Makungu Ya Munhu Ya Nsirhelelo Wa Matiko Hinkwawo

“Loko hinkwaswo leswi swi hundzile, hi lava ku va vatshunguri. Hi lava ku endla hi laha hi nga kotaka ha kona ku vumba leswi hi ntshembo ndzi nga swi vulaka mafambiselo ya misava leyintshwa.”—Muungameri wa U.S. George Bush, January 1991, endzhakunyana ka ku sungula ku lwa na Iraq.

“Mianakanyo ya muungameri Bush ya Mafambiselo ya Misava Leyintshwa yi kandziyisa nkoka wa nawu ni ripfumelo leri tolovelekeke ra leswaku matiko hinkwawo ma ni vutihlamuleri byo va ni ntshunxeko ni vululami. Loko Nyimpi ya Vusukumbele yi hela, ku ta sungula nguva leyintshwa.”—Muyimeri wa U.S. le Australia, August 1991.

“Madyambu ya namuntlha, loko ndzi ri karhi ndzi vona swiendlakalo swa vudimokrati swi humelela exirhendzevutaneni hinkwaxo, kumbexana—kumbexana hi le kusuhi swinene ni misava liya leyintshwa ku tlula rini na rini.”—Muungameri wa U.S. George Bush, September 1991.

VARHANGERI vo tala va misava, ku fana na Muungameri Bush, va vulavula hi ndlela leyi tiyisaka nhlana malunghana ni vumundzuku. Xana ku tiyiseka ka vona ku ni swisekelo leswinene? Xana swiendlakalo leswi sukelaka eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava swi nyikela xisekelo xa ntshembo wo tano? Xana u vona onge van’watipolitiki va swi kota ku tisa nsirhelelo wa matiko hinkwawo?

Kungu Ra Munhu Lerikulu

“Eka malembe mambirhi yo hetelela ya nyimpi ya vumbirhi ya misava,” ku nhlamusela tsalwa ra thelevhixini leri nge Goodbye War, “a ku dlayiwa vanhu vo tlula kwalomu ka miliyoni n’hweti na n’hweti.” Hi nkarhi wolowo, matiko ma vone ku laveka kungu ra xihatla leri nga ta sivela nyimpi yo tano ku tlhela yi humelela. Loko nyimpi ya ha ya emahlweni, vayimeri va matiko ya 50 va humese kungu lerikulu ra nsirhelelo wa matiko hinkwawo ro tlula hinkwawo lama tshameke ma endliwa hi munhu: Vumbiwa bya Nhlangano wa Matiko. Marito yo sungula ya Vumbiwa lebyi ma phofule ku tiyimisela “ku sirhelela tinxaka leti tlhandlamaka eka nhlaselo wa nyimpi.” Lava a va ta va swirho swa Nhlangano wa Matiko a va ta “hlanganisa matimba [ya vona] yo hlayisa ku rhula ni nsirhelelo wa matiko hinkwawo.”

Endzhaku ka masiku ya makume-mune-n’we, xihaha-mpfhuka xi wisele bomo ya athomo le Hiroshima, eJapani. Yi bulekele exivindzini xa doroba-nkulu, yi dlaya vanhu vo tlula 70 000. Ku buluka koloko, ni loku landzeleke masiku manharhu endzhakunyana eNagasaki, ku herise nyimpi yo lwa na Japani. Tanihi leswi munghana wa Japani, ku nga Jarimani, a pfumeleke leswaku u hluriwile hi May 7, 1945, Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi fike emakumu. Kambe, xana koloko a ku ri ku hela ka tinyimpi hinkwato?

Doo. Ku sukela hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, vanhu va tokote tinyimpi letitsongo to tlula 150 leti koxeke vutomi byo tlula 19 wa timiliyoni. Handle ko kanakana, kungu lerikulu ra UN a ri wu tisanga nsirhelelo wa matiko hinkwawo. Hikwalaho ka yini?

