E Mata, e Mafai ne Koe o Iloa a te “‵Lei mo te Masei”?
“Taumafai o tauloto ki mea kola e fiafia ki ei te Aliki.”—EFESO 5:10.
“E ILOA ne au, e Ieova, me e se i a te tagata o te lalolagi ona auala. E se mafai ne te tagata tela e sasale o takitaki ona vae.” (Ielemia 10:23, NW) Kafai ko maina tatou i te fakamatalaga manino a Ielemia, ko lavea ne tatou i ei me e sili atu te ‵tonu o ana pati i aso nei. Kaia? Ona ko tatou ko ‵nofo i “taimi faiga‵ta i aso fakaoti,” e pelā eiloa mo te mea ne ‵valo mai i te Tusi Tapu. (2 Timoteo 3:1) I aso katoa, e fe‵paki faeloa tatou mo tulaga faka‵numi ulu kolā e manakogina i ei ke fai ne tatou a filifiliga. Faitalia me ne mea ‵lasi io me e fo‵liki, e mafai o ‵fuli ‵tou olaga—i te feitu faka-te-foitino, te feitu tau lagonaga, mo te feitu faka-te-agaga.
2 E mafai o fai a filifiliga e uke kolā e fai ne tatou i aso katoa o ‵tou olaga e pelā me ne mea masani. E pelā mo aso takitasi, e filifili tatou ki gatu ka ‵pei tatou ki ei, mea‵kai e ‵kai ei tatou, tino e āsi atu tatou ki ei, mo nisi mea aka foki penā. E fai sāle ne tatou a filifiliga konei e aunoa mo te mafaufau ‵mafa ki ei. Kae e mata, e se tāua a vaegā mataupu penā? E ‵tau o mafau‵fau ‵mafa tatou ki ei, e pelā me ne Kelisiano tukugina atu me i filifiliga e fai ne tatou ki ‵tou gatu mo ‵tou teuga, ‵tou mea‵kai mo meainu, mo ‵tou pati mo amioga, e fakaata atu faeloa i ei ‵tou tulaga e pelā me ne tavini a te ‵Toe Tino Tafasili i te Maluga, ko Ieova te Atua. Ne fakamasaua mai ki a tatou a pati a te apositolo ko Paulo, penei: “Tela la, me ne a otou mea e fai, me ‵kai io me inu, e fai katoa ne koutou mō te vikiga o te Atua.”—1 Kolinito 10:31; Kolose 4:6; 1 Timoteo 2:9, 10.
3 Kae e isi aka foki ne filifiliga kolā e sili atu te tāua ke mafau‵fau ki ei. E pelā mo te filifiliga ke avaga io me ke nofo taka, se mea mautinoa telā e mafai ei o ‵fuli malosi te olaga o se tino mō se taimi mata leva. A te filifiliga ke ‵sala aka se tino ‵lei ke avaga ki ei, ke fai mo fai se soa i te olaga kātoa, se mea mautinoa me e se se mataupu ke manatu māmā fua ki ei.a (Faataoto 18:22) E se gata i ei, e mafai o fakamalosi aka io me fakamasei mai ‵tou filifiliga ki taugasoa mo tino e ‵kau atu ki ei, akoakoga, galuega, mo mea tau fakafiafiaga mo tafaoga te ‵tou malosi i te feitu faka-te-agaga—mo te ‵tou ‵lei ki te se-gata-mai.—Loma 13:13, 14; Efeso 5:3, 4.
