Hi Wihi Ntlhantlho Wa Kona Ke?

LOYI loyi a nga hoxa xandla swinene eku tsuvuleni ka vuvabyi bya pondzo D. A. Henderson u byela ntlawa wa vativi va sayense eGeneva, eSwitzerland, hi 1993, a ku: “Ku ni mianakanyo leyi hangalakaka ya leswaku vutomi bya vanhu, kumbexana hambi ku ri ku vuhlayiseki bya hina tanihi rixaka, byi ta titshega hi leswaku hi kota ku vona mavabyi lama tumbulukaka. . . . Xana ku ta humelela yini hi hina namuntlha loko vuxungu bya HIV byo hundzuka xitsongwatsongwana xa le moyeni? Swona, xana i yini lexi hi tiyisekisaka leswaku a ku nga vi vuvabyi byo kota lebyi lebyi nga hundzukaka xitsongwatsongwana xa le moyeni?”

Xana mavabyi lama tumbulukaka ma nga voniwa njhani? Endlelo ro ba nyandayeye mayelana ni ku hangalaka ka mintungu i fambiselo ra misava hinkwayo ra tilaboratori ta 35 leti yisaka swiviko eka World Health Organization (WHO). Hambiswiritano, nkambisiso wa tilaboratori leti wu kombise leswaku a ti fiki ni le ka hafu ya tona leti ti hlomeke kahle lerova ti nga vona vuvabyi bya le Japani bya ndzhumbelo wa byongo, hantaviruses, ni vuvabyi bya Rift Valley—hinkwawo mavabyi lawa ya dlaya. Ko va 56 wa tiphesente ntsena leti nga kotaka ku vona dari-nyongwa, ku nga xitsongwatsongwana xa vuxungu lexi rhwariwaka hi tinsuna lexi vangaka ku hlanta, xivindzi lexi nga tirhiki kahle ni ku halakela ka ngati endzeni. Hi 1992 vanhu va 28 va file eKenya hikwalaho ka dari-nyongwa emahlweni ko va madokodela ma tshubula lexi byi vangeke. Ku hele tin’hweti ta tsevu va ehleketa leswaku va lwa ni dari.

Xin’wana lexi maendlelo ya vona yo tshama va rindzile ya tsandekaka eka xona hileswaku a va swi koti ku vona mavabyi ya switsongowatsongwana swa vuxungu lama hlaselaka hakatsongotsongo. Hi xikombiso, xitsongwatsongwana xa HIV xi nga tifihla endzeni ka munhu, xi tlulela ni van’wana ivi xi humelela tanihi AIDS endzhaku ka khume ra malembe. Ntungu lowu nga kona sweswi wa AIDS wu tumbuluke xikan’wekan’we ematiko-nkulu manharhu ivi hi ku hatlisa wu hlasela 20 wa matiko man’wana. Swi le rivaleni leswaku a ku vanga na nyandayeye leyi yo tivisa hi sweswo!

Ku nga khathariseki swiphiqo sweswo, vativi vo tala va sayense va languta enkarhini lowu taka hi xivindzi, va vulavula va ri ni ntshembo hi mintshubulo ni minhluvuko leyikulu, va tiyisekaka leswaku yi ta ta emalembeni lama taka. International Herald Tribune ya vika: “Vativi va sayense vo tala va vula leswaku ntshembo wo antswa mayelana ni minhluvuko ya xiviri, i sayense ya ntivo-vutomi, ku nga ku lawuriwa ka swilo swa xitekela eka tisele leti hanyaka tanihi laha vativi va sayense vo tala va vulaka ha kona. Vativi va sayense va ntivo-vutomi va tiyisa ntshembo wa vona wo tumbuluxa tisele leti nga ta humesa swilo leswi dlayaka switsongwatsongwana, ku nga ntlawa wa swilo leswintshwa swa nsivela-switsongwatsongwana swa xitekela leswi hundzuriweke.”

Hambiswiritano, leswi swi ni khombo. Hi sayense yo hundzula xitekela swa koteka ku nghenisa swiaki swa xitekela eka xitsongwatsongwana lexi nga riki na khombo leswaku xitsongwatsongwana lexi xi kota ku siya swiaki swa xitekela eka vanhu. Thekinoloji leyi yi nga tirhisiwa hi ndlela leyi vuyerisaka, kumbexana ha yona swi nga koteka ku tumbuluxa nsivela-switsongwatsongwana wa xitekela lexi hundzuriweke. Kambe thekinoloji leyi yi nga ha tlhela yi tirhiseriwa swikongomelo swa tihanyi.

