1945 Ku Ya Fika Hi 1990 ‘Va Tisa Vo Tala Eku Lulameni.’​—Dan. 12:3. (Xiyenge 3)

Ku Langutana Ni Nkaneto Wa Swirho Swa Poro

Ntlawa wa vavanuna lowu a wu dyondza Bibele ni ku ya eminhlanganweni nkarhi na nkarhi lowu tshamaka eximutanini lexi nga ekusuhi ni tiko ra le Koindu wu sungule ku hlaseriwa. Vavanuna vo tala va Vakisi, a va ri swirho swa Poro, ku nga vanhu lava a va hanya hi vungoma. James Mensah, loyi a a ri murhumiwa loyi a leteriweke eGiliyadi loyi a tirheke ni le Sierra Leone u ri: “Loko swichudeni swa Bibele swi ala ku katseka eka mihivahivani ya vudimona, ndhuna ya swirho swa Poro yi hlundzuke swinene. Ndhuna swin’we ni vaseketeri va yona va be vavanuna volavo, va va tekela nhundzu ya vona hi nkani, va hisa makaya ya vona, va va boha hi tinketani kutani va va siya enhoveni va ri hava swakudya. Hosi ya ximutana xexo a ku ri yona leyi a yi hlohlotela swirho swa Poro ku endla tano. Ku nga khathariseki nxaniso wolowo swichudeni swa Bibele swi yime swi tiyile.”

Loko vamakwerhu va le Koindu va vike mhaka leyi emaphoriseni, ndhuna ya swirho swa Poro ni vanghana va yona swin’we ni hosi va pfaleriwe ekhotsweni. Va hakerisiwe mali ya ndziho ni ku tlhela va tshinyiwa swinene naswona hosi yi yimisiwe ntirho wa yona ku ringana kwalomu ka lembe. Ku hlula loku ka le nawini ku tiveke emisaveni hinkwayo ni ku endla leswaku vanhu vo tala va sungula ku ya eminhlanganweni. Endzhakunyana, hosi yi cince mianakanyo ya yona kutani yi sungula ku tsakela ntiyiso. Loko nhlengeletano ya xifundzha yi khomeriwa endhawini ya yona, yi nyike vapfhumba lava a va endzile ndhawu yo etlela eka yona yi tlhela yi nyikela hi homu leyikulu.

Varhangeri van’wana va swirho swa Poro va ringete nhlaselo wun’wana—ku nga ku “kunguhata khombo hi xileriso xa nawu.” (Ps. 94:20) Van’watipolitiki lava nga swirho swa Poro va kucetele swirho swa Palamendhe leswaku swi yirisa ntirho wa Timbhoni ta Yehovha. Charles Chappell u ri: “Kambe hosi yi hi yimelerile, yi byela nhlengeletano leswaku yi dyondze na hina ku ringana malembe mambirhi. Yi vule leswaku nhlengeletano ya hina a yi katseki eka swa tipolitiki naswona yi dyondzisa vanhu ni ku va endla leswaku va va ni mahanyelo lamanene. Kutani yi vule leswaku siku rin’wana yi lava ku va Mbhoni ya Yehovha. Loko xin’wana xa xirho xa Palamendhe lexi na xona xi dyondzeke ni Timbhoni xi yime ni leswi vuriweke hi hosi, mhaka ya ku yirisiwa ka tona a ya ha yisiwanga emahlweni.”

Vanhu lava tshikeke vungoma va xanisiwe hi mindyangu ya vona. Jonathan Sellu, loyi a a ri muntshwa wo huma eKoindu, vakokwa wakwe a va ri vaprista va kereke ya juju. A a leteriwa ku endla ntirho lowu fanaka. Loko a sungula ku dyondza Bibele u tshike mihivahivani ya vungoma ni ku phahla. Ndyangu wa ka vona wu n’wi kanetile swinene, wu n’wi tshikisa xikolo ni ku n’wi tsona swakudya loko a ya eminhlanganweni ya Vukreste. A wu n’wi sapatela wu ku: “Xikwembu xa wena hi xona xi nga ta ku nyika swakudya!” Kambe Jonathan u tshame a tshembekile. A nga pfumalanga swakudya nikatsongo. U dyondze ku hlaya ni ku tsala naswona endzhakunyana, u ve phayona ra nkarhi hinkwawo. Jonathan u ve ni ntsako loko a vona mana wakwe a amukela ntiyiso.

Ku Andza Loku Veke Kona eTindhawini Tin’wana Ta Tiko

Hi 1960, ku simekiwe mavandlha ni mintlawa leyi nga yoxe eBo, Freetown, Kissy, Koindu, Lunsar, Magburaka, Makeni, Moyamba, Port Loko, Waterloo ni ku ya fika en’walungwini wa Kabala. Nhlayo ya vahuweleri lembe rero yi tlakuke yi suka eka 182 yi ya eka 282. Ku fike maphayona yo tala yo hlawuleka lama humaka eGhana ni le Nigeria leswaku ya ta tiyisa mavandlha lawa a ma ri karhi ma kula.

