Xana A Va Huma Kwihi?

“XANA hina vini a hi tivita vamani loko Columbus a nga si ta? . . . Eka nyimba yin’wana ni yin’wana, ku fikela ni namuntlha, loko u hundzuluxela rito leri nyimba hi yoxe yi tivitaka ha rona, handle ko tiva mavito lawa tinyimba tin’wana ti tivitaka ha wona, minkarhi hinkwayo a ku ri vito leri loko ri hundzuluxeriwa, kahle-kahle ri vulaka xilo xin’we. Hi ririmi ra hina [Xinarragansett] i Ninuog, leswi vulaka vanhu [hi Xinavajo, i Diné], ku nga vanhu. Hi leswi a hi tivitanisa xiswona. Hikwalaho loko [Valungu] vapfhumba va fika laha, a hi titiva leswaku hi hina vamani, kambe a hi nga va tivi leswaku vona i vamani. Hikwalaho a hi va vita Ma-awaunageesuck, kumbe vanhu vambe, hikuva hi vona a va ri valuveri, hi vona a hi nga va tivi, kambe hina a hi tivana. Naswona a hi ri vanhu.”—Tall Oak, Munarragansett.

Ku ni marungula yo tala mayelana ni lomu Maindiya, kumbe Vaaki vo Sungula eAmerika va tumbulukaka kona.a Joseph Smith, musunguri wa Vumormon, a a ri un’wana wa lavo hlayanyana, ku katsa na Quaker William Penn, lava a va ri ni ntshembo wa leswaku Maindiya i Vaheveru, vatukulu va tinyimba ta Israyele leti ku vuriwaka leswaku hi leti lahlekeke. Nhlamuselo leyi yi amukeriwaka hi vativi vo tala va ndhavuko wa vanhu namuntlha hi leswaku kumbexana tinyimba ta vanhu va le Asia ti tsemakanye hi le misaveni laha ku hlanganaka matiko-nkulu lawa kumbe hi xikepe ti ya laha sweswi ku nga Alaska, Canada, ni le United States. Hambi ku ri minkambisiso ya ti-DNA yi seketela mianakanyo yoleyo.

Vaaki Vo Sungula eAmerika —Lomu Va Tumbulukeke Kona Ni Leswi Va Swi Pfumelaka

Vahleri va mahungu lava nga vaaki vo sungula eAmerika Tom Hill (wa Museneca) na Richard Hill, lonkulu, (wa Mutuscarora) va tsale ebukwini ya vona leyi nge Creation’s Journey—Native American Identity and Belief va ku: “Vanhu vo tala lava nga vaaki vo sungula hi ndhavuko va pfumela leswaku va tumbuluke emisaveni, ematini kumbe etinyeletini hi toxe. Hi hala tlhelo, vativi va mindhavuko ya vanhu, va ta ni marungula ya buloho lerikulu ra misava leri tsemakanyaka hi le Lwandle-khuma ra Bering, leri vanhu va le Asia va rhurheleke eAmerika ha rona; hi ku ya hi rungula leri, vanhu lava va le Asia, a va ri vatukulu va vanhu lava nga vini va Xiphemu xa le Vupela-dyambu xa misava.” Van’wana va Vaaki vo sungula eAmerika va ri kanakana rungula leri ra mulungu ra Lwandle-khuma ra Bering. Va rhandza ku pfumela mintsheketo ni marungula ya vona. Va titeka va ri vaaki lava tumbulukeke kwalaho ku nga ri varhurhi lava valangaka lava humaka eAsia.

