Xana Vumundzuku Byi Va Khomele Yini? — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Xana Vumundzuku Byi Va Khomele Yini?

EMBULAVURISANWENI wa yona na Xalamuka!, hosi ya ku rhula ya Mucheyenne, Lawrence Hart u vule leswaku xin’wana xa swiphiqo leswi karhataka Maindiya “hi leswaku hi langutane ni ku hlanga-hlanganisiwa ni ku tswongiwa ka ndhavuko wa hina. Hi xikombiso, hi lahlekeriwa hi ririmi ra hina. Enkarhini wun’wana lawa a ku ri maendlelo lama simekiweke hi hulumendhe. A ku endliwe matshalatshala lamakulu yo hi ‘hluvukisa’ hi dyondzo. Hi yisiwe eswikolweni leswi u tlhelaka u tshama eka swona, kutani a hi arisiwa ku vulavula tindzimi ta hina vini.” Sandra Kinlacheeny wa tsundzuka: “Loko ndzi vulavula Xinavajo exikolweni lexi a ndzi tshama eka xona, mudyondzisi wa mina a a ndzi hlantswa nomu hi xisibi!”

Hosi Hart u ya emahlweni: “Sweswinyana mhaka leyi khutazaka hi leswaku ku ve ni ku xalamuka ko karhi eka tinyimba to hambana-hambana. Va swi xiya leswaku tindzimi ta vona ti ta nyamalalela makumu loko ku nga endliwi matshalatshala yo ti hlayisa.”

Ku lo sala khume ra vanhu ntsena lava vulavulaka Xikaruk, ririmi ra yin’wana ya tinyimba ta le California. Hi January 1996, Red Thunder Cloud (Carlos Westez), Muindiya wo hetelela loyi a a vulavula Xicatawba, u fe a ri na 76 wa malembe. Malembe yo tala a a ri hava munhu wo vulavula na yena ha xona.

ETiholweni ta Timbhoni ta Yehovha etindhawini ta Manavajo ni Mahopi le Arizona, vo tala va vulavula Xinavajo kumbe Xihopi xikan’we ni Xinghezi. Hambi ku ri Timbhoni leti nga riki Maindiya ti dyondza Xinavajo. Timbhoni ti fanele ti tiva Xinavajo leswaku ti ta kota ku endla ntirho wa tona wo dyondzisa Bibele, tanihi leswi Manavajo yo tala ma kotaka ntsena ku vulavula ririmi ra ka vona. Tindzimi ta Xihopi ni Xinavajo ta ha tirha swinene, naswona vantshwa va ha khutaziwa ku ti tirhisa exikolweni.

Dyondzo Ya Vaaki Vo Sungula Va Amerika

Ku na 29 wa swikolo swa le henhla swa Maindiya eUnited States, leswi nga na 16 000 wa swichudeni. Xo sungula xi pfuriwe hi 1968 eArizona. Dok. David Gipp, wa American Indian Higher Education Committee u te: “Lowu i ndzhundzhunuko lowunene swonghasi eTikweni ra Maindiya, mfanelo yo dyondza ehansi ka mafambiselo lawa hi tihlawulelaka wona hina vini.” EYunivhesiti ya Sinte Gleska, Xilakota i dyondzo leyi bohaka.

Hi ku ya hi Ron McNeil (Mulakota wa Muhunkpapa), muungameri wa American Indian College Fund, tinhlayo ta ku pfumaleka ka mintirho ka Vaaki vo Sungula va Amerika ti sukela eka 50 wa tiphesente ku ya eka 85 wa tiphesente, naswona Maindiya ma hanya nkarhi wo koma kasi va ni tinhlayo leti tlakukeke ku tlurisa ta lava nga ni vuvabyi bya chukele, rifuva, ni ku godzomberiwa hi xihoko ku tlula ntlawa wihi na wihi wa vanhu eUnited States. Dyondzo yo antswa i yin’wana ya tindlela leti nga pfunaka.