Vo tala va vanhu lava a va ha ku sungula ku hlanganyela a va huma eka mintlawa yimbirhi: Vakrio lava tshamaka eFreetown ni le kusuhi na kona swin’we ni Vakisi lava tshamaka eXifundzheni xa le Vuxeni. Kambe loko mahungu lamanene ma ri karhi ma hangalaka, vanhu va tinxaka tin’wana na vona va sungule ku ma amukela. Vanhu volavo a va katsa Vakuranko, Valimba ni Vatemne va le n’walungwini; Vamende va le dzongeni; ni vanhu va tinxaka tin’wana.

Hi 1961, Vandlha ra le Vuxeni ra le Freetown ri nyiketele Holo ya rona ya Mfumo. Kasi Vandlha ra le Koindu ri nyiketele Holo ya Mfumo leyi ringanaka ni Holo ya Tinhlengeletano leyi nga ni switulu swa 300 leswi endliweke hi switina swa misava. Endzhakunyana ka sweswo, vakulu va 40 va ye eXikolweni xa Vutirheli bya Mfumo—lexi a ku ri ro sungula xi khomiwa eSierra Leone. Eka lembe rero ro hlawuleka, vamakwerhu va katseke eka tsima leri tswaleke mihandzu ro fambisa Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima.

Swi le rivaleni leswaku Yehovha a a katekisa vanhu vakwe. Hi July 28, 1962, Nhlangano Wa Swichudeni Swa Bibele Wa Matiko Hinkwawo, ku nga nhlangano lowu nga enawini lowu a wu tirhisiwa hi Timbhoni ta Yehovha ematikweni yo tala, wu tsarisiwe ximfumo hi hulumendhe ya le Sierra Leone.

Ku Sungula Ku Chumayeriwa eGuinea

Sweswi a hi buleni hi tiko ra Guinea (leri eku sunguleni a ri vitaniwa French Guinea). Emahlweni ka 1958, vamakwerhu vo hlayanyana a va chumayela vanhu lava a va hundza hi le tikweni rero, kambe valawuri va mfumo lava a va ri Mafurwa a va kaneta ntirho wa hina. Hambiswiritano, hi 1958, hi pfulekeriwe hi lunghelo ro chumayela—tiko ra Guinea ri byi bakanyele etlhelo vulawuri bya Mafurwa kutani ri va rhiphabliki leyi tiyimeleke.

Loko lembe rero ri ya eku heleni, Manuel Diogo, ku nga makwerhu loyi a vulavulaka Xifurwa loyi a humaka eDahomey (laha sweswi ku nga Benin) loyi a a ri ni malembe ya kwalomu ka va-30, u sungule ku tirha emayini leyi nga ni misava leyi nga ni aluminiyamu eFria, laha ku nga doroba leri nga kwalomu ka 80 wa tikhilomitara en’walungwini wa ntsindza wa Conakry. Leswi a a hisekela ku chumayela ensin’wini leyi nga si tshamaka yi chumayeriwa, Manuel u tsalele rhavi ra le Furwa a kombela ku rhumeriwa minkandziyiso swin’we ni maphayona yo hlawuleka leswaku ya ta n’wi pfuna. Papila rakwe ri gimete hi marito lawa: “Ndzi khongelela leswaku Yehovha a katekisa ntirho lowu hikuva ku ni vanhu vo tala lava tsakelaka laha.”

Rhavi ra le Furwa ri tsalele Manuel ri n’wi khutaza ku tshama eGuinea hilaha a nga kotaka hakona. Rhavi ri tlhele ri hlela leswaku a endzeriwa hi phayona ro hlawuleka leswaku ri ya n’wi letela ntirho wa nsimu. Manuel u tsakisiwe hi xikhutazo xexo naswona u chumayele hi ku hiseka eFria kukondza a fa hi 1968.

Loko Wilfred Gooch loyi a nga mufamberi wa marhavi a endzela eConakry hi 1960, u kume vamakwerhu vambirhi va Vantima va ri karhi va chumayela kwalaho. Makwerhu Gooch u bumabumele leswaku tiko ra Guinea ri khathaleriwa hi rhavi ra le Sierra Leone, ku nga ri rhavi ra le Furwa. Kutani ku cinca koloko ku sungule hi March 1, 1961. Endzhaku ka n’hweti, ku simekiwe vandlha ro sungula eGuinea, le Conakry.

