Ku Khathalela Ku Tixixima Ka Muvabyi

MASIKU mambirhi emahlweni ka ku va Sally a yisa nuna wakwe eka dokodela wa mianakanyo, ku hlawuriwe holobye-nkulu lontshwa eAfrika Dzonga. Loko dokodela wa mianakanyo a vutise Alfie malunghana ni vuyelo bya nhlawulo, u lo honola mahlo naswona a nga swi kotanga ku hlamula. Kutani endzhaku ka loko a kambisise byongo byakwe, dokodela wa mianakanyo u vulavule hi ndlela leyi nga kombisiki ku anakanyela: “Wanuna loyi a ku na lexi a xi kotaka. U lahlekeriwe hi mianakanyo yakwe!” Kutani u khutaze Sally a ku: “U fanele u lulamisa kahle timali ta wena. Wanuna loyi a nga ha ku hundzukela ivi a ku hlasela.”

Sally u te: “Nikatsongo, nuna wa mina a nge swi endli sweswo!” Sally a tiyisile; Alfie a nga kalanga a n’wi hlasela, hambileswi van’wana lava nga ni vuvabyi bya Alzheimer (AD) va karihaka. (Hakanyingi leswi swi vangiwa hi ku karhateka loku minkarhi yin’wana ku nga antswisiwaka hi ndlela leyi muvabyi la nga ni AD a khomiwaka ha yona.) Hambileswi dokodela loyi wa mianakanyo a a swi koteke ku tiva vuvabyi bya Alfie, swi le rivaleni leswaku a a nga xi tekeli enhlokweni xilaveko xa ku khathalela ku tixixima ka muvabyi. Hikuva a ta va a hlamusele Sally xiyimo xa vuvabyi bya Alfie hi ndlela ya musa exihundleni.

Buku leyi nge When I Grow Too Old to Dream yi ri: “Xilaveko xa nkoka eka lava karhatiwaka hi vuvabyi byin’wana bya mianakanyo i ku kota ku khathalela ku tixixima ka vona, xindzhuti ni ntikelo wa vona.” Ndlela ya risima ya ku khathalela ku tixixima ka muvabyi yi hlamuseriwe eka phepha ra switsundzuxo leri nge Communication, leri humesiweke hi Vandla ra Vuvabyi bya Alzheimer ra le London: “U nga tshuki u vulavula hi [lava nga ni AD] emahlweni ka vanhu van’wana onge hi loko va nga ri kona. Hambiloko va nga swi twisisi leswi ku vulavuriwaka hi swona, hi ndlela yin’wana va nga ha swi xiya leswaku va bakanyeriwa etlhelo naswona va nga ha tivona onge va tekeriwa ehansi.”

Ntiyiso hileswaku van’wana lava nga ni AD va swi twisisa leswi van’wana va swi vulaka hi vona. Hi xikombiso, muvabyi un’wana wa le Australia u fambe ni nsati wakwe eka nhlangano wa vandla ra vuvabyi bya Alzheimer. Endzhaku u vule marito lawa: “A va letela vakhathaleri malunghana ni leswi va faneleke va swi endla ni ndlela leyi va faneleke va swi endla ha yona. Ndzi hlamarisiwe hi leswi a ndzi ri kona hi xiviri kambe ku hava ni un’we la vulavuleke hi muvabyi. . . . Swi heta matimba swinene. Hikwalaho ka leswi ndzi nga na vuvabyi bya Alzheimer, leswi ndzi swi vulaka swi hume endleleni: ku hava ni un’we la nga ta yingisela.”

Vana Ni Langutelo Lerinene

Ku ni tindlela to tala letinene leti pfunaka ku khathalela ku tixixima ka vavabyi. Va nga ha lava mpfuno leswaku va hambeta va endla mintirho ya siku na siku leyi eku sunguleni a swi va olovela ku yi endla. Hi xikombiso, a hi nge khale a va rhandza ku tsala mapapila, kumbexana u nga tshama hansi ivi u va pfuna ku hlamula mapapila lama humaka eka vanghana va vona lava nga ni nkhathalelo. Sharon Fish, ebukwini yakwe leyi nge Alzheimer’s—Caring for Your Loved One, Caring for Yourself, u hlamusela tindlela tin’wana letinene ta ku pfuna lava nga ni AD: “Hlawula swilo swo olova leswi mi nga swi endlaka swin’we leswi faneleke, leswi vuyerisaka: ku hlantswa ni ku sula swibye, ku kukula filoro, ku petsa swiambalo ni ku sweka swakudya.” Nakambe wa hlamusela: “Munhu la nga ni vuvabyi bya Alzheimer swi nga ha endleka a nga swi koti ku basisa yindlu hinkwayo kumbe ku sweka swakudya a kondza a heta, kambe hakanyingi vuswikoti lebyi byi lahleka hakatsongo-tsongo. U nga ha vuyeriwa hi vuswikoti byakwe lebyi a ha riki na byona ivi u n’wi pfuna leswaku byi hlayiseka hilaha swi nga kotekaka hakona. Loko u endla sweswo, u khathalela ku tixixima ka murhandziwa wa wena.”

