Xana Swa Laveka Hakunene Leswaku U Endla Vutiolori?

“Endla vutiolori kambirhi hi vhiki leswaku u tshama u ri ni rihanyo lerinene. Endla vutiolori ku ringana 30 wa timinete hi siku. Papalata ku tirhisa xihoko leswaku u nga khomiwi hi khensa. Nwana byala leswaku u nga vi ekhombyeni ra ku khomiwa hi vuvabyi bya mbilu. Xana u tshame u hetiwa matimba hi xitsundzuxo lexinene? Namuntlha swihaxa-mahungu swi vula leswi, mundzuku swi vula swin’wana. . . . Ha yini van’wasayense va nga pfumelelani? Ha yini eka vhiki leri ku vuriwa leswaku kofi yi ni khombo eka leri landzelaka ku vuriwa leswaku a yi na khombo?”—Barbara A. Brehm, Ed.D., profesa wa swa vutiolori ni loyi a endlaka minkambisiso etimhakeni ta swa vutiolori.

HAKANYINGI vativi va ta rihanyo a va pfumelelani emhakeni ya swakudya ni ya rihanyo lerinene. Vanhu vo tala va pfilunganyiwe hi rungula ro tala ra leswi va faneleke ku swi endla ni leswi va nga fanelangiki ku swi endla leswaku va tshama va ri ni rihanyo lerinene. Hambiswiritano, loko swi ta emhakeni ya vutiolori lebyinene, swi vonaka onge van’wasayense va pfumelelana—loko u lava ku va ni rihanyo lerinene, u fanele u endla vutiolori nkarhi ni nkarhi!

Ku nga endli vutiolori lebyi ringaneke i xiphiqo lexikulu manguva lawa, ngopfu-ngopfu ematikweni lama hluvukeke. Khale vanhu vo tala ematikweni lawa a va endla mintirho yo tika ya mavoko, ku nga khathariseki leswaku a ku ri ku rima, ku hlota kumbe ku aka. Hambileswi ku tirha hi matimba swi lavekaka leswaku munhu a kota ku hanya, minkarhi yin’wana vakokwa wa hina a swi va hlakata hambi ku ri ku komisa masiku ya vona yo hanya. Hi ku ya hi Encyclopædia Britannica, “eGrikiya ni le Rhoma wa khale, vanhu a va languteriwe ku hanya malembe ya kwalomu ka 28 hi xiringaniso.” Kambe, eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-20, ematikweni lama hluvukeke vanhu a va languteriwe ku hanya kwalomu ka 74 wa malembe. Ha yini ku ve ni ku cinca ko tano?

Thekinoloji—Xana Ya Pfuna Kumbe Ya Onha?

Namuntlha vanhu va ni rihanyo lerinene naswona va hanya nkarhi wo leha ku tlula lava hanyeke eka malembe-xidzana lama hundzeke. Swin’wana leswi vangaka leswi i nhluvuko wa thekinoloji. Switirho swa manguva lawa swi cince ndlela leyi hi endlaka swilo ha yona, naswona mintirho yo tala leyi a swi tika ku yi endla se yi endliwa hi tindlela to olova. Madokodela ma endle nhluvuko lowukulu emhakeni yo lwa ni mavabyi ni ku antswisa rihanyo ra vanhu vo tala. Hambiswiritano, sweswo swi vange swiphiqo swin’wana.

Hambileswi thekinoloji ya manguva lawa yi pfuneke leswaku vanhu va va ni rihanyo lerinene, yi tlhele yi endla leswaku vanhu vo tala va nga ha endli ntirho wa mavoko. Eka xiviko xa rona xa sweswinyana lexi nga ni nhloko-mhaka leyi nge International Cardiovascular Disease Statistics, Vandla ra le Amerika ra Vutshunguri bya Mbilu ri vula leswaku “ku cinca ka ikhonomi, ku akiwa ka madoroba, tifeme ni ntirhisano wa matiko swi endle leswaku vanhu va hanya vutomi lebyi endlaka leswaku vo tala va khomiwa hi vuvabyi bya mbilu.” Xiviko lexi xi boxe “ku nga endli vutiolori ni ku nga dyi swakudya leswi faneleke” exikarhi ka swilo swin’wana leswi endlaka leswaku vanhu va va ekhombyeni.

