Ha Yini U Amukela Mianakanyo Leyintshwa?

LOKO papa ra hunguva ri ri karhi ri hangalaka hakantsongo-ntsongo, Matthew C. Perry commodore wa Amerika u langute Ntshava ya Fuji a ri eplatifomo ya Susquehanna, xikepe xakwe lexi rhangelaka. A a navela ku vona Japani naswona eku heteleleni u yi fikelerile hi July 8, 1853, endzhaku ka tin’hweti leti tlulaka nkombo ta ku tluta. Commodore u dyondze xiviko xin’wana ni xin’wana lexi nga kona etikweni rero. Ha yini ke? Hikuva a a langutele ku pfula ‘mfumo lowu wu tihambaniseke’ emisaveni.

Wu tihambanisile hakunene! Malembe lama tlulaka 200 emahlweninyana, Japani a ri tseme ku xaviselana ni swiboho swa ndhavuko ni matiko hinkwawo handle ka China, Korea na Holland. Tiko leri manuku ri tshame eku vileleni loku nga kavanyetiwiki. Etikweni rero, swi fanisele vanhu vo tala lava lwisanaka ni mianakanyo leyintshwa ni ku ala ku yingisa mianakanyo leyi hambanaka ni ya vona vini. Hi tindlela tin’wana, leswi swi nga va leswi chavelelaka, hikuva mianakanyo leyintshwa yi nga va leyi nga tiyisiki nhlana, hambi ku ri ku tshukisa. Kambe xana xiyimo xo tano i xa vutlhari? Manuku ke, xiya vuyelo bya fambiselo ra Japani ro tihambanisa.

I Yini Lexi Vangeke Ku Tihambanisa Ka Japani Ke?

Japani a ri tihambanisanga handle ka xivangelo. Hi 1549, Francis Xavier murhumiwa wa Jesuit u fike eJapani leswaku a ta hangalasa vukhongeri bya yena. Hi nkarhinyana, vupfumeri bya Rhoma Khatoliki byi sungule ku duma etikweni. Vafumi va nkarhi wolowo va tokote nxandzuko wa vukhongeri wa ntlawa wa Mabudha ivi va vona ku koteka loku fanaka exikarhi ka Makhatoliki. Hikwalaho, Vukhatoliki byi yirisiwile, hambi leswi ku yirisiwa a ku nga tiyanga ngopfu.

Hi ku vula leswaku Japani a ri ri “tiko ra Xikwembu,” vafumi a va nga ri na ku navela ku pfumelela vukhongeri bya “Vukriste” byi xungeta mafambiselo ya vona. Manuku ke, ha yini va nga ku tiyisanga swinene ku yirisiwa ehenhla ka Vukhatoliki? Hikuva varhumiwa va Khatoliki va te hi swikepe swo xaviselana swa Maputukezi, ivi hulumendhe yi navela ku vuyeriwa loku swikepe sweswo a swi vula swona eka vona. Kambe, ku chava ka leswaku Makhatoliki a ma ta hlohlotela Majapani hakantsongo-ntsongo ku kurise ku navela ka vafumi ka ku xaviselana. Xisweswo, va humese milawu leyi bohaka ku lawula eka ku xaviselana, ku rhurha na “Vakriste” vambe.

Loko “Vakriste” lava xanisiwaka ni lava tshikileriwaka hi matimba va pfukele hosi ya masimu ya kwalaho, a ku ri ku tiyisela ro hetelela. Hi ku xiya ku pfukela tanihi xivangelo lexi kongomeke xa vunwa bya Khatoliki, mfumo-xikarhi wa Shogunate wu hlongole Maputukezi ivi wu yirisa Majapani ku ya ematikweni man’wana. Eku humesiweni ka milawu leyi hi 1639, ku tihambanisa ka Japani ku ve ka xiviri.

Lava va le Vupela-dyambu ntsena lava pfumeleriweke ku ya emahlweni va xaviselana na Japani a ku ri Madutch, lava a va manyanisiwile eDejima, xihlala lexintsongo hi nkarhi wolowo ehlalukweni ra Nagasaki. Hi malembe ya 200, ndhavuko wa le Vupela-dyambu wu ngungumele wu nghena eJapani hi ku tirhisa leswi namuntlha swi vuriwaka Dejima ntsena. Lembe rin’wana ni rin’wana, mukongomisi wa yindlu yo xaviselana wa xihlala lexi a tise “Xiviko Xa Dutch,” lexi tiviseke hulumendhe leswi a swi humelela ematikweni ya le handle. Kambe mfumo wa Shogunate wu tiyisekisile leswaku ku nga vi na un’wana loyi a voneke swiviko leswi. Kutani Majapani ma hanye eku tihambaniseni ku kondza Commodore Perry a fika eka vona hi 1853.