Ebukwini yakwe leyi nge An Indian Winter, Russell Freedman wa hlamusela: “Hi ku ya hi leswi Vamandan [nyimba leyi a yi ri kusuhi ni xiphemu xa le henhla xa Nambu wa Missouri] va swi pfumelaka, Munhu wo Sungula a a ri moya wa matimba swinene, munhu la nga ni vukwembu. A a vumbiwe khale ka khaleni hi Hosi ya Vutomi, mutumbuluxi wa swilo hinkwaswo, leswaku a va muhlanganisi exikarhi ka vanhu lava tolovelekeke ni swikwembu kumbe mimoya leyi nga ntsandza-vahlayi, leyi tshamaka laha vuakweni.” Leswi Vamandan a va swi pfumela a swi katsa ni ntsheketo wa ndhambhi. “Enkarhini wun’wana, loko ndhambhi leyikulu yi kukule misava, Munhu wo Sungula u ponise vanhu hi ku va dyondzisa ku aka xihondzo xa vuchavelo, kumbe ‘ngalava,’ leyi a yi ta phaphamala ehenhla ka mati ya ndhambhi. Tanihi ndlela yo xixima munhu loyi, eximutanini xin’wana ni xin’wana xa Vamandan a ku ri ni xifaniso lexi endliweke xa ntsongahato wa xihondzo lexiya xa ntsheketo—nsika ya mukedara leyi yi nga leha ntlhanu wa tifiti [1,5 wa timitara], yi biyeriwe hi rihlampfu ra mapulangi.”

Nakambe Vamandan a va ri ni mfhungho wa vukhongeri wa “mhandzi yo leha leyi funengetiweke hi tinsiva ni voya ivi yi tlhandlekiwa nhloko ya mhandzi yo biha ku tlurisa, yi pendiwe yi va ya ntima.” Xana lexi a xi fanekisela mani? “Xifaniso lexi a xi fanekisela Ochkih-Haddä, moya lowo biha lowu a wu ri ni nkucetelo lowukulu ehenhla ka vanhu kambe a wu nga ri na matimba yo fana ni ya Hosi ya Vutomi kumbe Munhu wo Sungula.” Eka Maindiya ya le Great Plains, “ku pfumela eka vanhu va moya a ku ri vutomi bya vona. . . . A ku nga ta endliwa xiboho, timhaka leti kunguhatiweke a ti nga ta endliwa, va nga si rhanga va kombela mpfuno ni mpfumelelo eka swihanyi leswo hlawuleka leswi a swi lawula timhaka ta vanhu.”

John Bierhorst ebukwini yakwe leyi nge The Mythology of North America, wa hlamusela: “Loko ku nga si va ni mintlawa ya swivongo, a ku vuriwa leswaku, a ku ri na munhu wa Muosage, loyi a a pembeleka ndhawu leyi hinkwayo hi endlelo leri ri tiviwaka ri ri ganítha (handle ka nawu kumbe nhleleko). Ku ni rungula leri va ri pfumelaka ra leswaku eminkarhini liya, a ku ri na van’wamabyongo van’wana lava a va vitaniwa Vamanghimana va Swikhalabyana . . . va te ni rungula ra leswaku ku ni matimba lama nga vulavuriki, yo endla swilo lama tateke xibakabaka ni misava, naswona ma tirha ku endla leswaku tinyeleti, n’weti ni dyambu swi famba hi nhleleko. A va ma vitana Wakónda (matimba yo hlamarisa) kumbe Eáwawonaka (muvangi wa vukona byerhu).” Mazuni, Masioux ni Malakota ya le Vupela-dyambu na wona ma tshemba swin’wana swo kota sweswo. Mawinnebago na wona ma ni ntsheketo wa vutumbuluxi lowu nga ni “Muendli wa Misava.” Mhaka ya kona yi ri: “U lave leswaku ku va ni ku vonakala, kutani ku vonakala ku va kona. . . . Kutani a tlhela a anakanya naswona a lava leswaku ku va ni misava, ivi misava leyi yi va kona.”

Eka xichudeni xa Bibele, swi tsakisa ngopfu ku vona ku yelana ko karhi ka leswi Vaaki vo Sungula va Amerika va swi pfumelaka ni tidyondzo leti hlamuseriwaka eBibeleni, ngopfu-ngopfu mayelana ni Moya Lowukulu, ku nga “muvangi wa vukona bya hina,” leswi fanaka ni nhlamuselo ya vito ra Xikwembu, Yehovha, “U Endla Leswaku Swi Va Kona.” Swin’wana leswi fanaka swi katsa Ndhambhi ni moya wo biha lowu vitaniwaka Sathana eBibeleni.—Genesa 1:1-5; 6:17; Nhlavutelo 12:9.