4 A te fe‵paki mo filifiliga katoa konei, e fakamautinoa mai i ei a te tāua ke maua ne tatou a te atamai ke iloa ei a te ‵kese o te mea ‵lei mai te mea masei io me ko mea kolā e foliga mai me e ‵tonu mo mea kolā e ‵tonu ‵ki eiloa. E fakailoa mai penei a te Tusi Tapu: “A te auala tela ne mafaufau koe pela me ko te auala tonu, e mafai o faka‵se ne ia koe kae taki ne ia koe ki te mate.” (Faataoto 14:12) Tela la, e mafai o fesili ifo tatou penei: ‘E mafai pefea o ati aka ne tatou a te atamai ke iloa ei a te ‵kese o te mea ‵lei mai te mea masei? Tefea te koga e mafai o ‵fuli atu tatou ki ei ko te mea ke maua ne tatou a te takitakiga telā e manakogina i te faiga o ‵tou filifiliga? Ne a mea ne fai ne tino, i aso ko ‵teka mo aso nei, e uiga ki te mea tenei, kae ne a ikuga ne maua mai i ei?’
“Te Poto mo Takolekolega se Aoga” o te Lalolagi
5 Ne ola a Kelisiano i te senitenali muamua i se lalolagi telā ne pulegina ne faifaiga mo poto o te kau Eleni mo Loma. I te feitu e tasi, e isi ne mea ‵gali mo mea fakaofoofogia i te vaegā olaga o te kau Loma kolā ne kaisano‵sano ki ei a tino e tokouke. I te suā feitu, ne fia‵fia malosi a tino kolā ne a‵koga i akoga ma‵luga i aso konā ki poto faka-Palato mo Aristotle kae penā foki loa mo nisi mafaufauga ‵fou, e pelā mo te kau Epikulo mo Setoiko. I te taimi ne fanatu ei a te apositolo ko Paulo ki Atenai i te lua o ana malaga fakamisionale, ne fetaui a ia mo tino ‵poto o te kau Epikulo mo te kau Setoiko kolā ne mafau‵fau me ne ma‵luga atu latou i a Paulo me ne ‵kilo atu latou ki a ia e pela me se“tagata valea.”—Galuega 17:18.
6 Tela la, e se se mea faigata ke malamalama i te pogai ne tosina atu ei a nisi tino Kelisiano mua ki auala mo olaga fakamata‵mata o tino i olotou tafa. (2 Timoteo 4:10) A tino kolā ne fai mo fai ne vaega o te fakanofonofoga tenā, ne foliga mai me ne maua ne latou a mea aogā mo mea ‵lei, kae ne foliga mai foki me ne ‵lei a filifiliga kolā ne fai ne latou. Ne foliga mai me e isi se mea tāua ‵ki e tuku mai ne te lalolagi telā e se mafai o tuku mai ne te vaegā olaga o se Kelisiano tukugina atu. Kae ne fakailoa mai penei a te apositolo, ko Paulo: “Ke onoono faka‵lei koutou, ke mo a e vau se tino o fakapologa koutou i te poto mo takolekolega se aoga, kola e fakavae i munatuku a tino, io me ko agaga pule muamua o te lalolagi, kae se fakavae i a Keliso.” (Kolose 2:8) Kaia ne fai atu ei ne Paulo a pati konā?
7 Ne fakailoa atu ne Paulo a mea konā ona ko te mea ne iloa ne ia me e isi se mea fakamataku e nofo lēmū mai tua o mafaufauga o tino kolā ne tosina atu ki te lalolagi. E isi eiloa se uiga tāua i tena fakaaogāga o te tugāpati ko te “poto mo takolekolega se aoga.” A te pati faka-Eleni i konei telā e ‵fuli ki te “poto” e fakauiga tonu eiloa ki “te fiafai mo te kausaki ki te poto.” A te pati eiloa tenā e mafai o aogā. A te ‵tonuga loa, e fakamalosi mai a te Tusi Tapu, maise eiloa i te tusi o Faataoto, e uiga ki te kausaki atu ki te vaegā iloaga mo te poto telā e tonu. (Faataoto 1:1-7; 3:13-18) Kae ne tuku fakatasi ne Paulo a te “poto” mo “takolekolega se aoga.” I nisi tugāpati, ne kilo atu a Paulo ki te poto telā ne tuku mai ne te lalolagi e pelā me ne takolekolega sē aogā. E pelā eiloa me se paluni telā e ‵pusi ke lasi, kae e seai ne mea i loto i ei. E mautinoa eiloa me e se aogā, kae fakamataku foki, ke fakavae ne se tino tena filifiliga ki mea ‵lei mo mea ‵se, ki se mea telā e seai se aogā e pelā mo te “poto mo takolekolega se aoga” o te lalolagi.