Makumu Ya Ku Tihambanisa

Loko swikepe leswikulu swa ntima swa Perry swi humese nkahelo swi nghena eHlalukweni ra Edo, swi mbulukise musi, swi hlamarisa varhiyi va tihlampfi va kwalaho lava ehleketeke leswaku leswi a ku ri tintshava to hlanta ndzilo leti famba-fambaka. Vaaka-tiko va Edo (sweswi ku nga Tokyo) va tsemeke nhlana, naswona vo tala va balekele muti na fanichara ya vona. Ku baleka loku a ku kule ngopfu lerova hulumendhe yi boheka ku humesa xitiviso xa ximfumo leswaku yi khongotela vanhu timbilu.

A hi swikepe swa nkahelo ntsena leswi kongomisiwaka hi Commodore Perry kambe ni tinyiko leti a teke na tona swi hlamarise vanhu lava tihambaniseke. Va hlamarisiwe hi xikombiso xa marungula lama a ma rhumeriwa hi riqingho ma suka eka muako wun’wana ma ya eka wun’wana. Narrative of the Expedition of an American Squadron to the China Seas and Japan, leyi hlanganisiweke ehansi ka vurhangeri bya Perry, yi vulavula hi vatirhela-mfumo va Japani lava a va nga ta swi kota ku sivela ku tlulela exitimeleni Lexintsongo lexi “a xi nga ta swi kota ku rhwala n’wana wa malembe ya tsevu hi vukhale.” Hambi ku ri mutirhi la chavisekaka a nembelela elwangwini ra xona “tinguvu ta yena leto vevuka ti ri karhi ti haha-haha emoyeni.”

Nyangwa yo ya eJapani eku heteleleni yi pfuriwile hi matimba hi laha ku heleleke hi riendzo ra vumbirhi ra Perry lembe leri landzeleke. Hikwalaho ka ku hluriwa hi ntshikilelo, hulumendhe yi ntshunxe tiko. Vanhu lava va tihlawulaka hi laha ku heleleke lava a va lava ku hlayisa ku tihambanisa ka Japani va hundzukele evutherorisini, va dlaye holobye-nkulu wa hulumendhe, ivi va hlasela vahlapfa. Tihosi tin’wana leti ti tihlawulaka ti sungule ku balesela swikepe swa matiko mambe. Hambi swi ri tano, minhlaselo ya vona eku heteleleni yi vohlile, naswona mufumi u vutle mfumo eka Tokugawa Shogunate.

Hi nkarhi lowu Perry a pfuleke nyangwa yo ya eJapani ha wona, matiko ya le Vupela-dyambu ana se a ma hlangavetane ni Ndzhundzunuko wa Vumaki. Hikwalaho ka ku tihambanisa ka Japani, ri siyiwe endzhaku swinene. Matiko lama hluvukeke ma tirhise ntamu wa nkahelo. Hi va-1830, tinjhini ta nkahelo ni michini leyi tirhisaka nkahelo a swi tirhisiwa hinkwako. Fambiselo ra Japani ra ku tihambanisa ri ri vangele ku salela endzhaku swinene eka vumaki. Leswi swi voniwe kahle hi vapfhumba vo sungula va Japani lava yeke eYuropa. Eka nkombiso lowu khomeriweke eLondon hi 1862, minkombiso ya Japani a ku ri ya maphepha ni mintsandza leswi “a swi ta kombisiwa exitolo xa khale,” hi ku ya hi mupfhumba un’wana la khomiweke hi tingana.

Vapfhumba va Japani eYuropa na le United States va vone xilaveko lexikulu xo hluvukisa tiko ra vona ivi va sungula vumaki ni mianakanyo ya manguva lawa hi ku hiseka. Malembe ya makume-tsevu-mune endzhaku ka riendzo ra Perry ro sungula, xirho xo hetelela lexi a xa ha hanya xa vatirhi va yena va swikepe xi endzele Japani ivi xi ku: “Nhluvuko wa Japani hi malembe lama tlulakanyana makume-tsevu wu ndzi hlamarisile.”

Hikwalaho, fambiselo ra Japani ra ku tihambanisa ri hike ntamu wa rona wo kula swinene. Ku amukela ka rona mianakanyo leyintshwa ku tikombise ku pfuna eka tiko hi tindlela to tala. Hambi swi ri tano, namuntlha van’wana eJapani va kombetela eka “ku tihambanisa ka mianakanyo” exikarhi ka vanhu ivi va nyikela leswi tanihi xiphiqo lexi faneleke ku tlhantlhiwa. Hakunene, ku hlula mboyamelo wo lwisana ni mianakanyo leyintshwa i mphikamakaneta hayi eka Majapani ya manguva lawa ntsena kambe eka vanhu hinkwavo. Ku vuriwa yini hi wena ni mhaka ya ku “tihambanisa ka mianakanyo”? Xana a wu ta pfuneka eku amukeleni ka mianakanyo leyintshwa emiehleketweni ya wena, hi laha Japani ri endleke ha kona le ndzhaku hi va-1850?