Khalendara Ya Xiyuda Yi Tshembeke Ku Fikela Kwihi?

HI KU ya hi khalendara ya Xiyuda, Ravumune, September 16, 1993, a ku ri siku ra nkhuvo wa Rosh Hashanah. Hi ndhavuko, shofar, kumbe mhalamhala ya rimhondzo ra khuna, a yi biwa hi nkarhi wolowo ku twarisa ku ta ka lembe lerintshwa. Lembe rero i 5754 (hi khalendara ya Xiyuda), naswona ri sukela eka September 16, 1993, ku ya eka September 5, 1994.

Ku sukela laha, hi xiya leswaku ku ni ku hambana ka malembe ya 3 760 exikarhi ka mahlayelelo ya nkarhi ya Xiyuda ni ka khalendara ya le Vupela-dyambu kumbe ya Gregory leyi tirhisiwaka ngopfu sweswi. Ha yini ku hambana loku ku ri kona? Naswona xana khalendara ya Xiyuda yi tshembeke ku fikela kwihi?

Ku Veka Masungulo

Fambiselo rihi na rihi ra ku hlayela nkarhi ri fanele ri va ni lomu ri sungulaka kona kumbe ku kombetela kona. Hi xikombiso, Vujagana byi hlayela nkarhi ku sukela elembeni leri ku ehleketiwaka leswaku Yesu Kreste u tswariwe hi rona. Ku sukela enkarhini wolowo masiku ya sweswi ma vitaniwa nguva ya Vukreste. Hakanyingi ma funghiwa hi matsalelo lama nge A.D., ku suka eka matsalelo ya Xilatini lama nge anno Domini, leswi vulaka leswaku “elembeni ra Hosi.” Masiku ya le mahlweni ka nkarhi wolowo ma funghiwa hi B.C., “Emahlweni ka Kreste.”a Machayina ya ndhavuko na wona ma hlayela nkarhi ku sukela eka 2698 B.C.E., masungulo ya ku fuma ka Huang-Ti wa ntsheketo, Mufumi wa Xitshopana. Xisweswo, February 10, 1994, ri funghe ku sungula ka lembe ra Xichayina ra 4692 leri pimiwaka hi ku rhendzeleka ka n’weti. Kambe, ku vuriwa yini hi khalendara ya Xiyuda?

The Jewish Encyclopedia yi ri: “Endlelo ra sweswi leri tolovelekeke exikarhi ka Vayuda ra ku rhekhoda siku ra xiendlakalo i ku tsala nhlayo ya malembe lama hundzeke ku sukela eku vumbiweni ka misava.” Fambiselo leri, leri Vayuda va ri vitanaka Nguva ya Ntumbuluko, ri sungule ku tirhisiwa ngopfu kwalomu ka lembe xidzana ra vukaye C.E. Xisweswo, masiku ya khalendara ya Xiyuda hakanyingi ma rhangeriwa hi mfungho lowu nge A.M. Wu yimela anno mundi, ku nga nkomiso wa ab creatione mundi, leswi vulaka “ku sukela eku vumbiweni ka misava.” Tanihi leswi lembe leri hi nga eka rona ku nga A.M. 5754, hi ku ya hi fambiselo leri ra ku hlayela, “ku vumbiwa ka misava” ku tekiwa tanihi loku humeleleke emalembeni ya 5 753 lama hundzeke. A hi voneni leswaku sweswo swi kumisiwa ku yini.

“Nguva Yo Tumbuluxa”

Encyclopaedia Judaica (1971) yi nyika nhlamuselo leyi: “Eka mahlayelelo yo hambana-hambana ya vadyondzi va Vayuda ‘Nguva yo Tumbuluxa’ yi sungule hi xixikana xa rin’wana ra malembe lama nga exikarhi ka 3762 na 3758 B.C.E. Hambi swi ri tano, ku sukela eka lembe xidzana ra vu-12 C.E., swi amukeriwile leswaku ‘Nguva yo Tumbuluxa’ yi sungule hi 3761 B.C.E. (hi ku kongoma yi va Oct. 7 lembe rero). Ndlela leyi yo hlayela yi sekeriwe eka ku yelana ka swiaki swa minkarhi leswi kombisiweke eBibeleni ni ku hlayela loku kumekaka etibukwini ta Xiyuda ta le ndzhaku ka Bibele.”

