Matlhari Lamatsongo, Swiphiqo Leswikulu

HI MAKUME ya malembe, mimbulavurisano hi ta matlhari a yi dzike ngopfu eka matlhari ya nyutliya. Leswi a swi hlamarisi nikatsongo, tanihi leswi bomo yin’we ya nyutliya yi nga lovisaka doroba hinkwaro. Kambe, ku hambana ni matlhari lamatsongo, matlhari lawa ya matimba swinene a ma si tirhisiwa enyimpini ku tlula malembe ya 50 lama hundzeke.

N’wamatimu wa nyimpi la xiximiwaka John Keegan, wa tsala: “Matlhari ya nyutliya, a ma si dlaya munhu ku sukela hi 9 August 1945. Vanhu lava ringanaka 50 000 000 lava dlayiweke enyimpini ku sukela esikwini rero, vo tala va dlayiwe hi matlhari yo tala lama endliweke yo chipa, lama durhakanyana ku tlula swifambisi swa xiya-ni-moya ni tibetri leti nga ni gezi leti hangalakeke emisaveni hi nkarhi lowu fanaka. Leswi matlhari yo chipa ma nga dlayangiki vanhu vo tala ematikweni lama hluvukeke, kambe ma dlayeke vanhu vo tala etindhawini to karhi ntsena laha ku tirhisiwaka swidzidzirisi naswona ku nga ni vutherorisi bya tipolitiki, vaaki va matiko lama fuweke a va ma lemukanga hi ku hatlisa makhombo ya ku tirhisa matlhari lawa.”

A nga kona loyi a yi tivaka kahle nhlayo ya matlhari lamatsongo ni matlhari yo vevuka lama hangalasiweke, kambe vativi va swibalesa swa nyimpi va ringanyeta kwalomu ka 500 wa timiliyoni. Tlhandlakambirhi, swibamu swa makume ya timiliyoni swi le mavokweni ya vaaka-tiko. Ku tlula kwalaho, matlhari lamantshwa ma endliwa ni ku rhumeriwa evuxaviselweni lembe ni lembe.

Matlhari Lama Rhandziwaka

Ha yini ku rhandziwa matlhari lamatsongo etinyimpini ta sweswi? Xin’wana xa swivangelo swa kona i vuxaka lebyi nga kona exikarhi ka nyimpi ni vusweti. Tinyimpi to tala leti lwiweke hi va-1990 ti lwiwe ematikweni lama nga evuswetini—ma nga evuswetini lebyikulu lerova a ma swi koti ku xava matlhari lama rharhanganeke. Matlhari lamatsongo ni lama vevukaka ma chipile. Hi xikombiso, R380 wa timiliyoni, mali leyi nga xavaka xihaha-mpfhuka xin’we xa nyimpi xa manguva lawa xa jet, yi nga hlomisa mavuthu hi swibalesa swa 200 000.

Minkarhi yin’wana matlhari lamatsongo ni matlhari yo vevuka ma va ma chipile ku tlula leswi. Mavuthu man’wana lama hungutaka masocha ni matlhari, ma hanana hi matlhari man’wana kumbe matlhari lawa ma rhumeriwa kun’wana leswaku ma ta tirhisiwa eka tinyimpi tin’wana. Ematikweni man’wana ku ni swibalesa swo tala lerova swi xavisiwa hi mali leyitsongo ngopfu leyi ringanaka R45 naswona munhu a nga ha xi kuma hi ku tisa mbuti, huku kumbe nkwama lowu nga ni swiambalo swa khale.

Kambe, handle ka ku chipa ni ku kumeka ka wona hi vutalo, ku ni swivangelo swin’wana leswi endlaka leswaku matlhari lamatsongo ma rhandziwa ngopfu. Ma dlaya. Xibalesa xin’we lexi baleselaka hi ku hatlisa xi nga balesela hi madzana hi minete. Swa olova ku swi tirhisa ni ku swi hlayisa. N’wana wa malembe ya khume a nga dyondzisiwa ku tlhantlha ni ku hlanganisa xibalesa xa xiviri. N’wana a nga ha dyondzisiwa hi ku hatlisa ku korola ni ku duvula ntshungu wa vanhu.