Nyimpi Ya Vusukumbele

Vakunguhati va UN va tsandzeke ku vona nkwetlembetano lowu wu sunguleke hi xihatla exikarhi ka khale ka matiko lama tirhisaneke eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Mimfumo yo tala yi nghenelele eka nkwetlembetano lowu, lowu vitaniweke Nyimpi ya Vusukumbele, naswona, hi ku komisa, a ku ri nkwetlembetano exikarhi ka Vukhomonisi ni vukhepitalisi. Ematshan’weni yo hlanganisa matimba ya swona leswaku swi herisa nyimpi, swiyenge leswi swimbirhi swa matiko swi seketele matlhelo lama lwisanaka etinyimpini ta matiko ivi hi ndlela leyi swi lwisana le Asia, Afrika ni le Tiamerika.

Eku heleni ka va-1960, Nyimpi ya Vusukumbele yi sungule ku vohla. Ku vohla ku nyanyile swinene hi 1975 loko Mimfumo ya 35 yi sayine leswi vuriwaka Ntwanano wa Helsinki. Exikarhi ka leyi a yi ri kona a ku ri na Soviet Union na United States, swin’we ni vanghana va yona va le Yuropa. Swilo a swi vonaka swi ya eku simekiweni ka “ku rhula ni nsirhelelo” ni ku “papalata . . . nxungeto kumbe ku tirhisiwa ka matimba ehenhleni ka milawu ya ndhawu kumbe vutilawuri bya Mfumo wihi na wihi, kumbe hi ndlela yihi na yihi leyi lwisanaka ni swikongomelo swa Nhlangano wa Matiko.”

Kambe mianakanyo leyi a yi tswalanga mihandzu. Eku sunguleni ka va-1980, ku lwisana ka mimfumo leyikulu ku tlhekekile nakambe. Swilo swi bihe lerova hi 1982, matsalana-jenerala la ha ku hlawuriwaka wa Nhlangano wa Matiko, Dr. Javier Pérez de Cuéllar, a vona ku tsandzeka ka vandla rakwe ivi a tsundzuxa hi “nguva leyintshwa yo pfumala vulawuri ya matiko hinkwawo.”

Kambe, namuntlha, matsalana-jenerala wa UN ni varhangeri van’wana va phofula ntshembo wa vumundzuku lebyi vangamaka. Swiviko swa mahungu swi vulavula hi “nguva ya le ndzhaku ka Nyimpi ya Vusukumbele.” Xana ku cinca loku ku tise ku yini?

“Nguva Ya Le Ndzhaku Ka Nyimpi Ya Vusukumbele”

Yinhla leyi xiyekaka a a ku ri nhlangano wa matiko ya 35 wa Nhlengeletano ya Nsirhelelo ni Ntirhisano eYuropa. Hi September 1986 va sayine leswi vuriwaka Tsalwa ra Stockholm, va tiyisekisa ku tiboha ka vona hi Ntwanano wa Helsinki wa 1975.a Tsalwa ra Stockholm ri tamele milawu yo tala ya mafambiselo ya mintirho ya nyimpi. “Vuyelo bya malembe manharhu lama hundzeke bya tsakisa swinene naswona mpimo wa leswi hetisisiweke wu vonaka wu tlula ni leswi Tsalwa ra Stockholm a ri ringanyete swona,” ku vika SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute) eka Yearbook 1990 ya yona.

Kutani ke, hi 1987, mimfumo leyikulu yi fikelele ntwanano lowu xiyekaka lowu lavaka ku herisiwa ka miseve yo hlasela ku suka ehansi leyi nga exikarhi ka mpimo wa tikhilomitara ta 500 na 5 500. “Ku herisiwa ka miseve hi xiviri ni leswi tirhisiwaka ku yi copa ana se swi kunguhatiwile naswona swilaveko swa ntwanano swa ha kambisisiwa,” ku vula SIPRI.

Magoza man’wana ma tekiwile leswaku ku hungutiwa leswi nga vangaka nyimpi ya nyutliya. Hi xikombiso, hi 1988 mimfumo leyikulu yi sayine ntwanano malunghana ni “miseve leyi tifambelaka hi yoxe ku suka eka tiko-nkulu rin’wana ku ya eka rin’wana ni miseve leyi tifambelaka hi yoxe leyi humesiwaka hi swikepe swa le hansi ka mati.” Ku nga si hoxiwa matlhari yo tano, tlhelo rin’wana ri fanele ri tivisa tlhelo lerin’wana “ka ha sele nkarhi lowu nga riki ehansi ka tiawara ta makume-mbirhi-mune, hi ta nkarhi lowu kunguhatiweke, ndhawu leyi nhlaselo wu nga ta suka eka wona ni ndhawu leyi nga ta hlaseriwa.” Hi ku ya hi SIPRI, mintwanano yo tano “yi ya yi herisa swiendlakalo leswi nga vangaka nyimpi ya nyutliya ya misava hinkwayo.”

