‘Ku Hundza Hi Le Mbhoveni Wa Neleta’

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE AUSTRALIA

LOKO vavalangi va le Britain va tshubule Mugerho wa Bass hi 1798, vakongomisi va swikepe a a va tsake ngopfu. Mugerho lowu lowu nga le lwandle lowu hambanisaka ndhawu leyi yi nga xihlala ya Tasmania eka tiko-nkulu ra Australia, wu hungute mpfhuka wo famba hi xikepe ku suka eNghilandhi ku ya eSydney hi tikhilomitara ta 1 100.

Hambiswiritano, Mugerho wa Bass wu tikombe wu ri yin’wana ya tindhawu leti nga ni khombo swinene ku tluta eka tona emisaveni hinkwayo. Emugerhweni lowu ku ni swidzedze leswi humaka evupela-dyambu ni magandlati ya matimba naswona wu ente timitara ta 50 ku ya eka 70 leswi endlaka leswaku swi tika ku tluta eka wona. Swilo swin’wana leswi nga ni khombo i magiyagiya lama nga ni maribye lama nga le Xihlaleni xa King, lexi nga exikarhi ka mugerho hi le vunghenweni bya le vupela-dyambu.

Manguva lawa a swi nonon’hwi ku tsemakanya le Mugerhweni wa Bass. Kambe a swi nga olovi eminkarhini leyi vanhu a va ha tirhisa swikepe swa maseyila naswona va tirhisa swilo swa xikhale swo va komba ndlela. Ku tluta u ya nghena hi le vupela-dyambu bya mugerho wolowo a swi nonon’hwa swinene, hi yona mhaka leyi wu hlamuseriwaka tanihi ‘ku hundza hi le mbhoveni wa neleta.’

Ku Tluta eNdleleni Ya Xirhendzevutana Lexikulu

Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-19, swikepe a swi tluta tin’hweti ta ntlhanu swi famba tikhilomitara ta 19 000 ku suka eNghilandhi ku ya evuxeni bya Australia, kutani riendzo ra kona a ri nga tsakisi. Hi ntolovelo vakhandziyi va madzana—ngopfu-ngopfu vahlapfa ni vabohiwa—a va nghenisiwa va tele ehansi ka lwangu ra xikepe naswona swiyimo swa kona a swi nga tsakisi. Vuvabyi lebyi vangiwaka hi riendzo ra le lwandle, ku sika ni mavabyi man’wana a swi tolovelekile, swin’we ni tinhwala. Vanhu a va tala ku fa eka riendzo ra vona ra xikepe.a Hambiswiritano, leswi vakhandziyi a va tshemba leswaku lomu va yaka kona va ta kuma vutomi byo antswa va ve ni matimba va tlhela va tiyisela.

Hi 1852, swilo swi sungule ku antswa loko Mufambisi James (Bully) Forbes a kume ndlela yo koma. Forbes u tshike ndlela leyi a yi tikomba yi komile swinene leyi a yi tsemakanya edzongeni wa Lwandle ra Indian yi ya eAustralia, kutani a famba hi ndlela ya xirhendzevutana lexikulu a suka eNghilandhi a ya edzonga-vuxa bya Australia, laha a fikeleke edzongeni ekusuhi ni le Antarctica.b Ku nga khathariseki tiayisi ta le lwandle ni magandlati lamakulu, xikepe xa Forbes ku nga Marco Polo, lexi a xi ri ni vahlapfa va 701, xi fike le hlalukweni ra Melbourne, eVictoria, endzhaku ka masiku ya 68 ntsena, xi fambe hafu ya masiku lawa hi ntolovelo a ku fambiwa wona. Ndlela yoleyo leyintshwa yi kumiwe hi nkarhi lowunene ngopfu, hikuva vanhu vo tala a a va khitikanela eVictoria va ya lava nsuku. Loko va twa leswaku ndlela yi komile, vanhu vo tala lava lavaka ku ya tirha emigodini ya nsuku va lave ku ya le Australia.

Loko swikepe swi suka eNghilandhi a swi fika swi yima le Cape Otway, kwalomu ka tikhilomitara ta 16- 000. Vatluti a va tirhisa nchumu wo karhi ku pima mpfhuka swin’we ni tichati leti nga ni rungula leswaku va kota ku hlayela mpfhuka wo suka eka ikhweyita u ya ehansi kumbe ehenhla naswona a va tirhisa wachi leyi tirhisiwaka hi vatluti va yi veka eka nkarhi lowu tirhisiwaka emisaveni hinkwayo ku pima mpfhuka ku sukela en’walungwini ku ya edzongeni. Nkarhi wa laha va nga kona a va kota ku wu pima hi ku languta dyambu. Nkarhi wun’wana ni wun’wana loko va hundza 15 wa tidigri a va hunguta awara eka nkarhi lowu tolovelekeke. Tilayini leti sukaka evupela-dyambu ti ya evuxeni ni leti sukaka en’walungwini ti ya edzongeni a a ti pfuna mutluti la nga ni vutshila ku tiva leswaku xikepe xakwe xi le kwihi.