Yin’wana ya mintirho leyi endliweke hi munhu la nga ni AD a yi nge vi exiyin’weni lexi enerisaka, hikwalaho u nga ha boheka ku kukula filoro nakambe kumbe ku hlantswa swibye hi vuntshwa. Hambiswiritano, hi ku pfumelela muvabyi leswaku a hambeta a tivona a pfuna, u n’wi endla leswaku a eneriseka evuton’wini. N’wi bumabumele hambiloko ntirho wu nga endliwanga hi ku hetiseka. Tsundzuka leswaku yena u endle hinkwaswo leswi a kotaka swona hi ku ya hi matimba yakwe lawa ma yaka ma hela. Lava nga ni AD va lava ku byeriwa marito lama tiyisaka nhlana ni ku bumabumeriwa—ngopfu-ngopfu loko va nga ha swi koti ku endla mintirho yo hambana-hambana. Kathy, loyi nuna wakwe wa malembe ya 84 hi vukhale a nga ni AD, u ri: “Nkarhi wun’wana ni wun’wana—u nga swi rindzelanga, va nga ha hluriwa hi ku tivona va nga pfuni nchumu. Mukhathaleri u fanele a nyikela mpfuno wa xihatla hi ku byela muvabyi marito lama tiyisaka nhlana ya leswaku ‘u endla khwatsi.’” Buku leyi nge Failure-Free Activities for the Alzheimer’s Patient yi ri: “Hinkwerhu ha swi lava ku byeriwa leswaku hi endla ntirho lowunene, naswona eka vanhu lava nga ni vuvabyi bya mianakanyo xilaveko lexi i xikulu ngopfu.”

Ndlela Yo Langutana Ni Mukhuva Lowu Khomisaka Tingana

Vakhathaleri va fanele va dyondza ku langutana ni mukhuva lowu khomisaka tingana wa varhandziwa va vona. Yin’wana ya minchavo leyikulu hi leswaku muvabyi u ta tipfuna emahlweni ka vanhu. Dok. Gerry Bennett, ebukwini yakwe leyi nge Alzheimer’s Disease and Other Confusional States, wa hlamusela: “Swiendlo leswi a swi humeleli minkarhi hinkwayo naswona hi ntolovelo swi nga siveriwa kumbe ku antswisiwa. Nakambe munhu u fanele a ringanisela, tanihi leswi ku nga riki xiendlo lexi faneleke xi n’wi vilerisa kumbe ku vilerisiwa hi vanhu lava ku hlaleleke kambe u fanele a vilerisiwa hi ku va muvabyi a lahlekeriwa hi ku tixixima.”

Loko ku humelela xiendlo xo tano lexi khomisaka tingana, u nga holoveli muvabyi. Ematshan’weni ya sweswo, ringeta ku landzela xitsundzuxo lexi: “Tshama u rhurile naswona tsundzuka leswaku munhu loyi a nga ku hlundzukisi hi vomu. Ku tlula kwalaho, hi ntolovelo va ni ntirhisano loko u ri ni musa naswona u tiyisa voko, ku tlula loko u hlundzuka ni loko u ri ni ximbilwa-mbilwana. Endla xin’wana ni xin’wana lexi u nga xi kotaka, u nga pfumeleli xiphiqo xi onha vuxaka bya n’wina.”—Phepha ra switsundzuxo leri nge Incontinence, leri humesiweke hi Vandla ra Vuvabyi bya Alzheimer ra le London.

Xana Swa Boha Leswaku Va Nyikiwa Ndzulamiso?