Matiko Yo Kwetsima

Eka vo tala va Vaaki vo Sungula va Amerika, matiko ya vakokwa wa vona ma kwetsimile. Tanihi laha White Thunder a byeleke musenatara hakona: “Tiko leri ra hina i nchumu wa risima swinene eka hina.” Loko va endla mintwanano ni ku pfumelelana, hakanyingi Maindiya a ma anakanya leswaku leswi a swi vula leswaku mulungu a nga tirhisa tiko ra vona kambe ku nga ri ku va n’wini wa rona kumbe ku ri fuma hilaha ku heleleke. Tinyimba ta Maindiya ya Masioux ti lahlekeriwe hi tiko ro saseka ngopfu etintshaveni leti vitaniwaka Black Hills ta Dakota hi va-1870, loko vaceri va migodi va te kona hi vunyingi, va ri eku laveni ka nsuku. Hi 1980 Huvo leyi Tlakukeke ya United States yi lerise leswaku hulumendhe ya United States yi hakela $105 wa timiliyoni (R157,5 wa timiliyoni) yi ri ya ku ririsa tinyimba ta nhungu ta Masioux. Kambe ku fika ni sweswi tinyimba leti ti ale ku teka mali yoleyo—va lava tiko ra vona lero kwetsima, tintshava ta Black Hills ta le Dakota Dzonga va lava leswaku ti tlheriseriwa eka vona.

Maindiya yo tala ya Masioux a ma swi tsakeli ku vona tinghohe ta vaungameri va valungu ti kwevetliwe Ntshaveni ya Rushmore, eBlack Hills. Kasi entshaveni leyi nga ekusuhi ni kwalaho, vakwevetli va kwevetla nkwevetlo lowukulu ku tlurisa. I wa Crazy Horse, wa Musioux la nga Muoglala murhangeri wa nyimpi. Nghohe leyi yi ta hetiwa hi June 1998.

Mintlhontlho Ya Namuntlha

Leswaku va kota ku hanya emisaveni ya manguva lawa, Vaaki vo Sungula va Amerika va boheke ku tolovelana ni swiyimo swo hambana-hambana. Sweswi vo tala va dyondzile swinene naswona va leteriwe etikholichi, va ni vuswikoti lebyi va nga byi tirhisaka swinene etimhakeni ta rixaka ra ka vona. Xikombiso xin’wana i xa Burton McKerchie, Muchippewa la humaka eMichigan, loyi a vulavulaka hi vukhwatsi. U endlele Public Broadcasting Service, tibayisikopo ta hungu ra xiviri kutani sweswi u tirha exikolweni xa le henhla eNdhawini ya Mahopi eArizona, u kongomisa tidyondzo ta le tlilasini ta le kholichi leti tirhisaka tivhidiyo etikweni hinkwaro. Xikombiso xin’wana i xa Ray Halbritter, murhangeri wa nyimba wa Muoneida la dyondzeke eHarvard.

Arlene Young Hatfield, loko a tsala eka phepha-hungu leri vitaniwaka Navajo Times, u vule leswaku vantshwa va Manavajo a va na ntokoto, hambi ku ri ku titsona swilo leswi vatswari ni vakokwa wa vona a va titsona swona loko va ha kula. U tsale a ku: “Hikwalaho ka leswi [manguva lawa] swilo swi olovisiweke a va si tshama va rholela kumbe ku tsemelela tihunyi, va ya ka mati, kumbe ku hlayisa tinyimpfu kukota vakokwa wa vona. A va hoxi xandla eku wundleni mindyangu ya hina hilaha vana a va endla hakona khale ka khaleni.” U heta hi ku: “A swi koteki ku balekela swiphiqo swo tala swa vanhu leswi handle ko kanakana swi lawulaka vana va hina. A hi nge swi koti ku hambanisa mindyangu kumbe tindhawu ta hina ni misava hinkwayo, naswona a hi swi koti ku tlhelela eka vutomi lebyi vakokwa wa hina a va hanya byona.”

Lowu i ntlhontlho lowu Vaaki vo Sungula va Amerika va langutaneke na wona—leswaku xana va ta khomelerisa ku yini eka mikhuva ni mimpimanyeto ya vona vini ya xintu loko hi hala tlhelo va titolovelanisa ni fambiselo leri ri hundzukaka hi ku hatlisa.

