Ku Langutana Ni Vuvabyi Bya Alzheimer
“NUNA wa mina, Alfie, a ri ndhuna eka yin’wana ya migodi ya nsuku eAfrika Dzonga,” ku hlamusela Sally. “Swi ndzi hlamarise ngopfu loko a ndzi byela leswaku u lava ku tshika ntirho. A ri ni malembe ya 56 hi vukhale naswona a tlharihe ngopfu, a ri wanuna wa migingiriko. Endzhaku, ndzi byeriwe hi vatirhi-kulobye leswaku Alfie a sungule ku endla swihoxo leswikulu loko a endla swiboho. Naswona hakanyingi a va tshama hi swona leswaku va n’wi ponisa.
“Endzhaku ka loko a tshike ntirho, hi xave hotela. Tanihi leswi Alfie a ri munhu wa migingiriko, hi anakanye leswaku u ta hambeta a lunghisa ndhawu leyi. Kambe ematshan’weni ya sweswo, nkarhi na nkarhi a vitana munhu un’wana a ta yi lunghisa.
“Hi lembe rero hi teke ntukulu wa hina wa nhwanyana la nga ni malembe manharhu hi ya eku wiseni na yena eribuweni ra Durban. N’wana loyi a rhandza ku tlanga eka trampoline leyi a yi ri etlhelo ka xitarata ku suka eka fuleti leyi a hi tshama eka yona. Eka ndzhenga wun’wana, kwalomu ka 4:30 p.m., Alfie u n’wi tekile leswaku va ya tlula-tlula eka trampoline ivi a vula leswaku va ta vuya endzhaku ka hafu ya awara. Hi 7:00 p.m., a va nga si vuya. Ndzi bele maphorisa riqingho, kambe ma vule leswaku a ma fambi ma lava vanhu lava nyamalaleke loko ku nga si hela tiawara ta 24 endzhaku ka ku nyamalala ka vona. Evusikwini byebyo a ndzi titwa onge ndzi hlangane nhloko, hikuva a ndzi anakanya leswaku va dlayiwile. Kwalomu ka nhlikanhi wa siku leri landzeleke, ndzi twe ku gogondza erivantini, a ku ri Alfie ni ntukulu wa hina loyi a n’wi tlakule hi voko.
“‘A mi ri kwihi?’ Ku vutise mina.
“‘U nga ndzi hlundzukeli. A ndzi swi tivi.’ Ku hlamule yena.
“‘Kokwana, a hi lahlekile.’ Ku hlamusele ntukulu wa hina.
“Anakanya hi ku lahleka endhawini leyi nga hala tlhelo ka xitarata! Nisweswi a ndzi swi tivi leswaku a va etlele kwihi vusiku byebyo. Hambiswiritano, munghana wa mina u va kumile ivi a va komba fulete leyi va tshamaka eka yona.”
Endzhaku ka xiendlakalo lexi, Sally u teke Alfie a n’wi yisa eka mutivi wa mianakanyo, la vuleke leswaku a khomiwe hi vuvabyi bya mianakanyo (ku lahlekeriwa hi mianakanyo). Hi ku ya hi vuyelo bya kona, Alfie a ri ni vuvabyi bya Alzheimer (AD [Alzheimer’s disease]) lebyi ku fikela sweswi ku nga riki na ndlela leyi humelelaka ya ku byi lawula kumbe ku byi tshungula.a Magazini wa le Britain lowu nge New Scientist wu vula leswaku AD i “mudlayi lonkulu wa vumune ematikweni lama hluvukeke, la landzelaka vuvabyi bya mbilu, khensa ni vuvabyi byo oma swirho.” Byi vitaniwa “vuvabyi lebyikulu lebyi nga tshungulekiki emalembeni ya vudyuhari.” Kambe AD yi nga hlasela munhu a ha ri ntsongo, tanihi laha yi endleke hakona eka Alfie.
Leswi vanhu vo tala ematikweni lama fuweke va hanyaka nkarhi wo leha, swiringanyeto swa leswaku i vanhu vangani lava nga ta khomiwa hi vuvabyi bya mianakanyo swa engeteleka. Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana, exikarhi ka 1980 na 2000, swi nga ha endleka byi engeteleka hi 14 wa tiphesente eBritain, eUnited States byi engeteleka hi 33 wa tiphesente naswona byi nga ha engeteleka hi 64 wa tiphesente le Canada. Hi 1990 tsalwa ra mahungu ya TV eAustralia ri te: “Ku ringanyetiwa leswaku ku ni vanhu va 100 000 eAustralia lava sweswi va nga ni vuvabyi bya Alzheimer. Kambe eku heleni ka lembe-xidzana leri, ku ta va ni vanhu va 200 000.” Vanhu va kwalomu ka 100 wa timiliyoni emisaveni hinkwayo va ta va va khomiwe hi AD hi lembe ra 2000.
Vuvabyi Bya Alzheimer I Yini?