Hakanyingi vanhu lava nga ni AD va vula swilo leswi hoxeke. Hi xikombiso, va nga ha vula leswaku va rindzele ku endzeriwa hi xaka ra vona leri entiyisweni ku nga khale ri file. Va nga ha hahama, va vona swilo leswi ngo va emianakanyweni ya vona ntsena. Xana swa boha minkarhi hinkwayo leswaku u lulamisa muvabyi la nga ni AD hikwalaho ka leswi a vuleke swilo leswi hoxeke?

Ebukwini yakwe leyi nge Alzheimer’s Disease—Coping With a Living Death, Robert T. Woods, wa hlamusela: “Ku ni vatswari lava nga karhaliki ku lulamisa vana va vona nkarhi na nkarhi loko va vula rito hi ndlela leyi hoxeke kumbe va endla xihoxo xa mbulavulo. . . . Hakanyingi vuyelo bya kona i ku tsuvisa n’wana kumbe a nga tiphofuli hikuva u xiya leswaku loko a tiphofula wa xumbadziwa, a nga bumabumeriwi. Sweswo swi nga humelela eka muvabyi la nga ni AD loyi nkarhi na nkarhi a lulamisiwaka swihoxo swakwe.” Lexi tsakisa, Bibele ya tsundzuxa malunghana ni ndlela leyi vana va faneleke ku khomiwa ha yona: “N’wina vatatana, mi nga dyisi vana va n’wina mbitsi, leswaku va nga heli mbilu.” (Vakolosa 3:21) Loko vana va dya mbitsi hi ku va lulamisa nkarhi na nkarhi eka swihoxo swa vona, ku vuriwa yini hi munhu lonkulu! ARDA Newsletter ya le Afrika Dzonga ya tsundzuxa: “Tsundzuka leswaku muvabyi i munhu la kuleke loyi a ri ni ntshunxeko naswona la nga ni ntokoto.” Ku lulamisa swihoxo swa muvabyi la nga ni AD nkarhi na nkarhi a swi nge n’wi dyisi mbitsi ntsena kambe swi nga ha endla leswaku a va ni ntshikilelo kumbe hambi ku ri ku n’wi karihisa.

Hi dyondza dyondzo yin’wana eka Yesu Kreste leyi nga pfunaka lava langutaneke ni swiphiqo leswi nga ni vavabyi va AD. A a nga hatliseli ku lulamisa langutelo rin’wana ni rin’wana leri hoxeke ra vadyondzisiwa vakwe. Entiyisweni, minkarhi yin’wana a nga va byeli rungula ro karhi hikuva a va nga si fika eka xiyimo lexi fanele leswaku va ri twisisa. (Yohane 16:12, 13) Loko Yesu a kombise ku anakanyela eka vanhu lava nga ni rihanyo lerinene, i swa risima swonghasi ku tiyimisela ku titwananisa ni malangutelo lama nga tolovelekangiki, lama nga riki na khombo ya munhu lonkulu la vabyaka ngopfu! Ku ringeta ku endla leswaku muvabyi a vona ntiyiso malunghana ni mhaka yo karhi swi nga ha fana ni ku langutela—kumbe ku koxa—leswi tlulaka matimba yakwe. Ematshan’weni ya ku pfuxa mholovo, ha yini u nga miyeli kumbe u cinca bulo hi ndllela ya vutlharhi?—Vafilipiya 4:5.

Minkarhi yin’wana, endlelo ra rirhandzu ku nga ha va ku pfumelelana ni mihahamu ya muvabyi ematshan’weni ya ku ringeta ku n’wi khorwisa leswaku mihahamu yakwe a hi ya xiviri. Hi xikombiso, muvabyi la nga ni AD a nga ha chavisiwa hi ku “vona” xiharhi kumbe ku vona onge ku ni xigevenga endzhaku ka khetenisi. Lowu a hi wona nkarhi wa ku tekela swilo enhlokweni. Tsundzuka leswaku leswi “voniwaka” hi yena emianakanyweni yakwe i swa xiviri eka yena, naswona minchavo ya yena ya xiviri, yi lava ku herisiwa. U nga ha languta endzhaku ka khetenisi ivi u ku, “loko u tlhela u xi ‘vona,’ ndzi kombela u ndzi byela leswaku ndzi ta ku pfuna.” Hi ku pfumelelana ni langutelo ra muvabyi, ku hlamusela Dokodela Oliver na Dokodela Bock ebukwini ya vona leyi nge Coping With Alzheimer’s: A Caregiver’s Emotional Survival Guide, u n’wi endla leswaku a “kota ku lawula swilo leswi n’wi tsemeka nhlana, swilo swo chavisa leswi mianakanyo yakwe yi n’wi kombaka swona. . . . Wa swi tiva leswaku a nga tshembela eka wena.”