Tino Kolā e Fai Mai me i ‘Amioga Ma‵sei ne Mea ‵Lei, Kae ko Amioga ‵Lei ne Mea Ma‵sei’
8 E se ‵kese malosi a fakatokaga i aso nei. I vaegā taumafaiga katoa a tino, e lava kae ‵toe a tino ‵poto i ei. E toka a tino fakatonutonu i fakaipoipoga mo kāiga, tino tusitala i nusipepa, tino ‵poto seki akoga, tino ‵poto i uiga o fetu, tino ‵poto i mea faivailakau, mo nisi tino aka foki, o tuku atu a manatu fesoasoani—kae ‵togi. Kae se a te vaegā fesoasoani e tuku atu? E masani sāle o tuku fakaa‵tea a fakatakitakiga i te Tusi Tapu e uiga ki amioga ‵lei ko te mea ke mafai o fai a te mea telā e taku ki amioga ‵fou. E pelā mo te ‵teke atu o malo ki te taliaga o “fakaipoipoga o fāfine io me ko tāgata i a latou eiloa,” e fai mai se tino tusitala mai se potukau o tino tusitala i te nusipepa a te kau Kanata ko te Globe and Mail, penei: “I te tausaga ko te 2000, se mea matagā ke taofi aka ei a manakoga fakatau a‵lofa o se avā tino kolā e fia‵fai mai te fakaipoipo ona ko te mea i a laua ne tāgata tokolua io me ne fafine tokolua.” E ma‵natu aka te tokoukega o tino i aso nei me e ‵tau o talia fua so se faifaiga i lō te fakamasino aka. Ko ‵pau eiloa a mea katoa ki a latou; ko se toe ai ne tulafono e uiga ki mea ‵lei io me ko mea ma‵sei i olotou kilokiloga.—Salamo 10:3, 4.
9 E ‵kilo atu a nisi tino ki tino kolā e ‵lei olotou olaga i te feitu faka-te-foitino mo mea tau tupe—tino mau‵mea mo tino lauiloa—e pelā me ne toe fakaakoakoga ‵lei eiloa i te faiga o olotou filifiliga. E tiga eiloa e āva malosi a tino i aso nei ki tino mau‵mea mo tino lauiloa i te olaga, e fai‵pati sāle fua latou ki te fakamaoni kae e se fetaui olotou amioga. I te kausaki atu ki pulega mo te mauaga o mea, e ‵lei faeloa a lagonaga o tino e tokouke māfai ko se tau‵tali atu latou io me e fakasēaogā fua a tulafono e uiga ki amioga ‵mā. I te taumafai ke takutakua kae lauiloa latou, ko oti ne fakasēaogā katoatoa ne nisi tino a talitonuga masani mo tulaga ‵mautakitaki kae e fai ne latou a amioga kolā e ‵kese ‵ki kae fakapoi loto. Ne iku atu ki se olaga telā e fakamalosi aka ei a te mauaga o mea, kae fai valevale. Ko maua i ei te faigāmuna tenei, “E pau fua so se mea.” E se ofo tatou me ko ‵numi kae se iloa ne tino te ‵kese o te mea ‵lei mo te mea masei, i ne?—Luka 6:39.