Hi nkarhi lowu fanaka, makungu yo antswisa nsirhelelo wa matiko hinkwawo ma hatlisisiwile. Hi May 1990, hi nkarhi wa nhlengeletano ya mimfumo-nkulu le Washington, D.C., muungameri wa Soviet hi nkarhi wolowo, Mikhail Gorbachev u vule leswaku matiko lama mambirhi ya le Yuropa ma fanele ma sayina ntwanano wa ku rhula. Hi July matiko ya 16 ya le Vupela-dyambu ya NATO (North Atlantic Treaty Organization) ma hlanganile le London. N’wangulo wa wona eka leswi Mikhail Gorbachev a swi ringanyeteke, i ku vona matlhelo hamambirhi ma sayina “ntwanano lowu hlanganeke lowu eka wona hi tiyisaka leswaku a ha ha ri valala naswona hi tiyisa ku tiyimisela ka hina ku papalata nxungeto kumbe ku tirhisa matimba.” Nhloko-mhaka ya le handle ya phepha-hungu ra le Afrika yi hlamusele leswi tanihi “Goza Lerikulu Ro Fikelela Ku Rhula eMisaveni Hinkwayo.”

Kutani emahlweninyana ka nhlengeletano ya mimfumo-nkulu le Helsinki, Finland, muvulavuleri wa hulumendhe ya U.S. u vule leswaku “nyimpi leyi nga ta va kona [le Middle East] yi ta tisa kungu lerintshwa ra ku rhula ka misava hinkwayo.” Ku rhula a ku vanga kona loko Iraq ri hlasela Kuwait naswona Middle East yi tikombe yi ri ekhombyeni ro endla nyimpi yi tlulela ematikweni man’wana ya kwalaho. Kambe ehansi ka vulawuri bya Nhlangano wa Matiko, vuthu ra matiko hinkwawo leri rhangeriweke hi United States ri tlherisele mavuthu lama hlaselaka etikweni ra wona. Vun’we bya matiko hinkwawo lebyi kombisiweke eka nyimpi yoleyo byi endle van’wana va tshemba leswaku nguva leyintshwa ya ntirhisano yi sungurile.

Ku sukela kwalaho, swiendlakalo swa misava swi andzile. Ngopfu-ngopfu, xivumbeko xa Soviet Union lexi tshameke xi va kona xi cincile hi xihatla. Mimfumo ya Baltic yi pfumeleriwile leswaku yi kuma vutilawuri, naswona tiriphabliki tin’wana eSoviet Union ti endle tano. Ku ve ni minkwetlembetano yo hambana-hambana ya tinxaka etikweni leyi vonakeke yi nhlanhla vulawuri bya Vukhomonisi. Loko lembe ra 1991 ri hela, Soviet Union a ri nga ha ri kona hi ximfumo.

Ku hundzuka loku ka xihatla exivandleni xa politiki ku pfulele Nhlangano wa Matiko nyangwa wa ku humelela. Emhakeni leyi The New York Times yi te: “Ku hela ka nkwetlembetano emisaveni hinkwayo ni moya lowuntshwa wa ntirhisano exikarhi ka United States na Soviet Union swi nga vula goza lerintshwa, lerikulu swinene etimhakeni ta matiko hinkwawo eku hleriweni ka misava.”

Xana i nkarhi wa leswaku nhlengeletano leyi leyi nga ni malembe ya 47 hi vukhale yi kombisa leswi yi nga swi endlaka? Xana hakunene hi nghena eka leswi United States yi swi vulaka “lembe xidzana lerintshwa, ni gidi lerintshwa ra malembe ra ku rhula, ntshunxeko ni ku humelela”?

[Nhlamuselo ya le hansi]