Xivangelo xin’wana lexi endlaka leswaku swibamu swi rhandziwa, hi leswi swi tiyeke naswona swi nga tirhisiwaka malembe yo tala. Swibalesa swo kota AK-47 na M16, leswi masocha a ma swi tirhisa eNyimpini ya Vietnam, swa ha tirhisiwa etinyimpini ni namuntlha. Swibalesa swin’wana leswi tirhisiwaka eAfrika hi leswi a swi tirhisiwa eNyimpini yo Sungula ya Misava. Ku tlula kwalaho, swibamu swi rhwaleka ni ku tumbeteka hi ku olova. Hanci yin’we leyi rhwalaka nhundzu yi nga rhwala swibalesa swo hlayanyana yi swi yisa eka ntlawa wa vanhu lava tiendlaka masocha lava nga enhoveni kumbe etintshaveni leti nga le kule swinene. Ntlhambi wa tihanci wu nga rhwala swibalesa swo ringana vuthu leritsongo.

Swibamu, Swidzidzirisi Ni Dayimani

Ku ngungumerisiwa ka swibamu emisaveni hinkwayo ku rharhanganile. Swibamu swo tala swi hundza hi ndlela leyi nga enawini swi suka etikweni rin’wana swi ya eka rin’wanyana. Endzhaku ka Nyimpi ya Vusukumbele, mavuthu ya le Vuxeni ni le Vupela-dyambu ma hungutiwile, naswona tihulumendhe ti nyike kumbe ku xavisela vanghana va tona matlhari. Hi ku ya hi mutsari un’wana ePeace Research Institute le Oslo, eNorway, ku sukela hi 1995, United States ntsena yi nyikele hi matlhari, swibamu, swibalesa swa othomethiki ni michini yo jikijela swibuluki leyi tlulaka 300 000. Ku vuriwa leswaku swi chipile ku hanana hi matlhari ku ri ni ku ma hahlula kumbe ku ma hlayisa ni ku ma rindza. Vakambisisi van’wana va ringanyeta leswaku matlhari lamatsongo ni matlhari yo vevuka lama ringanaka kwalomu ka R20 wa magidi ya timiliyoni ma tsemakanya mindzilakana lembe ni lembe.

Kambe, ku xavisiwa ka wona hi ndlela leyi nga riki enawini ku fanele ku ri ehenhla swinene. Hakanyingi swa boha leswaku ku xaviwa matlhari hi ndlela leyi nga riki enawini. Ematikweni man’wana ya Afrika, mintlawa ya vanhu lava lwaka yi xave matlhari lamatsongo ni matlhari yo vevuka lama dyaka madzana ya timiliyoni ta tirhandi, ku nga ri hi mali, kambe hi tidayimani leti ma ti tekeke emigodini ya tidayimani. The New York Times yi te: “Loko tihulumendhe ti ri ni vungungundzwana, vaxandzuki a va na tintswalo naswona swa olova ku tsemakanya mindzilakano . . . Maribye lawa ya risima ma ve xivangelo xa ku tirhisiwa ka vanhu bya mahlonga, ku dlaya, ku tsema swirho, ku pfumaleka ka makaya ya vanhu vo tala ni ku wa ka ikhonomi.” Swi tsema nhlana swinene leswi ribye ra nkoka leri ku cincanisiweke ha rona leswaku ku kumiwa swibalesa swo dlaya, hi ku famba ka nkarhi ri nga ha xavisiwaka exitolo xa swin’wetsin’wetsi tanihi xikombiso xa rirhandzu leri nga heriki!

Matlhari ma fambisana ni ku xavisiwa ka swidzidzirisi swi nga ri enawini. Swi tolovelekile leswaku minhlangano ya makhamba yi tirhisa tindlela leti fanaka ku ngungumerisa swidzidzirisi ni swibamu. Xisweswo ku sele katsongo matlhari ma va nchumu lowu tirhisiwaka ku kuma swidzidzirisi.

