava ringaneke va yena n’wini naswona a a nga ha naveli kumbe ku lava van’wana. Kambe hi ku ya hi mukhuva wa kwalaho, ku ala nyiko a ku ta xiyiwa tanihi xidyoho lexikulu—lexi nga anakanyiwiki! Daniel manuku u ve ni n’wana un’wana wa xisati loyi a fanelaka ku n’wi hlayisa.

Ematikweni yo tala lama hluvukaka, ngopfu-ngopfu eAfrika, swi tolovelekile eka vatswari ku lombisa vana va vona eka maxaka kumbe vanghana tin’hweti, malembe—naswona minkarhi yin’wana hi laha ku nga heriki. Mukhuva lowu wu nga ha twalaka wu hlamarisa etindleveni ta va le Vupela-dyambu, kambe hi ku kongoma wa fana ni mukhuva wo rhumela vana eswikolweni swo boda kumbe mapfhumba ya ximumu hinkwaxo. Kambe, i yini lexi susumetelaka mukhuva wa vana lava lombiwaka? Xana i mukhuva wa vutlhari?

Mhaka Leyi Va Lombisaka Vana Va Vona Ha Yona

Hambi leswi maendlelo ya xintu ma hundzukaka, eka Vantima, vana a hi nhundzu ya le tlhelweni ya vatswari. Ku ri na sweswo, i va ndyangu lowu kuleke. Vahahani, vamalume, vakokwana ni van’wana hinkwavo va languteriwa va ri lava nga ni matimba ni vuhosi ehenhla ka vana. Hi laha xivuriso xin’wana xa le Afrika Vupela-dyambu xi vulaka ha kona: “I munhu un’we loyi a tswalaka, kambe i vo tala lava khathalelaka n’wana.”

Hikwalaho, loko swiyimo swa mhangu swi tlhekeka, swo tanihi rifu ra vatswari va n’wana, maxaka ma tiyimiserile ni ku rhandza ku teka n’wana la feriweke hi vatswari. Hambi swi ri tano, xivangelo lexikulu xa ku lombisa vana eka maxaka hakanyingi i xa swa timali. Loko ndyangu wu ri evuswetini naswona vana va tele, vatswari va nga ha vona onge un’we kumbe vo hlayanyana va vana va ta pfuneka hi ku tshama ni maxaka lama fumeke. Va anakanya leswaku xaka leri ri ta swi kuma swi olova ku humesa timali ta xikolofisi, mpahla, vutshunguri ni ta swakudya. Kutani a hi ku pfumaleka ka rirhandzu ra vatswari kambe, ematshan’wini ya sweswo, i ku navela ku endlela vana va vona leswi antswaka leswi susumetaka vatswari van’wana ku va veka eka van’wana.

Xivangelo xin’wana i ku navelela vana ku kuma dyondzo leyinene. Kumbexana xikolo lexi nga kusuhi xi le kule swinene ni kaya ra ndyangu. Tanihi leswi swi nga nonon’hwaka kumbe swi nga kotekiki leswaku ndyangu hinkwawo wu rhurha, vatswari va nga anakanya leswaku swi ta antswa ku rhumela n’wana wa vona eka maxaka lama tshamaka kusuhi ni xikolo.

Maxaka hakanyingi ma tsakela ku amukela vana lava. Exikarhi ka swilo swin’wana, ku wundla nomu wun’wana swi tlhela swi vula mavoko man’wana mambirhi ya ku endla ntirho wa le kaya endlwini. Naswona vatswari hi minkarhi yin’wana va pfuneta eku lahlekeriweni hi ku rhumela mali kumbe swakudya.