Ku Lwisana Ni Swidzidzirisi Ni Xihoko

Ku fikela namuntlha, ku godzomberiwa hi xihoko swi hlakata Vaaki vo Sungula va Amerika. Dok. Lorraine Lorch, loyi a heteke malembe ya 12 a tirhela Mahopi ni Manavajo a ri dokodela wa vana tlhelo dokodela wa hinkwaswo, u vule leswi eka mbulavurisano wakwe na Xalamuka!: “Vugodzomberi bya xihoko i xiphiqo lexikulu hi ku fanana eka vavanuna ni vavasati. Miri leyi tiyeleke yi hetiwa hi vuvabyi bya xivindzi, mafu lama vangiwaka hi timhangu, ku tisunga, ni ku dlayana. Swi khomisa gome ku vona vugodzomberi bya xihoko byi rhanga emahlweni ku ri na ku va ku rhangisiwa vana, munghana wa vukati, naswona hambi ku ri Xikwembu. Mafenya ma hundzuke mihloti, ku rhula ku va madzolonga.” U engeterile: “Hambi ku ri minkhuvo yin’wana, leyi enkarhini wun’wana a yi tekiwa yi kwetsimile hi Manavajo ni Mahopi, sweswi minkarhi yin’wana yi nyamisiwa hi vudakwa ni swiendlo swo homboloka swa rimbewu. Xihoko xi tekela vanhu lava vo saseka rihanyo ra vona, vutlharhi bya vona, vuswikoti bya vona byo endla swilo, ni leswi va nga swona hi xiviri.”

Philmer Bluehouse, mukondleteri wa ku rhula wa Ndzawulo ya Vululami ya Manavajo eWindow Rock, eArizona hi ndlela yo sasa u vule leswaku ku tirhisiwa loko biha ka swidzidzirisi ni xihoko i “ku titshungula.” Ku tirhisiwa loku ko biha ku susela munhu maxangu naswona ku pfuna munhu leswaku a nga langutani ni ku tika ka vutomi loko a nga ri na ntirho naswona hakanyingi loko a hanya vutomi lebyi nga riki na xikongomelo.

Hambiswiritano Vaaki vo tala vo Sungula va Amerika va swi kotile ku hlula xakunwa lexi xa “demona” lexi xi teke ni mulungu naswona va lwe hi matimba ku hlula ku godzomberiwa hi swidzidzirisi. Swikombiso swimbirhi i Clyde na Henrietta Abrahamson, lava humaka eSpokane Indian Reservation eXifundzheni xa Washington. Clyde i munhu wo tsindziyela, wa misisi ni mahlo ya ntima. U hlamusele Xalamuka! a ku:

“Hi hanye vutomi bya hina ngopfu kwala ndhawini leyi, ivi hi rhurhela edoroba-nkulu ra Spokane leswaku hi ya exikolweni xa le henhla. A hi nga yi tsakeli ndlela leyi a hi hanya ha yona, vutomi bya xihoko ni swidzidzirisi. Lebyi a ku ri vutomi lebyi a hi byi tiva. Hi kule hi venga swigodzomberi leswi swimbirhi hikwalaho ka swiphiqo leswi hi swi voneke swi vangiwa hi swona endyangwini.

“Kutani hi hlangana ni Timbhoni ta Yehovha. A hi nga si tshama hi twa hi ta vona loko hi nga si ya edoroba-nkulu. Nhluvuko wa hina a wu nonoka. Kumbexana hikwalaho ka leswi kahle-kahle vanhu lava hi nga va tiviki a hi nga va tshembi, ngopfu-ngopfu valungu. Hi hete malembe manharhu hi dyondza Bibele hi pfa hi tshika. Mukhuva lowu a wu ndzi nonon’hwela swinene ku wu tshika a ku ri ku dzaha mbangi. Ndzi sungule ku yi dzaha ndzi ri na 14 wa malembe hi vukhale, kutani se a ndzi ri na 25 loko ndzi ringeta ku yi tshika. Loko ndzi tshinelela malembe ya ku va munhu lonkulu a ndzi tirhisa swidzidzirisi nkarhi hinkwawo. Hi 1986, ndzi hlaye xihloko xa nkandziyiso wa Awake! ya January 22, lexi nga ni nhloko-mhaka leyi nge “Un’wana Ni Un’wana Wa Yi Dzaha Mbangi—Mina Ke?” Swi ndzi endle ndzi vona ndlela leyi ku dzaha mbangi byi nga vuphukuphuku ha yona—ngopfu-ngopfu endzhaku ka loko ndzi hlaye Swivuriso 1:22, leyi nge: ‘Wena murivali xana u ta rhandza ku rivala ku yisa kwihi? Xana vasandzi va ta tsakela ku sandza ku fikela rini, kutani xana swihunguki swi ta venga vutivi ku yisa kwihi xana?’