Leswi Endlekaka Hi Swibamu Endzhaku Ka Loko Nyimpi Yi Herile

Loko nyimpi yi hela, swibamu leswi a swi tirhisiwa enyimpini yoleyo hakanyingi swi wela emavokweni ya makhamba. Ehleketa hi leswi swi humeleleke etikweni rin’wana ra le dzongeni wa Afrika leri ri sukeke eka madzolonga ya tipolitiki ri tlulela eka madzolonga ya vukhamba. Kwalaho madzolonga ya tipolitiki ma dlaye vanhu va kwalomu ka 10 000 hi malembe manharhu ntsena. Loko nyimpi yoleyo yi hela, madzolonga ya vugevenga ma tinyike matimba. Mphikizano wa vachayeri va mathekisi wu vange “tinyimpi ta mathekisi,” laha ku hirhiweke mintlawa ya vadlayi leswaku va ya duvula vakhandziyi ni vachayeri va mintlawa leyi va lwaka na yona. Hilaha ku engetelekaka, ku tirhisiwa muxaka wa swibalesa swa le nyimpini eku phangheni ni le ka vugevenga byin’wana. Nhlayo ya vanhu lava dlayiweke hi swibamu yi fike eka 11 000 elembeni rin’wana ra sweswinyana, ku nga nhlayo ya vumbirhi leyikulu ematikweni ya misava lama nga riki enyimpini.

Ku tiva leswaku swigevenga swi hlomile naswona swi ni khombo ku vanga ku chava ni ku titwa u nga sirhelelekanga. Ematikweni yo tala lama hluvukaka, lava fuweke va hanya endzeni ka miako, va rhendzeriwe hi makhumbi ni tidarada leti nga ni gezi, leti rindziwaka nhlikanhi ni vusiku. Vaaki va le matikweni lama hluvukeke na vona va lava tindlela ta ku tisirhelela. Leswi swi tano ni le tindhawini leti nga si tshamaka ti langutana ni madzolonga ya tiko.

Hikwalaho, ematikweni lama nga enyimpini ni le matikweni lama nga ni ku “rhula,” swibamu swi hoxa xandla eka ku pfumaleka ka vuhlayiseki. A nga kona munhu la nga pimaka vuyelo byo biha lebyi vangiweke hi swibamu; naswona a hi nge swi koti ku hlaya lava feke, lava vavisiweke, lava feriweke ni vutomi lebyi nga ekhombyeni hikwalaho ka swona. Kambe, ha swi tiva leswaku misava yi ni swibamu swo tala nileswaku nhlayo ya swona ya engeteleka. Va ya va engeteleka vanhu lava huwelelaka va lava mpfuno. Kambe ku nga endliwa yini? Ku ta endliwa yini? Leswi i swivutiso leswi hi nga ta swi tlhantlha exihlokweni lexi landzelaka.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Khale Ka Mulwi U Tivona A “Ri Xiphunta Lexikulu”

Socha leri nga mufana, leri lweke enyimpini leyi endleke leswaku ku va ni vahlapfa lava hi vulavuleke ha vona exihlokweni xo sungula hi xitshuketa ri sungule ku yinga-yinga eswitarateni, ri nga ri na mali, edorobeni leri ri hoxeke xandla leswaku ri hlula. Ri vulavula hi mbilu yo vava hi ku vona n’wana wa murhangeri wa rona a rhendzeleka edorobeni a gade xithuthuthu xa manyunyu ni varhangeri va nyimpi va ri karhi va lwela ku fuma naswona va lwela ku xiximiwa. Mulwi loyi u ri: “Loko ndzi ehleketa hi malembe ya ntlhanu lawa ndzi ma heteke enhoveni, ndzi dlaya vanhu na mina ndzi duvuriwa, ndzi tivona ndzi ri xiphunta lexikulu. A hi nyikela vutomi bya hina hikwalaho ka vanhu lava mundzuku va nga ha tsundzukiki leswaku va fikise ku yini lomu va nga kona.”