Kambe swilo a swi pfa swi famba ximatsi. Minkarhi yin’wana mapapa a ma siva dyambu ku ringana masiku yo tala. Naswona tiwachi ta khale a ti pfa ti lutla. Sekoni yin’we leyi a ku nga tlangiwi hi yona kumbe leyi lahlekaka siku ni siku ku ringana tin’hweti tinharhu a yi ta endla leswaku xikepe xi hambuka endleleni ya xona hi tikhilomitara ta 50. Loko ku ri na mpfula, nkunghwa kumbe munyama swikepe leswi lahlekeke a swi hundza ndhawu leyi ku ngheniwaka ha yona eMugerhweni wa Bass kutani swi fika swi tshoveka eribuweni leri nga ni maribye ra Xihlala xa King kumbe ra Victoria. Handle ko kanakana, vavalangi vo tala va titwe ku fana ni mufambisi un’wana wa xikepe, loyi loko a vona Cape Otway a ri ekulenyana, a huweleleke a ku: “Hi nkhensa Xikwembu! A hi endlanga xihoxo.” I vumbhoni bya vutshila bya vatluti va lembe-xidzana ra vu-19 bya leswaku vo tala va kote ‘ku hundza hi le mbhoveni wa neleta’ handle ko tshovekeriwa hi xikepe. Kambe swikepe swin’wana a swi ponanga.

Laha Xikepe Xi Tshovekeleke Kona

Hi June 1, 1878, loko ka ha ri vurhonga, xikepe lexi vuriwaka Loch Ard xi tlute exikarhi ka hunguva leyi bohaneke swinene xi ya eribuweni ra Victoria. Hunguva yoleyo yi sungule hi xa tolo wa kona naswona yi endle leswaku mufambisi wa xikepe a nga swi koti ku tiva leswaku xikepe xa yena xi le kwihi. A a nga ehleketi leswaku a nga va a ri ekusuhi swinene ni ribuwa ra tiko-nkulu ra Australia. Hi xitshuketa, hunguva yi nyamalarile kutani a vona magiyagiya lamakulu lama leheke timitara ta 90, eka mpfhuka lowu endlaka tikhilomitara timbirhi. Vatluti va kulule va n’watseka leswaku va jikisa xikepe, kambe moya ni magandlati ya lwandle swi endle leswaku va nga swi koti ku xi jikisa. Ku nga si hela awara, xikepe xa Loch Ard xi tlumbe rigiyagiya hi matimba ivi endzhaku ka timinete ta 15 xi sungula ku mbombomela.

Eka vanhu va 54 lava a va ri exikepeni xexo, ku lo pona vanhu vambirhi ntsena—Tom Pearce loyi a a dyondzisiwa ku fambisa xikepe na Eva Carmichael, loyi a a ri mukhandziyi, havambirhi ka vona a va ri ehansi ka malembe ya 20 hi vukhale. Tom u khomelele eka xikepe xo ponisa vutomi lexi a xi khubumetekile ku ringana tiawara to tala ematini yo titimela swinene ya vuxika. Eku heteleleni, magandlati ma n’wi khukhulele endhawini yo lala leyi nga entangiki leyi nga exikarhi ka magiyagiya. Loko a vona ribuwa leritsongo leri thyakeke hi swipetlu-petlu swa xikepe lexi tshovekeke, u hlambele a ya kona. Eva a a nga swi koti ku hlambela, kutani u khomelele eka xipetlu xa xikepe lexi tshovekeke ku ringana tiawara ta mune a nga si khukhuleriwa endhawini yo lala leyi nga entangiki. Loko a vona Tom eribuweni, u huwelerile a kombela ku pfuniwa. Tom u tihoxe emagandlatini kutani endzhaku ko kayakaya ku ringana awara, u kokele Eva eribuweni loyi hi nkarhi wolowo a a ri kusuhi ni ku titivala. Eva u ri: “U ndzi yise ebakweni leri chavisaka leri a ri ri timitara ta 50 ku suka eribuweni kutani a kuma bodlela ra byala bya burendhi, ivi a ri faya kutani a ndzi nwisa byala byitsongo, kutani byi endla leswaku ndzi sisimuka. U tsuvule mabyanyi yo leha a tlhela a kha ni switluka leswaku ndzi etlela ehenhla ka swona. Endzhaku ka sweswo ndzi titivarile naswona swi nga ha endlaka ndzi titivale tiawara to hlayanyana.” Hi nkarhi wolowo, Tom u khandziye erigayagiyeni kutani a lava mpfuno. Loko ku nga si hela tiawara ta 24 xikepe xa Loch Ard xi mbombomerile, Tom na Eva va yisiwe eximutanini xin’wana xa le kusuhi. Eva u feriwe hi vatswari ni vamakwavo va ntlhanu—vafana vanharhu ni vanhwanyana vambirhi—loko xikepe xi tshoveka.