Timhaka Leti Faneleke Ku Xiyiwa

Hambi leswi ku nga ntiyiso leswaku ku nga ha va na mimpfuno yin’wana ya dyondzo ni ya nyama eku lombiseni ka n’wana eka van’wana, ku na timhaka tin’wana leti lavaka ku anakanyeriwa hi vukheta. Hi xikombiso, xana n’wana u ta tilulamisa hi ndlela yihi eka vawundli va yena lavantshwa, naswona vona va ta tilulamisisa ku yini eka n’wana? Minkarhi yin’wana malunghiselelo yo tano ma koteka, naswona vatswari lavantshwa va va lava khathalelaka swinene, va va ni vuxaka bya rirhandzu ni n’wana wa vona wo n’wi wundla. Hi xikombiso, nkulu un’wana wa Vukriste eSierra Leone u teke ntukulu wa yena loyi a nga hava vatswari. Loko malembe yo tala endzhaku a vutisiwe malunghana ni mufana wa yena wa vuwundli u te: “A ndzi teki Desmond a ri n’wana wa vuwundli—i n’wana wa mina. I nyama ni ngati ya mina.”

Hambi swi ri tano, a hi hinkwavo lava tekaka vana va vona va vuwundli hi ndlela leyi. Hi xikombiso, edorobeni-nkulu rin’wana ra Afrika Vupela-dyambu ku vile ni nkitsikitsi. Tikulu a ti halaka kunene. “Hatlisani!” ku huwelela manana wa muti eka vana va yena vambirhi. “Arthur, tumbela ehansi ka mubedo! Wena, Sorie, hlometela hi le fasitereni ivi u hi byela leswi humelelaka!” Arthur a a ri n’wana wakwe wa ntumbuluko, kambe Sorie, a ku ri n’wana wa vuwundli, kumbe wo n’wi hlayisa.

Swi tolovelekile leswaku ku khomiwa lokunene ku nyikiwa vana va ntumbuluko endyangwini. Hikwalaho, mimpfuno ya swa nyama leyi naveriwaka swinene hakanyingi ya hluleka ku humelela. Vahlayisiwa hinkwavo va sweswinyana va tirhisiwa swinene, va tsoniwa dyondzo naswona i vo hetelela eka nxaxamelo wo amukela swiambalo kun’we ni vuhlayisi bya vutshunguri ni meno. Murhumiwa loyi a tirheke eAfrika malembe lama tlulaka 23 u te: “Vahlayisiwa va tshamela ku va vana va ntlawa wa vumbirhi.”

Mhaka yin’wana yo yi xiya hi leyi: Loko n’wana a suka ekaya, hakanyingi ku na ku lahlekeriwa ka mintlhaveko. Mianakanyo ni timbilu ta vana swi na ntlhaveko ni ku tshikileleka. Ku sukela evuhlangini va twe ku tshamiseka ni nsirhelelo wa vuxaka lebyikulu ni vatswari va vona. Swi nga nonon’hwela vana swinene ku susiwa ekaya ra vona leswaku va ya va ya tshama ni lava va nga va tiviki hi laha ku heleleke.

Le Sierra Leone wansati loyi a vuriwaka Comfort u rhumeriwe ku ya tshama na hahani wa yena loko a ri na malembe ya kaye. Wa tsundzuka: “Malembe lama ndzi ma heteke ekule ni le kaya a ma nonon’hwa swinene. A ndzi navela ndyangu wa ka hina swinene—ngopfu-ngopfu vamakwerhu va xinuna ni va xisati. A swi fana ni loko va ndzi suse laha a ndzi fanele ndzi va kona ivi va ya ndzi veka laha a ndzi nga fanelanga ku va kona. Hambi leswi hahani wa mina a ndzi khomeke kahle, a ndzi nga koti ku vulavula na yena hi ku ntshunxeka ku fana na mana wa mina wa xiviri. . . . Ku nga khathariseki ndlela leyi xiyimo xa hina xi nga nonon’hwaka ha yona, ndzi nge pfuki ndzi rhumele vana va mina ku ya tshama ni un’wana.”

Francis, la tshamaka eAfrika Vupela-dyambu loyi na yena a kuleleke eka nhlayiso wa vuwundli, u te: “A ndzi tisoli leswi ndzi hlulekeke ku aka vuxaka bya le kusuhi ni mana wa mina wa xiviri. Hi ndlela yin’wana, ndzi vona leswaku hinkwerhu hi lahlekeriwe hi nchumu wun’wana wa nkoka.”