Ematikweni yo tala, emalembeni ya 50 lama hundzeke, wanuna la nga ni migingiriko a a rima hi puluho leri kokiwaka hi hanci, a famba hi xikanyakanya ku ya ebanki, nimadyambu a lunghisa leswi onhakeke ekaya rakwe. Hambiswiritano, vatukulu vakwe a va ha hanyi hi ndlela yoleyo. Mutirhi wa manguva lawa a nga ha tshama emahlweni ka khompyuta siku hinkwaro, a famba hi movha kun’wana ni kun’wana laha a lavaka ku ya kona, nimadyambu a tshama hansi a hlalela TV.

Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana, vatsemi va mirhi va le Sweden, a va hisa 29 000 wa tikhilojulu hi siku loko va ri karhi va tsemelela mirhi ni ku rhwala mintsandza, namuntlha va hlalela michini leyi rharhanganeke yi endla mintirho yo tala yo tika. Mapato yo tala emisaveni a ma endliwa ni ku lunghisiwa hi vavanuna hi tipiki ni tifoxolo. Kambe namuntlha, hambi ku ri ematikweni lama ha hluvukaka, tigandaganda ni michini yin’wana, hi swona swi celaka ni ku seletela.

Ematikweni man’wana ya le Chayina, vanhu a va ha swi tirhisi ngopfu swikanyakanya kambe va tirhisa swithuthuthu. Le United States, laha 25 wa tiphesente ta tindhawu leti vanhu va faneleke va ya eka tona ti nga le hansi ka khilomitara yin’we ni hafu, ku kumeke leswaku vanhu vo tala va ya hi movha eka tindhawu leti ta le kusuhi.

Thekinoloji ya manguva lawa yi tlhele yi endla leswaku vana va nga endli nchumu leswi lavaka leswaku va gingiriteka. Nkambisiso wun’wana wu kombise leswaku leswi mintlango ya vhidiyo yi “yaka yi rhandzeka ngopfu, vana va . . . heta nkarhi wo tala eka yona.” Ku fikeleriwe makumu lama fanaka malunghana ni ku hlalela TV ni mintlango yin’wana leyi vana va yi tlangaka va tshamile.

Makhombo Ya Ku Tshama U Nga Endli Nchumu

Leswi vanhu va nga ha endliki mintirho ya mavoko swi endle leswaku ku va ni mavabyi yo tala ya miri, mianakanyo ni mintlhaveko. Hi xikombiso, va xilamulela-mhangu va le Britain va ha ku vika va ku: “Vana lava nga endliki nchumu va le khombyeni ra leswaku va nga titshembi, ku va ni gome ni ntshikilelo. Vana lava va tlhela va tala ku dzaha ni ku tirhisa swidzidzirisi ku tlula vana lava gingiritekaka. Vatirhi lava nga endliki ntirho wa mavoko va xwa ngopfu entirhweni ku tlula lava endlaka ntirho wa mavoko. Sweswi vanhu lava nga endliki ntirho wa mavoko va hetelela va ri ni vulolo naswona va nga ha swi koti ku endla mintirho ya siku ni siku. Hikwalaho, vo tala a va ha titshembi naswona se va loloha ni ku ehleketa kahle.”

Cora Craig, presidente wa Canadian Fitness and Lifestyle Research Institute, u vula leswaku “vanhu va le Canada a va ha gingiriteki entirhweni ku fana ni le ku sunguleni . . . Entiyisweni, vanhu vo tala a va ha wu endli ntirho wa mavoko.” Phepha-hungu ra le Canada ra Globe and Mail ri ri: “Vanhu va le Canada va kwalomu ka 48 wa tiphesente va nyun’hwerile, ku katsa ni 15 wa tiphesente ta lava nyun’hweleke ngopfu.” Phepha-hungu leri ri tlhela ri vula leswaku eCanada, vanhu lavakulu va 59 wa tiphesente a va wu endli ntirho wa mavoko. Dok. Matti Uusitupa, wa le Yunivhesiti ya Kuopio, eFinland, u lemukise leswaku “vuvabyi bya chukele bya type 2 bya engeteleka swinene emisaveni hinkwayo hikwalaho ka leswi yi andzaka nhlayo ya vanhu lava nyun’hweleke ngopfu ni lava tshamaka va nga endli nchumu.”

Nkambisiso wa sweswinyana lowu endliweke eHong Kong exikarhi ka vanhu lava nga ni malembe ya 35 hi vukhale ku ya ehenhla, wu kombise leswaku vanhu lava faka lava endlaka kwalomu ka 20 wa tiphesente va dlayiwa hi mavabyi lama fambisanaka ni ku nga endli vutiolori. Nkambisiso lowu endliweke hi Profesa Tai-Hing Lam wa Yunivhesiti ya Hong Kong, lowu humesiweke hi 2004 hi Annals of Epidemiology, wu gimete hileswaku “makhombo lama vangiwaka hi ku nga endli vutiolori ma tlula lama vangiwaka hi ku dzaha fole” eka Machayina lama tshamaka eHong Kong. Valavisisi va anakanya leswaku vanhu vo tala eChayina “na vona va ta fa hikwalaho ko ka va nga endli vutiolori.”