Fambiselo ra ku pima nkarhi ku sukela “eku vumbiweni ka misava” ri sekeriwe ngopfu eka tinhlamuselo ta vadyondzisi va Vayuda ta rhekhodo ya Bibele. Hikwalaho ka leswi va pfumelaka leswaku misava ni hinkwaswo leswi nga eka yona swi vumbiwe hi masiku ya tsevu ya tiawara ta 24 hi xiviri, vadyondzi va Vayuda, kun’we ni va Vujagana, va ringanyeta leswaku ku vumbiwa ka munhu wo sungula, Adamu, ku endleke hi lembe leri fanaka ni ra ku vumbiwa ka misava. Hambi swi ri tano, leswi a swi tano nikatsongo.

Ndzima yo sungula ya Genesa yi rhanga hi ku vula leswi: “E ku sunguleni Šikwembu ši tumbulušile tilo ni misav̌a.” Kutani yi ya emahlweni yi hlamusela leswi Xikwembu xi swi endleke hi “masiku” ya tsevu lama landzelanaka, xi hundzula misava leyi “a yi nga ri na šiv̌umbeko, [yi] nga ri na ntšhumu” yi faneleka leswaku vanhu va tshama eka yona. (Genesa 1:1, 2) Ku nga ha va ku hundze timiliyoni ta malembe exikarhi ka swiendlakalo leswimbirhi. Ku tlula kwalaho, masiku yo tumbuluxa a ma nga lehanga tiawara ta 24, phela mintirho ya Muvumbi a yi pimiwi hi nkarhi wolowo. Leswaku “siku” emhakeni leyi ri nga ha leha ku tlula tiawara ta 24 swi kombisiwa hi Genesa 2:4 (NW), leyi vulavulaka hi minkarhi hinkwayo yo tumbuluxa tanihi “siku.” Ku hundze magidi ya malembe exikarhi ka siku ro sungula ro tumbuluxa ni ra vutsevu, loko Adamu a vumbiwa. Ku kombisa nkarhi wa ku vumbiwa ka Adamu wu fana ni nkarhi wa ku endliwa ka matilo ni misava ya xiviri a swi fambelani ni Matsalwa kumbe sayense. Kambe, xana swi tivisiwe ku yini leswaku “Nguva yo Tumbuluxa” yi sungule hi 3761 B.C.E.?

Xisekelo Xa Ndzandzelelano Wa Minkarhi

Khombo ra kona hi leswaku tibuku to tala ta Xiyuda leti ku hlayela loku ka minkarhi a ku sekeriwe eka tona a ta ha ri kona. Lexi nga sala i buku ya ndzandzelelano wa minkarhi leyi eku sunguleni a yi vitaniwa Seder ʽOlam (Fambiselo ra Misava). Ku vuriwa leswaku i ya mudyondzi wa Huvo ya Xiyuda Yose ben Halafta wa lembe xidzana ra vumbirhi C.E. Buku leyi (endzhaku yi vitaniweke Seder ʽOlam Rabbah leswaku yi hambanisiwa ni buku ya minkarhi ya Malembe ya le Xikarhi leyi nge Seder ʽOlam Zuṭa) yi nyika matimu ya ndzandzelelano wa minkarhi ku sukela eka Adamu ku ya fika eka lembe xidzana ra vumbirhi C.E. Ku lwisana ka Vayuda ni Varhoma ehansi ka Mesiya wa mavunwa Bar Kokhba. Xana mutsari u ri kumise ku yini rungula ro tano?