“Hinkwerhu Ha Khunguvanyeka Minkarhi Yo Tala”

Ku tirhisa swiringanyeto leswi nga laha henhla swi nga ha endleka swi nga ha olovi, ngopfu-ngopfu lava nga ni ntirho wo tika swin’we ni ku khathalela vutihlamuleri byin’wana bya ndyangu. Mukhatheleri la heleke matimba minkarhi yin’wana a nga ha tsandzeka ku tikhoma ivi a hluleka ku khoma muvabyi la nga ni AD hi ndlela yo xiximeka. Loko leswi swi humelela, i swa nkoka leswaku u nga hluriwi hi ku tivona nandzu ku tlula mpimo. Tsundzuka leswaku hikwalaho ka xiyimo xa vuvabyi, entiyisweni, muvabyi a nga rivala hi ku hatlisa leswi humeleleke.

Nakambe Yakobo mutsari wa Bibele u ri: “Hikuva hinkwerhu ha khunguvanyeka minkarhi yo tala. Loko mani na mani a nga va khunguvanyisi van’wana hi rito, loyi i munhu la hetisekeke.” (Yakobo 3:2) Tanihi leswi ku nga hava mukhathaleri la nga munhu wa nyama la hetisekeke, swihoxo swi nga ha endleka entirhweni lowu wo tika wa ku khathalela muvabyi la nga ni AD. Eka xihloko lexi landzelaka, hi ta kambisisa swilo swin’wana leswi pfuneke vakhathaleri leswaku va tiyisela—naswona va tiphina loko va ri karhi va—khathalela muvabyi la nga ni AD.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Vavabyi va tsaka loko nkarhi na nkarhi va byeriwa marito lama tiyisaka nhlana ni ku bumabumeriwa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

‘Muvabyi a nga swi twisisa leswi ku vulavuriwaka ha swona. Hikwalaho u nga tshuki u vulavula hi vuvabyi byakwe kumbe ku vula marito lama tsemaka nhlana loko u ri ekusuhi na yena’

[Box on page 14]

Xana U Fanele U N’wi Byela Muvabyi?

VAKHATHALERI vo tala va kanakana ku byela varhandziwa va vona leswaku va ni vuvabyi bya Alzheimer (AD). Loko u kunguhata ku endla tano, u fanele u endla njhani naswona rini? Phepha-hungu ra South African Alzheimer’s and Related Disorders Association a ri ri ni tinhlamuselo leti leti tsakisaka leti a ti huma eka muhlayi:

“Nuna wa mina ana se u ni vuvabyi bya Alzheimer ku ringana kwalomu ka nkombo wa malembe. Sweswi u ni malembe ya 81 naswona ku tsana kakwe ku endleka hakatsongo-tsongo . . . Swi ndzi tekele nkarhi wo leha ndzi ri karhi ndzi anakanya leswaku swi ta va swi bihile ku n’wi byela leswaku u ni vuvabyi bya Alzheimer, hikwalaho hi hambete hi hanya swin’we hi ri karhi hi pfumelelana ni marito yakwe ya ku ‘tichavelela’ lama nge: ‘U nga langutela yini eka mukhalabye la nga ni 80 wa malembe hi vukhale!’”

Kutani muhlayi u kombetele eka buku leyi bumabumeleke leswaku muvabyi u fanele a byeriwa hi ndlela ya musa, leyi twisisekaka malunghana ni vuvabyi lebyi a nga na byona. Kutani u papalate ku byela nuna wakwe hikwalaho ka leswi a a chava leswaku ku landzela xitsundzuxo lexi swi ta vavisa nuna wakwe.