Hi xikombiso, swi nga endleka, swiaki swa xitekela swa Ebola swi nghenisiwa hi xihoxo kumbe hi xikongomelo endzeni ka xitsongwatsongwana xa vuxungu xo tanihi xa chachalaza kumbe xa swimungwamungwana. Kutani xitsongwatsongwana lexi xi dlayaka xi nga ha hangalasiwa hi ku khohlola kumbe ku entshemula. Dok. Karl Johnson loyi a tirhiseke nkarhi wa ku hanya ka yena a endla ndzavisiso wa switsongwatsongwana swa vuxungu swo tanihi Machupo na Ebola, u vule leswaku ku nga ri khale ku nga fika nkarhi lowu “n’wantlhadyana un’wana ni un’wana la nga ni timali ta yena ni michini leyo durha, loyi a nga lo dyondza ntivo-vutomi wa le kholichi ntsena a nga tiendlelaka switsongwatsongwana leswi Ebola yi nga taka yi nga wu voni ntlango loko yi ringanisiwa na swona.” Vativi van’wana va ntivo-vutomi va yima na yena.

Ntlhantlho

Ndlela yo tlhantlha swiphiqo swa vuvabyi lebyi tlulelaka a hi mhaka yo endla swidzidzirisi leswintshwa ntsena. Swi katsa ku tlhantlha swiphiqo leswi fambisanaka ni mavabyi ku nga vusweti, nyimpi, vabaleki, ku tirhisiwa ka swidzidzirisi hi ndlela yo biha, ntlimbano wa vanhu emadoroba-nkulu, mahanyelo lama thyakeke, nthyakiso ni ku onhiwa ka mbango. U nga tikanganyisi. Xana u ehleketa leswaku vanhu swi nga endleka va herisa swiphiqo leswi swi rharhanganeke?

Rito ra Xikwembu ra lemukisa: “Mi nga tiṭhembeleni tihosi, hambi v̌a ri v̌ana v̌a v̌anhu lav̌a hlulekaka ku ponisa.” Kutani ke, i mani loyi hi faneleke ku tshemba yena? Tsalwa ri ya emahlweni: “Ku katekile loyi Šikwembu xa Yakob, [ya] nga matimba ya yena, loyi ku ṭhemba ka yena ku nga ka Yehova, Šikwembu ša yena. O endlile matilo ni misav̌a.” I Yehovha ntsena, Muvumbi wa vanhu, loyi a nga herisaka swiphiqo leswi vanhu va langutaneke na swona.—Pisalema 146:3-6.

Rito ra Yehovha leri huhuteriweke, ku nga Bibele, loko ri hlamusela vuprofeta lebyikulu bya Yesu mayelana ni “xikombiso . . . xa ku hela ka minkarhi,” ri vhumbe maxangu ya swa vutshunguri lama xanisaka xitukulwana xa hina. Yesu u te: “Mintungu . . . [yi] ta va kona ematlhelweni layo tala.”—Matewu 24:3-8; Luka 21:10, 11, xiitaliki i xerhu.

Hambiswiritano, Bibele yi tlhela yi vulavula hi nkarhi lowu taka kona laha misaveni ehansi ka vulawuri bya Mfumo wa Xikwembu loko yi ku “a ku nga v̌i na munhu l’a akeke Yerusalem l’a nga ta ku: nḍa v̌abya!” (Esaya 33:24; Matewu 6:9, 10) Xisweswo lava tshembaka Yehovha va ni xivangelo lexi tiyeke xo pfumela leswaku vanhu lava yingisaka ku nga ri khale va ta kuma ku tshunxiwa hayi ntsena eka mavabyi lama nga ni khombo lama xanisaka vanhu, kambe ni le ka swiphiqo leswi hoxaka xandla eka vuvabyi. Vakreste va ntiyiso va ma tlangela matshalatshala ya vanhu enyimpini leyi yo nonon’hwa yo lwisana ni switsongwatsongwana leswi leswi dlayaka. Hambiswiritano, va swi tiva leswaku ntlhantlho lowu tiyeke wa vuvabyi ni rifu wu titshege hi Xikwembu, xona lexi “[ku] hanyisaka mav̌abyi ya wena hikwawo.”—Pisalema 103:1-3; Nhlavutelo 21:1-5; 22:1, 2.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Bibele yi tshembisa nkarhi lowu ku nga ta va ku nga ha ri na munhu la nga ta ku, “Nḍa v̌abya”