Ntiyiso Wu Fika eMakhwatini Lama Nga Ni Mpfula

Nakambe mahungu lamanene a ma ri karhi ma hangalaka edzongeni wa Guinea. Falla Gbondo, loyi a nga wa rixaka ra Vakisi, loyi a a tshama eLiberia, u tlhelele eximutanini xa rikwavo xa Fodédou lexi nga kwalomu ka tikhilomitara ta 13 evupela-dyambu bya Guékédou. U fambe ni buku leyi nge From Paradise Lost to Paradise Regained. Falla a nga swi koti ku hlaya, kambe a a swi kota ku hlamusela vanhu va rixaka ra ka vona swifaniso leswi nga ebukwini. U ri: “Buku leyi a yi endla leswaku ndzi va ni mabulo yo tala ni vanhu. Vanhu a va yi vitana buku ya Adamu na Evha.”

Falla u tlhelele eLiberia. U khuvuriwile naswona eku heteleleni u ve phayona ro hlawuleka. Ku ringana kambirhi hi n’hweti, a a tlhelela eFodédou leswaku a ya dyondza ni ntlawa lowu a wu ri ni vanhu va kwalomu ka 30. Swi nga si ya kwihi u joyiniwe hi Borbor Seysey, loyi a nga phayona ro hlawuleka ra Mukisi loyi a humaka eLiberia. Havumbirhi bya vona va sungule ntlawa wun’wana eGuékédou. Mintlawa hayimbirhi yi ve mavandlha.

Loko Vakisi vo tala va ri karhi va hundzuka Timbhoni, tihosi ta kwalaho ti xiye mahanyelo ya vona lamanene. Timbhoni a ti tirha hi matimba, ti ri leti tshembekeke ni ku endla leswaku ku va ni ku rhula eswimitanini leswi a ti tshama eka swona. Hikwalaho, loko vamakwerhu va kombela mpfumelelo wo aka Holo ya Mfumo eFodédou, tihosi a ti lunghekele ku va nyika ndhawu leyi endlaka tihekitara tinharhu. Holo yoleyo ya Mfumo—leyi ku nga yo sungula eGuinea—yi hele eku sunguleni ka va-1964.

Ku Va Ni Mpfilumpfilu eConakry

Tiko ra Conakry ri weriwe hi khombo ro karhi. Mpfilumpfilu wa tipolitiki wu endle leswaku valawuri va hulumendhe va ehleketelela vahlapfa leswaku hi vona lava a va wu vanga. Varhumiwa va mune va le Giliyadi va aleriwe ku nyikiwa tivhisa naswona va hlongoriwile etikweni. Vamakwerhu vambirhi vo huma eGhana va yisiwe ekhotsweni hikwalaho ka swihehlo swa mavunwa laha va pfaleriweke kwalomu ka tin’hweti timbirhi.

Endzhaku ka loko va ntshunxiwile, un’wana wa vamakwerhu volavo, ku nga Emmanuel Awusu-Ansah u tlhele a pfaleriwa ekhotsweni hi ku hatlisa laha a langutaneke ni swiyimo swo tika swinene. Loko a ri exitokisini lexi a xi thyakile, u tsale a ku: “Ndzi hanye kahle hi tlhelo ra moya, kambe ndzi tshamela ku hisa miri. Nilokoswiritano, ndza ha ya emahlweni ndzi chumayela. N’hweti leyi nga hundza, ndzi hete tiawara ta 67 entirhweni wa nsimu naswona ku ni swichudeni swimbirhi swa Bibele leswi sunguleke ku chumayela na mina.” Xin’wana xa swichudeni swakwe xi amukele ntiyiso. Endzhaku ka tin’hweti ta ntlhanu, Makwerhu Awusu-Ansah u ntshunxiwile naswona u hlongoleriwe eSierra Leone. Ku sale muhuweleri un’we eConakry.

Hi 1969, loko mpfilumpfilu wa tipolitiki wu hungutekile, ku fike maphayona yo hlawuleka eConakry. Leswi a ma ri ni mpfumelelo lowu humaka eka valawuri, ma ake Holo ya Mfumo leyi a yi ri na mfungho. Hi ku hatlisa vanhu va kwalomu ka 30 lava tsakelaka a va ya eminhlanganweni nkarhi na nkarhi.

Hikwalaho ko chava ku pfaleriwa, vamakwerhu a va chumayela va ri ni vuxiyaxiya. Loko va ya va tolovela, va ye va chumayela swinene. Hi 1973, vandlha rolero leritsongo ri fambise swiphephana swa 6 000. Endzhakunyana, vahuweleri va sungule ku fambisa timagazini etihofisini ni le tindhawini ta mabindzu. Hakatsongo-ntsongo, valawuri va hulumendhe swin’we ni vanhu va sungule ku twisisa ni ku tlangela ntirho wa hina. Hi December 15, 1993, ku lehisa mbilu ni ku phikelela koloko swi endle leswaku va tsarisiwa ximfumo tanihi Nhlengeletano ya Vukreste ya Timbhoni ta Yehovha ya le Guinea.