U ye emahlweni a ku: “Siku rin’wana nuna wa mina u phofule leswaku wa chava ku tiendla xihunguki emahlweni ka ntlawa wa vanghana vakwe. Lowu a wu ri nkarhi wa mina! Hikwalaho ndzi n’wi (tshinelele ndzi ri karhi ndzi dzuka nyuku hikwalaho ko chava), ndzi nkhinsame etlhelo kakwe ivi ndzi n’wi byela leswaku u ni vuvabyi bya Alzheimer. Ina, a nga swi twisisi leswaku vuvabyi lebyi i yini, kambe ndzi n’wi hlamusele leswaku i vuvabyi lebyi byi endlaka leswaku swi n’wi tikela ku endla [leswi] minkarhi yo tala a swi n’wi olovela ku swi endla, naswona a byi n’wi endla a rivala swilo. Ndzi n’wi kombise swivulwa swimbirhi ntsena eka broxara ya n’wina leyi nge Alzheimer’s: We Can’t Ignore It Anymore: ‘Vuvabyi bya Alzheimer i vuvabyi bya byongo lebyi vangaka ku lahlekeriwa hi mikhumbulo ni ku tsana lokukulu ka mianakanyo. . . I vuvabyi naswona A HI XIYENGE LEXI TOLOVELEKEKE XA VUDYUHARI.’ Nakambe ndzi tlhele ndzi n’wi tiyisekisa hi ku n’wi byela leswaku vanghana vakwe va swi tiva leswaku u ni vuvabyi lebyi naswona va swi twisisa. U hete nkarhinyana a ri karhi a anakanya ha swona, ivi a ku: ‘U ndzi pfule mahlo! Entiyisweni swa phyuphyisa!’ Anakanya ndlela leyi ndzi titweke ha yona loko ndzi vona ndlela leyi swi n’wi phyuphyiseke ha yona loko a twe mhaka leyi!

“Kutani sweswi loko swi tikomba onge ku ni leswi swi n’wi hlundzukiseke, ndza n’wi vukarha ivi ndzi ku, ‘Tsundzuka, a hi xihoxo xa wena. I vuvabyi lebyi byo biha bya Alzheimer lebyi endlaka leswaku swilo swi ku tikela,’ naswona hi ku hatlisa a sungula ku tsaka.”

Ina, muvabyi un’wana ni un’wana la nga ni AD u hambanile ni vavabyi van’wana. Nakambe vuxaka lebyi nga kona exikarhi ka vakhathaleri ni muvabyi a byi fani. Hikwalaho loko u kunguhata ku n’wi byela kumbe ku nga n’wi byeli murhandziwa wa wena leswaku u ni AD swi le ka wena.

[Box on page 16]

Xana Hakunene I Vuvabyi Bya Alzheimer?

LOKO mudyuhari a pfilunganyeka swinene, u nga hatliseli ku anakanya leswaku u ni vuvabyi bya Alzheimer (AD). Ku ni swilo swo tala, swo tanihi ku feriwa, ku rhurhela emutini lowuntshwa hi xitshuketa kumbe ku tluletiwa vuvabyi leswi nga vangelaka mudyuhari leswaku a pfilunganyeka. Minkarhi yo tala ku pfilunganyeka lokukulu ka vadyuhari ka tshunguleka.

Hambi ku ri vavabyi lava nga ni AD, ku tsana ka munhu ka xitshuketa ko tanihi ku sungula ku tipfuna, a swi vangiwi hi vuvabyi bya mianakanyo bya AD. AD yi kula hakatsongo. Buku leyi nge Alzheimer’s Disease and Other Confusional States, ya hlamusela: “Ku tsana hi xitshuketa, hakanyingi ku kombisa leswaku muvabyi u khomiwe hi vuvabyi lebyikulu (byo tanihi vuvabyi bya xifuva kumbe bya thundlela). Ntlawa wutsongo wa vavabyi lava nga ni [AD] swi tikomba onge wu hatla wu tsana . . . Hambiswiritano, vo tala va tsana hakatsongo-tsongo, ngopfu-ngopfu loko munhu wa kona a khathaleriwa naswona mavabyi man’wana lama lavaka vutshunguri ma tshunguriwa hi xihatla naswona hi ndlela leyi humelelaka.” Ku tipfuna ka muvabyi la nga ni AD ku nga ha vangiwa hi vuvabyi byin’wana lebyi tshungulekaka. Phepha ra switsundzuxo leri nge Incontinence, leri humesiweke hi Vandla ra Vuvabyi bya Alzheimer ra le London ra hlamusela: “Goza ro sungula i ku ya eka [dokodela] minkarhi hinkwayo.”

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Ku pfuna vavabyi lava nga ni Alzheimer ku endla mintirho ya siku na siku swa pfuna ku khathalela ku tixixima ka vona