Lexi Endlaka Vanhu Vo Tala Va Heleriwa Hi Ntshembo

Swiendlakalo leswi nga dyisiki vanhu byi rhelela emisaveni hinkwayo swi endla leswaku vanhu va chava vumundzuku. Emadorobeni yo tala, vatirhela-mfumo va tirhisa tikhamera leswaku va tshama va veke vanhu tihlo. Etimbaleni to tala ta swihaha-mpfhuka laha ku tshamaka ku ri ni mphesamphesa ku ni masocha yo tala lama rindzaka tindhawu toleto, hikwalaho ko chava vutherorisi. Makhamba yo tala ni vanhu lava pfinyaka vana va tirhisa Internet leswaku va hlasela vanhu lava nga swi tiviki swikongomelo swa vona swo biha. Nthyakiso, ku tsemeleriwa ka makhwati, ku hetiwa ka swimilana ni swiharhi ni ku hisa ka misava swi xungeta vumundzuku bya pulanete ya hina.

HAMBILESWI swilo leswi a swi ta va swi nga twali eka switukulwana swimbirhi kumbe swinharhu leswi hundzeke, swiphiqo leswi swi kona emisaveni hinkwayo namuntlha. Swi fanerile leswi vanhu vo tala va tivutisaka leswaku ku humelela yini emisaveni ni leswaku vona ni vana va vona va ta hanya vutomi bya njhani. Xana ku ta va ni nkarhi lowu vanhu va nga ta chava ku khandziya mabazi, switimela kumbe swihaha-mpfhuka? Leswi minxavo ya swilo yi tlakukaka ni leswi rifuwo ra misava ri tirhisiwaka ngopfu, xana switukulwana leswa ha taka swi ta swi kota ku tihakelela vutshunguri lebyinene, ku xava swakudya leswinene ni ku va ni petirolo leyi eneleke?

Holobye wa rihanyo wa le Canada u vule marito lama landzelaka malunghana ni ku tlakuka ka timali ta swa vutshunguri: “Vumundzuku byi vonaka byi chavisa swinene.” Vanhu vo tala na vona va karhatekile hi swakudya ni petirolo. Ha yini? Leswaku ku hungutiwa ku tirhisa ngopfu petirolo leyi endliweke hi oyili yimbisi ni malahla, matiko man’wana ma tirhisa mali yo tala leswaku ma endla petirolo leyi endliwaka hi swimilana yo tanihi ethanol. Hikwalaho, i ro sungula ematin’wini laha misava yi nga humeseliki vanhu ntsena swakudya kambe yi humesaka ni petirolo ya timovha. Ku hunguteka ka nkoka wa mali ana se ku vonaka eka ku tlakuka ka minxavo ya swakudya.

Vangwa leri nga kona exikarhi ka swigwili ni swisiwana ri ya ri kula, leswi nyanyisaka ku vengana ka vanhu. Xiviko xa Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo xi ri: “Eka khume ra malembe yo sungula ya lembe-xidzana ra vu-21, nhluvuko lowukulu lowu endliweke eka vuhlayiseki bya vanhu wu fambisana ni ku pfumala lokukulu. Ematikweni lawa ku hanyiwaka hi rikoko ra xilondza vanhu va kona va hanya hafu ya malembe lama hanyiwaka hi vanhu va le matikweni lama fuweke swinene.” Sweswo swi vangiwa ngopfu-ngopfu hi mavabyi, hasahasa ni ku hohloka ka xiyimo xa timali ematikweni lama nga ni tihulumendhe leti tshamelaka ku cinca.

Ku engetela eka swiphiqo leswi hinkwaswo, anakanya hi nxungeto lowu chavisaka wa ku hisa ka misava, lowu nga ha vangaka leswaku tindhawu letikulu ti va makwandzasi ni ku vanga maxelo yo biha, laha swi nga hlamarisiki loko vanhu vo tala lava dyondzekeke va chavisiwa hi vumundzuku. Magazini wa Bulletin of the Atomic Scientists, ku nga wona wu vekaka nkarhi eka nchumu lowu vuriwaka Xikomba-nkarhi xa Ndzoviso, wu vule leswaku wu chavisiwa hi vumundzuku lebyi nga tsakisiki “tanihi leswi vativi va sayense va hambetaka va vona vuyelo bya [ku hisa ka misava] eka fambiselo ra ekholoji leri rharhanganeke eMisaveni.”

Xana vumundzuku bya hina a byi tsakisi hilaha byi vonakaka hakona? Xana ntshembo wa hina wun’we ntsena wo va ni vumundzuku lebyi tsakisaka wu le mavokweni ya varhangeri va mabindzu, va tipolitiki, va vukhongeri ni va sayense? Van’wana va ri, ‘I yini xin’wana lexi hi nga ha xi endlaka? Leswi hi nga lo tivangela swiphiqo leswi, hi fanele hi kuma tindlela to swi tlhantlha.’ Van’wana va anakanya leswaku vanhu a va nge swi koti ku tlhantlha swiphiqo leswi, kambe i Xikwembu ntsena xi nga hi pfunaka ku va ni vumundzuku lebyi sirhelelekeke. Loko swi ri tano, hi nga tiyiseka njhani leswaku Xikwembu xa khathala hi hina, ni leswaku xi ta hi sivela leswaku hi nga tilovisi? Swihloko leswi landzelaka swi ta hlamula swivutiso leswi.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 3]

Xana ntshembo wa hina wun’we ntsena wo va ni vumundzuku lebyi tsakisaka wu le mavokweni ya varhangeri va mabindzu, va tipolitiki, va vukhongeri ni va sayense?