Namuntlha swikepe swa magidi, leswikulu ni leswitsongo swi hundza hi le Mugerhweni wa Bass swi sirhelelekile lembe ni lembe. Loko swi ri eriendzweni ra swona swi nga ha hundza madzana ya swikepe leswi tshovekeke. Tindhawu tin’wana laha ku tshovekeke swikepe to tanihi Loch Ard Gorge eNtangeni wa Swiharhi wa Campbell, le Victoria ti endzeriwa hi vavalangi. Tindhawu leti ti hi tsundzuxa vanhu va lembe-xidzana ra vu-19 lava veke ni xivindzi, lava endzhaku ko famba riendzo ra hafu ya misava, va tekeke riendzo leri nga ni khombo—ku nga ku hundza hi le “mbhoveni wa neleta”—va ri karhi va lava vutomi byo antswa.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 17]

XANA TOM NA EVA VA HELELE KWIHI?

Tom Pearce na Eva Carmichael, lava ku nga vona ntsena lava nga pona loko xikepe xa Loch Ard xi tshoveka, va lo na swi pfuketana va va ni ndhuma le Australia. Buku leyi nge Cape Otway—Coast of Secrets yi ri: “Maphepha-hungu ma teke ku tshoveka loku ka xikepe tanihi mhaka yo hlawuleka, ma ndhundhuzela Pearce tanihi nghwazi kasi ma vula leswaku Eva Carmichael i mbhurhi naswona a ma lava leswaku lavambirhi va tekana.” Hambileswi Tom a n’wi gangiseke, Eva u arile kutani endzhaku ka tin’hweti tinharhu a tlhelela eIreland. Loko a fika kwalaho u tekiwile kutani a va ni ndyangu. U fe hi 1934 a ri ni malembe ya 73 hi vukhale. Tom yena u ye emahlweni ni ntirho wa yena wo tlutisa swikepe naswona u tshovekeriwe hi xikepe ra vumbirhi. U tlhele a pona. Endzhaku ko tirha malembe yo tala tanihi mufambisi wa swikepe leswi tirhisaka njhini ya malahla, u fe hi 1909 a ri ni malembe ya 50.

[Xihlovo Xa Kona]

Both photos: Flagstaff Hill Maritime Village, Warrnambool

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Forbes u tlutise xikepe xa “Marco Polo” (ehenhla) xi suka eNghilandhi xi ya eAustralia, a tirhisa ndlela leyi hatlisaka swinene ya xirhendzevutana lexikulu

[Dayagramu]

NDLELA YA KHALE

Layini leyi nga eka 39 wa tidigri

NDLELA YA XIRHENDZEVUTANA LEXIKULU

Xirhendzevutana xa Antarctic

[Mepe]

LWANDLE RA ATLANTIC

LWANDLE RA INDIAN

ANTARCTICA

[Xihlovo Xa Kona]

From the newspaper The Illustrated London News, February 19, 1853

[Dayagramu/Mepe lowu nga eka tluka 16, 17]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Ku tluta hi le vupela-dyambu bya Mugerho wa Bass a swi hlamuseriwa tanihi ‘ku hundza hi le mbhoveni wa neleta’

[Mepe]

AUSTRALIA

VICTORIA

MELBOURNE

Ntanga wa Swiharhi wa le Hlalukweni ra Campbell

Cape Otway

Mugerho wa Bass

Xihlala xa King

TASMANIA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Endzhaku ko tlumba rigiyagiya xikepe xa “Loch Ard” xi mbombomerile endzhaku ka timinete ta 15

[Xihlovo Xa Kona]

La Trobe Picture Collection, State Library of Victoria

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Ntanga wa Swiharhi wa le Hlalukweni ra Campbell wu kombisa (1) laha xikepe xa “Loch Ard” xi tlumbeke rigiyagiya kona ni (2) laha bako ra Tom Pearce ri nga kona

[Xihlovo Xa Kona]

Photography Scancolor Australia