Hambi leswi Yose ben Halafta a tikarhateleke ku landzela mhaka ya Bibele, u engetele tinhlamuselo takwe laha ndzimana a yi nga ma paluxi hi ku helela masiku lama katsekaka. “Minkarhi yo tala, . . . u tsale masiku hi ku ya hi ndhavuko, a tlhela a nghenisa marito ni halakot [mikhuva] ya vadyondzisi va le mahlweni ni vanghana vakwe,” hi ku vula ka The Jewish Encyclopedia. Van’wana a va swi ehleketeleli swiringanyeto swa vona. The Book of Jewish Knowledge yi tiyisa yi ku: “U hlayele ku sukela eNguveni yo Tumbuluxa naswona hi ndlela ya kona, a nyika masiku yo mbambela eka swiendlakalo swo hambana-hambana swa Xiyuda, leswi a ku ehleketiwa leswaku swi endleke ku sukela eka Adamu, munhu wo sungula, Alexander Lonkulu.” Kambe xana tinhlamuselo ni swiengetelo swo tano swi ku khumbe njhani ku tshembeka ka ndzandzelelano wa minkarhi ya Xiyuda? A hi voneni.

Mindhavuko Ni Tinhlamuselo

Hi ku fambisana ni ndhavuko wa vadyondzisi va Vayuda, Yose ben Halafta u hlayele leswaku tempele ya vumbirhi eYerusalema yi hete malembe ya 420. Leswi a swi sekeriwe eka tinhlamuselo ta vadyondzisi va Vayuda ta vuprofeta bya Daniyele bya “maviki ya ntlhanu wa makume na makume mambiri,” kumbe malembe ya 490. (Daniyele 9:24) Nkarhi lowu a wu tirhiseriwa nguva ya le xikarhi ka ku lovisiwa ka tempele yo sungula ni ku herisiwa ka ya vumbirhi. Loko a siya malembe ya 70 ya vuhlonga bya le Babilona, Yose ben Halafta u gimete hi leswaku tempele ya vumbirhi yi tshame malembe ya 420.

Hambi swi ri tano, nhlamuselo leyi yi nghena eka xiphiqo lexikulu. Lembe ra ku hluriwa ka Babilona (539 B.C.E.) ni ra ku lovisiwa ka tempele ya vumbirhi (70 C.E.) i masiku ya matimu lama tiviwaka. Hikwalaho, nkarhi wa tempele ya vumbirhi a wu fanele wu va malembe ya 606 ematshan’weni ya malembe ya 420. Hi ku vula leswaku nguva liya yi hete 420 ntsena wa malembe, ndzandzelelano wa minkarhi ya Xiyuda wa kayivela hi malembe ya 186.

Vuprofeta bya Daniyele a byi vulavuli hi nkarhi lowu tempele ya Yerusalema a yi ta tshama wona. Ematshan’weni ya sweswo, byi vhumbhe nkarhi lowu Mesiya a a ta humelela ha wona. Vuprofeta byi kombisa kahle leswaku “ku suka e ritweni le’ri leriseke leŝaku Yerusalem wu ta tlhela wu akiwa ku ya fika e ka Mesia Hosi, ku ta hunḍa maviki ya ntlhanu na mambiri ni maviki ya 62.” (Daniyele 9:25, 26) Hambi leswi masungulo ya tempele ma endliweke elembeni ra vumbirhi ra ku vuya ka Vayuda evuhlongeni (536 B.C.E.), “rito” ra ku pfuxa muti wa Yerusalema a ri nga si huma ku fikela “hi lembe ra makume mambiri ra ku fuma ka Artakserkeses.” (Nehemiya 2:1-8) Matimu ya tiko lama kongomeke ma vula leswaku lembe rero i 455 B.C.E. Loko hi hlaya hi ya emahlweni hi “maviki” ya 69, kumbe malembe ya 483, swi hi tisa eka 29 C.E. Wolowo a ku ri nkarhi wa ku humelela ka Mesiya, eku khuvuriweni ka Yesu.b