10 E lavea atu ne tatou i ‵tou tafa a ikuga fakama‵taku o filifiliga sē ‵lei kolā ne fakavae ki takitakiga ‵se— e pelā mo te mavae‵vae o fakaipoipoga mo kāiga, te fakaaogāga ‵se o vailakau tapu mo meainu ma‵losi, potukau o talavou fakasauā, faifaiga fakatauavaga sē ‵tau, masaki ‵pisi i faifaiga fakatauavaga. E tonu, e mafai pefea o fakamoe‵moe tatou ke ‵lei a mea māfai ko tiakina ne tino a tulaga io me ko manatu ‵lei katoa i te faiga o olotou filifiliga ki mea ‵lei mo mea ma‵sei? (Loma 1:28-32) E fai eiloa pelā mo te mea ne folafola mai ne te pelofeta ko Isaia: “A koutou ko malaia! E taku ne koutou a amioga masei me ne mea lei, kae taku ne koutou a amioga lei me ne amioga masei. E fuli ne koutou te pouliga ke fai mo mainaga, kae fuli ne koutou te mainaga ke fai mo pouliga. E fai ne koutou te mea ‵kona ke magalo, kae fai ne koutou te mea magalo ke ‵kona. A koutou ko malaia! A koutou e mafaufau pela i a koutou ko oko eiloa i te poto”!—Isaia 5:20, 21.
11 A te manatu tonu me ne fakasala ne te Atua a tino Iutaia mua kolā ne ‘mafau‵fau me ko oko eiloa i te lotou poto’ e fai ei ke momea aka te tāua ke ‵teke atu ki te fakalagolago ifo ki a tatou eiloa i te faiga o te fakaikuga me se a te mea ‵lei mo te mea masei. E lotoma‵lie te tokoukega o tino i aso nei ki te manatu ke “fakalogo fua ki tou loto,” io me ke “fai se mea telā e mafaufau koe me e tonu.” E mata, e ‵lei a te vaegā manatu penā? E se penā loa māfai e fakatusa ki pati i te Tusi Tapu, telā e fai faka‵lei mai, penei: “Ko oi te tino e mafai o malamalama i te loto o te tagata ola? Ko te toe mea tafasili foki eiloa i te fakase tino; e se mafai o fai ke lei, me ko to masaki.” (Ielemia 17:9) E mata, ka fakalagolago atu koe ki se tino faka‵se tino ke takitaki ne ia koe i te faiga o au filifiliga? E se tāitāi eiloa. Kafai e penā loa, kāti e fai eiloa ne koe a te mea telā e ‵kese mai te mea telā e fai atu ne se vaegā tino penā. Tenā loa te pogai e fakamasaua mai ei te Tusi Tapu ki a tatou, penei: “Se mea valea o tautali i ou mafaufauga. Tautali i akoakoga a tino e poto atu i a koe, kae ka saogalemu tou olaga.”—Faataoto 3:5-7; 28:26.
Te Taulotoga o Mea Kolā e Fakafiafia Atu ki te Atua
12 Ona ko te mea e se ‵tau o fakalago‵lago atu tatou ki te poto o te lalolagi io me ko tatou eiloa, se a te mea e ‵tau o fai ne tatou māfai ko ‵tau o filifili aka a te mea ‵lei mai te mea masei? Masaua a te fakatonuga manino kae tonu tenei mai i te apositolo ko Paulo: “Ke se amio fakatasi koutou mo te lalolagi nei, ka ke ‵fuli koutou i te fakafouga otou mafaufau, ko te mea ke fakatalitonu ne koutou me se a te loto o te Atua, te mea ‵lei, te mea e logomalie mo te gali.” (Loma 12:2) Kaia e ‵tau ei o fakatalitonu aka ne tatou a te loto o te Atua? I te Tusi Tapu, e tuku mai i ei ne Ieova se pogai tonu kae ‵mana, penei: “E pela mo [te] lagi e nofo mai i luga o te lalolagi, e pena te maluga o oku auala mo mafaufauga i lo otou auala mo mafaufauga.” (Isaia 55:9) Tela la, i lō te fakalagolago atu ki ‵tou mafaufauga totino io me ko ‵tou lagonaga, e polopoloki mai penei ki a tatou: “Taumafai o tauloto ki mea kola e fiafia ki ei te Aliki.”—Efeso 5:10.