Ku Twisisa Tifilosofi Ta Vaaki Vo Sungula Va Amerika

Vatsari lava nga Vaaki vo Sungula eAmerika, Tom Hill na Richard Hill va hlamusela ntlhanu wa tinyiko leti va vulaka leswaku Vaaki vo Sungula va Amerika va ti nyikiwe hi vakokwa wa vona. “Nyiko yo sungula . . . i ku namarhelana ka hina loku enteke ni tiko.” Naswona loko u languta matimu ya vona emahlweni ni le ndzhaku ka ku fika ka Valungu, i mani a nga swi kanetaka sweswo? Tiko ra vona, leri hakanyingi Vaaki vo Sungula va Amerika va ri langutaka ri kwetsimile, ri tekiwe hi tindlela leti kunguhatiweke hi nkani, hi vukanganyisi, kumbe hi mintwanano leyi nga hetisisiwangiki.

“Nyiko ya vumbirhi, i matimba ni moya lowu swiharhi ni vanhu va ka hina va nga swona havumbirhi bya vona.” Ndlela leyi Vaaki vo Sungula va Amerika va xiximaka swiharhi ha yona yi vonake hi tindlela to tala. A va swi hlotela ntsena ku swi tirhisa tanihi swakudya, swiambalo, ni vutumbelo. A hi vaaki vo sungula lava nga kukula tinyarhi (bison) kambe leswi swi endliwe hi mulungu hi ku navela ku halata ngati kakwe ni makwanga yakwe ya ku nga anakanyeli mundzuku.

“Ya vunharhu i mimoya ya matimba, leyi yi nga maxaka ya hina lama hanyaka ma tlhela ma vulavula na hina hi swifaniso leswi hi swi endlaka leswi fanekiselaka wona.” Leyi i mhaka leyi fanaka evukhongerini byo tala emisaveni hinkwayo—ku hambeta ka moya kumbe moya-xiviri wo karhi wu hanya endzhaku ka rifu.b

“Ya vumune i ku titiva leswaku hi hina vamani, leswi swi hlamuseriwaka ni ku tiyisekisiwa hi mindhavuko ya hina ya rixaka.” Namuntlha leswi swi vonaka kahle eminkhubyeni ya xintu, laha vanhu va hlanganaka va bula hi timhaka ta rikwavo, kumbe minkhuvo yo titsakisa, laha ku ciniwaka ni ku yimbeleriwa vuyimbeleri bya xintu. Swiambalo swa Xiindiya, ku biwa ka swigubu hi ku fambisana, mincino, ku hlangana ka ndyangu kumbe va xivongo hinkwavo—hinkwaswo swi ku byela mukhuva wa xintu.

“Nyiko yo hetelela i ku kota ku tumbuluxa swilo—mintshembo ya hina yi tiyisekisiwa hi ku hundzuriwa ka swilo swa ntumbuluko swi va swilo swa ripfumelo ni swa ku tikukumuxa.” Ku nga khathariseki leswaku i ku endliwa ka swirhundzu, ku rhunga, ku vumba ni ku penda leswi vumbiweke, ku endla swin’wetsin’wetsi ni ku tibombisa, kumbe xintirhwana xihi na xihi xa vutshila, swi fambisana ni mukhuva ni ndhavuko wa vona lowu heteke malembe ni malembe.

Ku ni tinyimba to tala lerova ku nga laveka tibuku to tala ku hlamusela mintshembo ni maendlelo hinkwawo ya xintu. Lexi sweswi hi lavaka ku xi tiva hi leswaku, Xana vunyingi bya timiliyoni ta Valungu lava rhurheleke eAmerika, lava vo tala va vona va tivitanaka Vakreste, byi ve ni vuyelo byihi ehenhla ka Vaaki vo Sungula va Amerika?

[Tinhlamuselo ta le hansi]