“Ndzi tshike mukhuva lowu, ivi hi ximun’wana xa 1986 mina na Henrietta hi tekana. Hi khuvuriwe hi November 1986. Hi 1993, ndzi ve nkulu evandlheni. Vana va hina havambirhi va vanhwanyana va khuvuriwe hi 1994 va va Timbhoni.”

Xana Ntlango Wa Maphepha Ni Ku Gembula Hi Wona Ntlhantlho?

Hi 1984, eUnited States a ku ri hava ndhawu yo gembula leyi lawuriwaka hi Maindiya. Hi ku ya hi The Washington Post, tinyimba ta 200 ti ni mabindzu ya 220 ya ku gembula eswifundzheni swa 24. Lava xiyimo xa vona xi hambaneke swinene i Manavajo ni Mahopi, lava ku fika sweswi va nga si pfulaka mabindzu yo gembula. Kambe, xana mintlango ya maphepha ni tiholo ta bingo i tindlela to ya eku fuweni ni ku endla mintirho leyi engetelekeke etindhawini leti? Philmer Bluehouse u byele Xalamuka! a ku: “Ku gembula i tlhari leri xekaka hala ni hala. Xivutiso hileswaku, Xana swi ta vuyerisa vanhu vo tala ku tlula lava swi va vavisaka ke?” Xiviko xin’wana xi vule leswaku Tindhawu to gembulela eka tona ta Maindiya ti endle 140 000 wa mintirho etikweni hinkwaro kambe xi kombisa leswaku ko va 15 wa tiphesente ntsena ta tindhawu leti leti nga ta Maindiya.

Hosi ya Mucheyenne, Hart u byele Xalamuka! vonelo rakwe mayelana ni ndlela leyi tindhawu ta ntlango wa maphepha ni ku gembula swi khumbaka tindhawu leti ha yona. U te: “Mianakanyo ya mina ya kanetana. Nchumu lowunene hi leswaku swi tisa mintirho ni muholo eka tinyimba leti. Hi hala tlhelo, ndzi xiye leswaku vo tala lava ti tirhisaka i vanhu va ka hina. Van’wana lava ndzi va tivaka va godzomberiwe hi bingo, kutani va suka ni mixo va ya kona kumbe loko vana va nga si vuya ekaya va huma exikolweni. Kutani vana lava va hundzuka vana lava va tshamaka ni swilotlelo ekaya kukondza vatswari va vona va vuya eku tlangeni ka bingo.

“Xiphiqo lexikulu hileswaku mindyangu yi anakanya leswaku yi ta wina ivi yi engetela mali ya yona. Hi ntolovelo a va wini; va dyiwa. Ndzi va vone va tirhisa mali leyi a yi vekeriwe etlhelo ya swakudya kumbe ya swiambalo swa vana.”

Xana Vumundzuku Byi Va Khomele Yini?

Tom Bahti u hlamusela leswaku ku na tinhlamuselo timbirhi leti dumeke loko ku vulavuriwa hi vumundzuku bya tinyimba ta le Dzonga-vupela-dyambu. “Yo sungula hi ku kongoma yi vhumba ku helela makumu ka vanhu lava nga vaaki vo sungula va tswongiwa hi vutomi bya Xiamerika. Ya vumbirhi yona a yi boxiwi yi twala kahle . . . Yi seketela endlelo ra ku tswongana ka mindhavuko, yi ringanyeta leswaku i mpfangano lowunene wa ‘leswinene swa xikhale ni leswinene swa manguva lawa,’ nchumu lowu kotisaka ku pela ka dyambu loko xonga ka ndhavuko, laha Muindiya a nga ha tshamaka ni ntokoto wakwe etimhakeni ta vutshila byakwe, eka vukhongeri bya yena, naswona a ha titeka a tlharihile hi ku landza mimpimanyeto ya yena—kambe hi mpimo wo karhi a pfumela ku tirhisana na hina (va ndhavuko [wa mulungu] wa xiyimo xa le henhla) a va ni vonelo ra hina.”