Xana swi fanerile ku karhateka? Xana swi nga endleka hakunene leswaku ku nga endli vutiolori swi vavisa rihanyo ra hina ku tlula ku dzaha fole? Swa tiveka leswaku vanhu lava nga endliki ntirho wa mavoko va tala ku va ni nsusumeto wa le henhla wa ngati, va le khombyeni ro khomiwa hi vuvabyi byo oma swirho ni bya mbilu, va le khombyeni ro khomiwa hi mixaka yo karhi ya vuvabyi bya khensa, vuvabyi bya marhambu naswona swi nga ha endleka va nyun’hwela ngopfu.a

The Wall Street Journal ya vika: “Emisaveni hinkwayo, hambi ku ri etindhawini leti vanhu va sikaka eka tona, nhlayo ya vanhu lava nyun’hweleke kumbe lava nyun’hweleke ngopfu yi tlakuka hi ndlela leyi chavisaka. Nchumu lowu vangaka leswi: va nyun’hwerisa hi swakudya leswi nga ni tikhilojulu to tala ni ku tshama va nga endli nchumu, ku nga swona swi nyun’hwerisaka vanhu va le United States.” Dok. Stephan Rössner, profesa la nga ni vutivi hi ta rihanyo wa le Karolinska Institute eStockholm, le Sweden, wa pfumela naswona u te: “A ku na tiko leri ku nyun’hwela ku nga andziki eka rona.”

Xiphiqo Xa Misava Hinkwayo

Entiyisweni, ku endla vutiolori hi mpimo lowunene swi nga hi pfuna. Kambe, hambileswi ma hlamuseriweke kahle makhombo lama vangiwaka hi ku nga endli vutiolori, vanhu vo tala emisaveni a va byi endli vutiolori. Vandla ra Vuhandzuri bya Mbilu eMisaveni Hinkwayo ri kholwa leswaku vaaki va misava va le xikarhi ka 60 na 85 wa tiphesente “a va endli vutiolori hi ndlela leyi ringaneke leswaku va va ni rihanyo lerinene, ngopfu-ngopfu vanhwanyana ni vavasati.” Vandla leri ri vula leswaku “vana va kwalomu ka mbirhi-xa-nharhu na vona a va endli vutiolori leswaku va va ni rihanyo lerinene.” Le United States, vanhu lavakulu va kwalomu ka 40 wa tiphesente va tshama hi mavoko naswona hafu ya vantshwa lava nga exikarhi ka malembe ya 12 na 21 a va yi endli mintirho leyi lavaka ku gingiriteka.

Nkambisiso lowu kambisiseke nhlayo ya vanhu lava tshamaka va nga endli nchumu eka matiko ya 15 ya le Yuropa wu kume leswaku va sukela eka 43 wa tiphesente eSweden ku ya eka 87 wa tiphesente ePortugal. Le São Paulo, eBrazil, vaaka-tiko va kwalomu ka 70 wa tiphesente va tshama hi mavoko. Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo (WHO) ri vula leswaku “tinhlayo leti hlengeletiweke eka nkambisiso wa ta rihanyo emisaveni hinkwayo a ti cinci.” Hikwalaho, a swi fanelanga swi hi hlamarisa leswi ku ringanyetiwaka leswaku vanhu va timiliyoni timbirhi va fa lembe ni lembe hi swivangelo leswi yelanaka ni ku nga endli vutiolori.

Vativi va ta rihanyo emisaveni hinkwayo va languta mukhuva lowu wu ri lowu chavisaka. Hikwalaho ka sweswo, vatirhela-mfumo emisaveni hinkwayo va sungule matsima yo hambana-hambana lama endleriweke ku dyondzisa vanhu malunghana ni vuyelo bya ku endla vutiolori. Tiko ra Australia, ra Japani ni ra United States ma lava leswaku hi lembe ra 2010, ku va ku engeteleke vanhu va 10 wa tiphesente lava endlaka vutiolori eka vaaka-tiko va wona. Scotland ri lava ku va ni vanhu lavakulu va 50 wa tiphesente lava nga ta endla vutiolori nkarhi ni nkarhi hi lembe ra 2020. Xiviko lexi humaka eka WHO xi vula leswaku “matiko man’wana lama kombiseke xiyimiso xa wona xa timhaka ta vutiolori i Mexico, Brazil, Jamaica, New Zealand, Finland, Rhaxiya Federation, Morocco, Vietnam, Afrika Dzonga na Slovenia.”