[Xihlovo Xa Kona]

Boy soldier: Nanzer/Sipa Press

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

“Ku Hava Ndhawu Yo Tumbela”

Swibalesa swa manguva lawa, hambileswi swi dlayaka, swi ni swipimelo. Swi humesa tikulu ntsena. Swa tsandzeka ku duvula vanhu lava tumbeleke endzhaku ka makhumbi lamakulu ni swisirhelelo. Hikwalaho ko chava vanhu lava ri lwisanaka na vona, socha ri nga tsandzeka ku fikelela xikongomelo xa rona. Xibalesa lexi khomiweke hi voko, hambiloko socha ri yime kahle, xi nga kongomisa tikulu ta xona laha ri lavaka kona ntsena empfhukeni wa 460 wa timitara.

Masocha ya le United States ma na wona ntlhantlho wa “swiphiqo” sweswo—xibalesa lexintshwa, lexi endliweke hi ndlela ya thekinoloji ya le henhla swinene, lexi kotaka ku endla hinkwaswo, lexi vuriwaka Tlhari ro Lwa ni Munhu Un’we hilaha ku Humelelaka (Objective Individual Combat Weapon [OICW]). Tlhari leri vuriwaka OICW ra vevuka swinene lerova ri nga khomiwa hi socha rin’we, a ri humesi ntsena tikulu kambe ri humesa ni swibuluki swa mpimo wa 20 wa timilimitara—tibomo letitsongo. Nchumu wun’wana wo hlawuleka hi tlhari leri: Ri nga dlaya valala lava tumbeleke endzhaku ka swisirhelelo. Swo lava ntsena leswaku socha ri kongomisa xibamu ehenhla kumbe ekusuhi ni ndhawu leyi ri lavaka ku yi duvula. Xibamu lexi hi xoxe xi tiendla xi lunghekela ku ya balesa kwala xi faneleke xi balesa kona, kutani xi nghenisa tifuzi letitsongo ta gezi eka bomo leyitsongo leswaku yi ya bulukela kwale empfhukeni lowu faneleke, xi haxa munhu yoloye a duvuriwaka hi swilo leswi tlhavaka. Muyimeri wa khampani leyi endlaka matlhari lawa u ri: “Ku hlawuleka ka rona ku ta endla leswaku masocha ya le United States ma swi kota ku duvula ni le tikhonweni.” Xivoni xa rona lexi nga ni rivoningo xi ta endla leswaku tlhari leri ri tirha kahle ni le munyameni.

Ku hava “ndhawu yo tumbelela” xibamu lexi, vaendli va xona va tiba xifuva, va vula nileswaku tlhari leri ri ta tlula xibalesa xa M16 hilaha ku phindhiweke ka ntlhanu ni M203 leyi jikijelaka tibomo hilaha ku phindhiweke kambirhi. Masocha lama xi tirhisaka a ma fanelanga ma karhateka hileswaku ma korole kahle; ma fanele ma languta ntsena xivoni xa kona, kutani ma duvula kutani ku ta huma tikulu to tala ni swibuluki. Loko nhluvuko wu ya emahlweni hilaha ku hleriweke hakona, vuthu ro sungula ra masocha ri ta va ri hlomisiwe hi OICW hi lembe ra 2007.

Kambe, vaxopaxopi va tlakusa swivutiso: Xana xibamu lexi xi ta tirhisiwa njhani loko masocha ma rhendzeleka ni miti leyi nga ni vaaki vo tala, laha valala va vona va nga exikarhi ka vaaki lava nga riki na nandzu? Ku vuriwa yini hiloko OICW yi xaviseriwa masocha emisaveni hinkwayo lawa ma nga ha duvulaka vanhu va wona hi xona? Naswona ku ta humelela yini loko tlhari leri ro wela emavokweni ya matherorisi ni swigevenga?

[Xihlovo Xa Kona]

Alliant Techsystems

[Swifaniso leswi nga eka tluka 14]

Hakanyingi matlhari lamatsongo ni matlhari yo vevuka ma cincisaniwa hi tidayimani ni swidzidzirisi