Yinhla yin’wana ya tinhlamuselo ta vadyondzisi va Vayuda leyi vangeke ku hambana lokukulu ka ndzandzelelano wa minkarhi ya Xiyuda yi yelana ni nkarhi wa ku tswariwa ka Abrahama. Vadyondzisi va Vayuda va hlanganise malembe ya tinxaka leti landzeleke leti boxiwaka eka Genesa 11:10-26 ivi va vula leswaku swi endla malembe ya 292 ku sukela enkarhini wa Ndhambhi ku ya eku tswariweni ka Abrahama (Abram). Hambi swi ri tano, xiphiqo i xa nhlamuselo ya vadyondzisi va Vayuda ya ndzimana 26, leyi nge: “[Tera] a hanya malembe ya 70, kutani a v̌eleka Abram, na Nakor, na Haran.” Eka leswi, ndhavuko wa Xiyuda wu ringanyeta leswaku Tera a ri ni malembe ya 70 loko Abram a velekiwa. Kambe, ndzimana leyi a yi vuli hi ku kongoma leswaku Tera u tswale Abrahama a ri ni malembe ya 70. Ematshan’weni ya sweswo, yi vula ntsena leswaku u tswale majaha lamanharhu endzhaku ka loko a ri ni malembe ya 70.

Leswaku hi kuma malembe ya ntiyiso ya Tera eku tswariweni ka Abrahama, hi fanele hi hlaya rungula ra Bibele hi ya emahlweni. Ku sukela eka Genesa 11:32–12:4, hi twa leswaku endzhaku ka rifu ra Tera a ri ni malembe ya 205, Abrahama ni ndyangu wakwe va suke eHarana hi xileriso xa Yehovha. Enkarhini wolowo Abrahama a ri na 75 wa malembe hi vukhale. Hikwalaho, Abrahama u fanele a tswariwe loko Tera a ri ni malembe ya 130 hi vukhale, ematshan’weni ya 70. Xisweswo, nkarhi wo sukela eNdhambhini ku ya eku tswariweni ka Abrahama a wu ri malembe ya 352, ematshan’weni ya malembe ya 292. Laha ndzandzelelano wa minkarhi wa Xiyuda wu hoxise hi malembe ya 60.

Xilo Lexi Saleke Xa Vukhongeri

Swihoxo sweswo ni ku hambana loku nga kona eka Seder ‘Olam Rabbah ni tibuku tin’wana ta minkarhi ta Vuyuda, swi vange tingana letikulu ni njhekanjhekisano exikarhi ka vadyondzi va Vayuda. Hambi leswi ku endliweke matshalatshala yo tala yo lulamisa ndzandzelelano lowu wa minkarhi hi tinhla leti tiviwaka ta vukhongeri, a ma humelelanga kahle. Ha yini ma nga humelelanga? Encyclopaedia Judaica yi ri: “Xikongomelo xa wona a xi nga ri xo dyondzisa tanihi vukhongeri. A ku fanele ku namarheriwa ndhavuko, ngopfu-ngopfu emahlweni ka mimpambukwa leyi kanetaka.” Ematshan’weni yo herisa mpfilumpfilu lowu vangiwaka hi ndhavuko wa vona, swidyondzi swin’wana swa Vayuda swi ringete ku bakanyela timhaka ta Bibele etlhelo. Van’wana va ringete ku kuma nseketelo wa mintsheketo ni mikhuva ya Babilona, ya Egipta ni ya Mahindhu.

Xisweswo, van’wamatimu a va ha languti “Nguva yo Tumbuluxa” tanihi xiyenge lexi tshembekaka xa buku ya ndzandzelelano wa minkarhi. Swidyondzi swi nga ri swingani swa Vayuda swi ringete ku yi lwela, kun’we ni tibuku ta tinhlamuselo ta matimba swinene to tanihi The Jewish Encyclopedia ni leyi nge Encyclopaedia Judaica ti ni mavonelo lawa hi ntolovelo ma hoxeke. Hikwalaho, endlelo ra Xiyuda leri tolovelekeke ra ku hlayela nkarhi ku sukela eku tumbuluxiweni ka misava a ri nge langutiwi tanihi leri kongomeke hi ku landza ndzandzelelano wa minkarhi wa Bibele, xikomba-nkarhi xa vuprofeta bya Yehovha Xikwembu lexi yaka emahlweni xi byi paluxa.

[Tinhlamuselo ta le hansi]