Swilaveko Leswiya Swa Nkoka Swa Moya

Hambi swi ri tano, mhaka leyikulu eka hinkwato, i vuhlayiseki bya n’wana bya moya. Naswona Xikwembu hi vutlhari bya xona xi kongomisa leswaku vatswari hi voxe va khathalela swilaveko swa moya swa vana va vona. Loko xi vulavula ni vatswari va Vaisrayele, ndzayo ya Xikwembu a yi ku: “Milawu le’yi nḍi ku nyikaka namuntlha yi ta v̌a e mbilwini ya wena. U ta yi dyonḍisa v̌ana v̌a wena, u yi v̌ula e ndlwini ya wena, ne ku enḍeni ka wena, ni loko u ya etlela, ni loko u pfuka.” (Deuteronoma 6:6, 7) Muapostola Pawulo hi ku fanana u lerise vatatana va Vukriste ku: “Mi nga dyisi vana va n’wina embitsi, kambe mi va kurisa, hi ku va laya ni ku va dyondzisa ta [Yehova].”—Vaefesa 6:4.

Kambe xana n’wana a nga kurisiwa ‘hi ku n’wi laya ni ku n’wi dyondzisa ta Yehova’ hi ndlela yihi loko a rhumeriwe ku ya tshama ni maxaka lama nga pfumeriki ke? Manuku ke, vona ku koma konghasi ka miehleketo ku xavisa timhaka ta moya ta n’wana hi mimpfuno ya nyama kumbe dyondzo!

Ku vuriwa yini hi ku rhumela n’wana ku ya tshama ni vapfumeri-kulobye? Hambi loko swi antswa ku tlula ku va lomba lava nga pfumeriki, hi tindlela to tala leswi na swona a swi naveleki. N’wana a nga ha fanela ku hlangavetana ni mindzulamiso leyikulu ya ntirhisano, minsusumeto ni ya ntivo-miehleketo. Vana van’wana va sungule ku lahlekeriwa hi ntshembo kumbe va hluriwa hi mahanyelo lama nyenyetsaka ni vanghana lavo biha. Van’wana va lahlekeriwe hi ku tlangela hinkwako ka swilo swa moya.

Hi laha vatswari va swi tivaka kahle ha kona, swi lava vutlhari, ku leha mbilu ni nkarhi wo tala ku byala rirhandzu ra Yehova eka n’wana. Loko ntirho wo tano wu nonon’hwela vatswari va n’wana va ntumbuluko, lava n’wi tivaka swinene ku sukela eku velekiweni, vona ku nonon’hwa konghasi loku faneleke ku va kona eka mpatswa ku wundla n’wana loyi a nga riki wa wona! Leswi vutomi lebyi nga heriki bya n’wana byi nga ha vaka ekhombyeni, vatswari va fanele va xiya swinene na hi ku khongela loko ku lombisa n’wana eka un’wana ku nga ri xirimbana.

Kambe, vatswari va Vukriste va fanele ku tibohela makumu hi voxe hi ndlela leyi va nga ta tamela ndzayo ya 1 Timotiya 5:8 ha yona: “Loko munhu a nga pfuni maxaka ya yena, ngopfu-ngopfu lava va nga va ndyangu wa yena wa xiviri, ú landzurile vupfumeri, kutani ú tlula na loyi a nga riki mupfumeri hi ku biha.” Loko vona hi voxe va hluleka ku lunghiselela swilaveko swa n’wana swa nyama, va fanele ku vona leswaku swilaveko swa n’wana wa vona swa moya swi hlanganisiwa hi ndlela leyi antswaka ngopfu ehansi ka swiyimo.

Mupisalema u tsarile a ku: “Vana i nyiko leyi humaka eka Xikwembu; i hakelo ya xona.” (Psalma 127:3, The Living Bible) Kutani tlangelani vana va n’wina, ivi mi va tshineta kusuhi na n’wina. Va rhandzeni, naswona endlani leswaku va mi rhandza. Va pfuneni ku va vavanuna ni vavasati va moya, hikuva ku endla tano swi ta hetelela hi nkateko wa vona lowu nga heriki. Kumbexana mi ta kota ku vula hi laha Yohane a endleke ha kona eka vana va yena va moya mi ku: “Loko ndzi twa leswaku vana vanga va hanya entiyisweni, eka mina ku hava ku tsaka kun’wana loku tlulaka koloko.”—3 Yohane 4.