Hambileswi nkambisiso wa ku lava ku kuma swivangelo swo hlayanyana leswi byi vangaka wu nga eku endliweni, lexi vangaka AD a xi tiviwi. Hambiswiritano, swa tiveka leswaku AD yi katsa ku hlakala ka tisele ta byongo hakatsongo-tsongo, lerova swirho swa byongo swi nga oma hi xiviri. Swirho leswi khumbekaka ngopfu hi leswi katsekaka eka mikhumbulo ni swa tirhelo ra mianakanyo. Tisele ta fambiselo ra byongo leti fambisanaka ni mintlhaveko ta hlaseriwa loko vuvabyi bya ha ku sungula, kutani ti vanga leswaku vumunhu bya munhu byi cinca. Swirho swin’wana swa byongo swi nga hlayiseka nkarhinyana wo leha—swirho leswi fambisanaka ni ku vona ni ku khumba swin’we ni fambiselo ra byongo leri kongomisaka tirhelo ra misiha. Scientific American yi vula leswaku ku cinca loku, “ku vanga xiyimo lexi nga tsakisiki lexi nga tolovelekangiki eka munhu la kotaka ku famba, ku vulavula ni ku dya, kambe a nga twisisi leswi humelelaka.”
Hi ntolovelo vuvabyi lebyi byi heta malembe ya 5 ku ya eka 10—kambe minkarhi yin’wana byi heta malembe yo tlula 20. Loko byi ya byi kula, vanhu lava nga na byona hakatsongo-tsongo a va ha koti ku endla nchumu. Eku heteleleni va nga ha tsandzeka hambi ku ri ku tiva varhandziwa va vona. Eka swiyenge swa byona swo hetelela, lava karhatiwaka hi byona va tshama va etlele naswona a va ha swi koti ku vulavula kumbe ku tidyisa. Hambiswiritano, vavabyi vo tala va dlayiwa hi vuvabyi byin’wana va nga si fika eka swiyenge leswi swo hetelela.
Hambileswi masungulo ya AD ma nga vaviki emirini, yi vanga ku karhateka lokukulu ka mintlhaveko. Hikwalaho, swa twisiseka leswi vo tala swi va tikelaka ku langutana na byona, va anakanya leswaku xiphiqo lexi xi ta hela.b Hambiswiritano, ku nga dyondziwa swo tala hi ku langutana ni vuvabyi lebyi ni ku dyondza ndlela yo hunguta ku karhateka ka mintlhaveko loku vangiwaka hi byona. Bert, loyi nsati wakwe la nga ni 63 wa malembe hi vukhale a nga na AD, u te: “Loko a ndzi yi tive eku sunguleni ndlela leyi ku lahlekeriwa hi mikhumbulo ku nga khumbaka muvabyi ha yona.” Ina, swa pfuna eka mindyangu loko yi dyondza leswi AD yi nga xiswona swin’we ni ku dyondza tindlela ta ku langutana na yona. Hi kombela u joyina Xalamuka! eku kambisiseni ka mhaka leyi swin’we ni timhaka tin’wana eka swihloko swimbirhi leswi landzelaka.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a AD yi thyiwe tano endzhaku ka loko Alois Alzheimer, dokodela wa Mujarimani a tshubule vuvabyi lebyi ro sungula hi 1906 endzhaku ka loko a kambele xivangelo xa rifu ra muvabyi loyi a khomiwe hi vuvabyi lebyikulu bya mianakanyo. Ku anakanyiwa leswaku AD yi vanga kwalomu ka 60 wa tiphesente ta vuvabyi bya mianakanyo, lebyi khomaka munhu un’we eka vanhu va khume lava nga ni malembe lama tlulaka 65 hi vukhale. Vuvabyi byin’wana bya mianakanyo, ku oma ka tinyama to tala ta byongo, byi vangiwa hi vuvabyi lebyitsongo bya ku oma swirho, lebyi onhaka byongo.
b Xitsundzuxo: I swa nkoka ku kuma vukamberi lebyi heleleke bya vutshunguri emahlweni ko anakanya leswaku munhu u ni AD. Kwalomu ka 10 ku ya eka 20 wa tiphesente ta vuvabyi bya mianakanyo byi vangiwa hi mavabyi lama tshungulekaka. Malunghana ni ndlela ya ku kambela AD, buku leyi nge How to Care for Aging Parents ya hlamusela: “Vuvabyi bya Alzheimer byi nga kamberiwa kahle ntsena hi ku kambisisa byongo loko ku ri karhi ku kamberiwa xivangelo xa rifu, kambe madokodela ma nga ha tshika swivangelo swin’wana ivi ma endla nkambisiso hi ku tirhisa endlelo ra ku kambisisa swikombiso swa vuvabyi leswi fambisanaka na byona.”
[Blurb on page 12]
Vanhu va kwalomu ka 100 wa timiliyoni emisaveni hinkwayo va ta va va khomiwe hi vuvabyi bya Alzheimer hi lembe ra 2000.