Hambileswi tihulumendhe ni mavandla ya ta rihanyo ma karhatekaka ha swona, kambe hinkwerhu hi ni vutihlamuleri byo khathalela rihanyo ra hina ni ra mindyangu ya hina. Tivutise, ‘Xana ndzi gingiriteka hi ndlela leyi ringaneke? Xana ndzi endla vutiolori hi ndlela leyi ringaneke? Loko swi nga ri tano, xana ndzi nga endla yini leswaku ndzi tshika ku tshama hi mavoko?’ Xihloko lexi landzelaka xi ta ku komba ndlela yo endla vutiolori lebyi engetelekeke.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 20]

Mali Leyi Lavekaka Hikwalaho Ka Leswi Vanhu Va Nga Endliki Vutiolori

Tihulumendhe to tala ni mavandla ya ta rihanyo ya karhateka swinene hikwalaho ka mali leyi hetiwaka eka vanhu lava nga endliki vutiolori.

● Australia - Etikweni leri, mali leyi tirhiseriwaka ku tshungula vanhu lava khomiweke hi vuvabyi lebyi fambisanaka ni ku nga endli vutiolori yi kwalomu ka R2,15 wa magidi ya timiliyoni hi lembe.

● Canada - Hi ku ya hi Vandla ra Vuhandzuri bya Mbilu eMisaveni Hinkwayo, hi lembe rin’we ntsena Canada ri tirhise mali leyi tlulaka R11 wa magidi ya timiliyoni ku tshungula vanhu lava khomiwaka hi vuvabyi lebyi “vangiwaka hi ku nga endli vutiolori.”

● United States - Hi lembe ra 2000, United States ri tirhise mali leyi ringanaka R433 wa magidi ya timiliyoni ku tshungula vuvabyi lebyi fambisanaka ni ku nga endli vutiolori.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Vana Va Lava Vutiolori

Nkambisiso lowa ha ku endliwaka wu kume leswaku nhlayo ya vana lava nga endliki vutiolori nkarhi ni nkarhi ya engeteleka. Vanhwanyana vo tala a va byi endli vutiolori loko va pimanisiwa ni vafana. Swi vonaka onge loko vana va kula, a va ha endli ngopfu vutiolori. Leti hi tin’wana ta tindlela leti vana va nga vuyeriwaka ha tona hi ku endla vutiolori nkarhi ni nkarhi:

● Swi tiyisa marhambu ni misiha ku katsa ni mahlangano

● Swi endla leswaku u nga nyun’hweli kumbe ku nyun’hwela ngopfu

● Swi endla leswaku u nga vi ni swiphiqo swa nsusumeto wa le henhla wa ngati hi ku olova

● Swi endla leswaku u nga khomiwi hi vuvabyi bya chukele bya Type 2

● Swi endla leswaku u titshemba naswona u nga vileli ni ku va ni ntshikilelo

● Ku endla vutiolori nkarhi ni nkarhi swi nga endla leswaku ni vanhu lavakulu va nga tshami hi mavoko

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Rihanyo Lerinene Eka Vadyuhari

Ku vuriwa leswaku loko u ri karhi u kula hi kona laha u faneleke u tshama u ri karhi u endla vutiolori. Hambiswiritano, vanhu vo tala lavakulu va kanakana ku endla vutiolori nkarhi ni nkarhi hikuva va chava ku vaviseka kumbe ku vabya. Entiyisweni, vanhu lava kuleke va fanele va vonana ni dokodela wa vona va nga si sungula xiyimiso xo tika xo endla vutiolori. Hambiswiritano, vatshila va kholwa leswaku ku endla vutiolori swi nga antswisa vutomi bya vanhu lava kuleke. Vanhu lava kuleke va nga antswisa eka swilo leswi landzelaka loko va endla vutiolori nkarhi ni nkarhi:

● Ku xalamuka emianakanyweni

● Ku gingiriteka

● Ku hanya kahle emintlhavekweni

● Ku hatla u hlakarhela loko u vabya kumbe loko u vavisekile

● Ku sivela ku pfimbelwa nileswaku xivindzi xa wena xi tirha kahle

● Ku tswongiwa ka swakudya emirini

● Fambiselo ra nsawutiso

● Ku tiya ka marhambu

● Ku engetela matimba