Kutani Bahti u vutisa xivutiso. “Ku hundzuka kona ku ta va kona, kambe i mani la nga ta hundzuka naswona hikwalaho ka yini? . . . Hi [valungu] ni mukhuva wo biha wo teka vanhu hinkwavo va ri vanhu va le Amerika lava nga hluvukangiki. Hi anakanya leswaku va fanele va nga tiphini hi ndlela leyi va hanyaka ha yona, naswona va navela ku hanya ni ku anakanya hi ndlela leyi hina hi nga xiswona.”

U ya emahlweni: “Ku na nchumu wun’we lowu tiyeke—mhaka ya Maindiya ya le Amerika a yi si hela, kambe leswaku yi ta herisa ku yini kumbe loko yi ta kala yi hela swa ha ta tikomba. Kumbexana nkarhi wa ha ri kona, wa ku sungula ku anakanya hi vanhu va ka hina va Maindiya lava va ha saleke va ri vanhu va nkoka hi tlhelo ra ndhavuko ku ri ni ku va teka va ri swiphiqo leswi rharhanganeke eka vanhu van’wana.”

Vutomi eMisaveni Leyintshwa Ya Ku Rhula Ni Vululami

Hi ku ya hi langutelo ra Bibele, Timbhoni ta Yehovha ta swi tiva leswaku vumundzuku byi nga va hi ndlela yihi eka Vaaki vo Sungula va Amerika ni ka vanhu va matiko, tinxaka ni tindzimi hinkwato. Yehovha Xikwembu u tshembise ku tumbuluxa “matilo lamantshwa ni misava leyintshwa.”—Esaya 65:17; 2 Petro 3:13; Nhlavutelo 21:1, 3, 4.

Xitshembiso lexi a xi vuli pulanete leyintshwa. Tanihi laha Vaaki vo Sungula va Amerika va swi tivaka kahle hakona, misava leyi loko yi xiximiwa ni ku khomiwa hi ndlela leyi faneleke i nchumu wa risima swinene. Ku ri ni sweswo, vuprofeta bya Bibele byi vulavula hi vulawuri lebyintshwa bya le tilweni lebyi nga ta siva tihulumendhe ta vanhu leti dyelelaka. Misava yi ta hundzuriwa paradeyisi leyi nga ni makhwati, timbala, milambu, ni swiharhi leswi vuyeteriweke. Vanhu hinkwavo va ta hlanganyela va langutela misava handle ka vutianakanyi. Ku dyelela ni makwanga a swi nge he vi kona. Ku ta andza swakudya leswinene ni mintirho leyi akaka.

Naswona loko vafi va pfuxiwile, ku pfumaleka ka vululami hinkwako ka nkarhi lowu hundzeke ku ta endliwa vuhava. Ina, hambi ku ri Maanasazi (hi Xinavajo leswi vulaka “va khale”), vakokwa wa Maindiya yo tala ya le Mapeublo ya vona, lava va tshamaka eArizona ni le New Mexico, va ta vuya leswaku va ta tiphina hi vutomi lebyi nga heriki kona laha misaveni leyi vuyeteriweke. Nakambe varhangeri lavaya vo duma ematin’wini ya Maindiya—Geronimo, Sitting Bull, Crazy Horse, Tecumseh, Manuelito, Tihosi Yosefa na Seattle—ni van’wana vo tala va nga ha tlhela va vuya eku pfuxiweni koloko ka vafi loku tshembisiweke. (Yohane 5:28, 29; Mintirho 24:15) Mawaku nchumu lowunene swonghasi wo wu langutela lowu Xikwembu xi tshembisaka ku wu endlela vona ni vanhu hinkwavo lava xi tirhelaka sweswi!

Tiyindlu ta Maanasazi leti ti nga ni malembe yo tlula 1000 ti ri karhi ti akisiwa xileswi (eMesa Verde, eColorado)