13 Ne faka‵mafa mai ne Iesu Keliso a te manakoga tenei i te taimi ne fai mai ei a ia, penei: “Kae tenei te ola se gata mai: ke iloa ne tino i a koe ko te Atua tonu e tokotasi, kae ke iloa foki ne latou i a Iesu Keliso ne uga mai ne koe.” (Ioane 17:3) A te tugāpati tenei ko te ‘ke iloa’ e ‵loto atu tena uiga i te ‵gana faka-Eleni. E ‵tusa mo te Vine’s Expository Dictionary, a te pati faka-Eleni tenei e “fakaasi mai i ei se fesokotakiga i te va o te tino telā e iloa ne ia mo te mea telā e iloa ne te tino; i te feitu la tenei, a te mea telā e iloa ne te tino e aogā io me e tāua ki te tino telā e iloa ne ia, kae telā e faka‵mautakitaki aka ei a te fesokotakiga.” A te mauaga o se va fakataugasoa mo se tino e fakauiga ki mea e uke atu i lō te iloaga fua me ko oi te tino tenā io me ko oi tena igoa. E aofia foki i ei a te iloaga o mea kolā e manako ki ei mo mea kolā e se manako ki ei te tino tenā, te iloaga o mea kolā e fakatāua ne ia, ana tulaga—mo te fakaaloalo ki ei.—1 Ioane 2:3; 4:8.
Ke Fakaakoako ‵Tou Mafaufau ke Iloa
14 E mafai la pefea o maua ne tatou a te atamai ke faka‵kese ei te mea ‵lei mai i te mea masei? E tuku mai ne pati a Paulo ki Kelisiano Epelu i te senitenali muamua a te tali. Ne tusi mai a ia penei: “So se tino koi inu susu, koi tamaliki eiloa a ia, e se iloa foki ne ia a te ‵lei mo te masei. A meakai ma‵keke e mo tino ma‵tua fua, kola ko oti ne akoako ke iloa ne latou o tami ki te kesekesega o te ‵lei mo te masei.” Ne faka‵kese ne Paulo i konei a te “susu,” telā ne fakamatala mai ne ia i te fuaiupu mai mua atu i ei e pelā me ko “akoakoga kamata o te muna a te Atua,” mo “meakai ma‵keke,” telā e fakauiga ki “tino ma‵tua,” kolā “ko oti ne akoako ke iloa ne latou o tami ki te kesekesega o te ‵lei mo te masei.”—Epelu 5:12-14.
15 E fakauiga a te mea tenei me, muamua la, e ‵tau o ga‵lue ma‵losi tatou ke maua se malamalama tonu i tulaga o te Atua kolā e maua i tena Muna, ko te Tusi Tapu. E se ‵sala aka tatou ki se fakasologa o tulafono ke fai mai ei ki a tatou a mea e mafai o fai io me ko mea e se mafai o fai. E se fai penā a te Tusi Tapu. I lō te fai penā, ne fakamatala mai penei a Paulo: “Me i Tusitusiga Tapu katoa ne aumai mai te Atua, kae aoga ki te akoakoga o te mea tonu, ki te polopoloki, ki te fakatonu o te mea ‵se, mo te akoako atu ki te olaga ‵lei, ko te mea, ko te tino tela e tavini ki te Atua, ke maua ne ia te fakamaoniga, ke lava tena uta e fai ei ne ia so se galuega ‵lei.” (2 Timoteo 3:16, 17) Ke maua a mea aogā mai i akoakoga, polopolokiga mo fakatonutonuga konā, e ‵tau o fakaaogā faka‵lei ‵tou mafaufau mo ‵tou atamai. E manakogina i te mea tenei a taumafaiga, kae e iku atu ki te mauaga o te “fakamaoniga, ke lava tena uta e fai ei ne ia so se galuega ‵lei” kae e aogā ‵ki eiloa.—Faataoto 2:3-6.
16 E pelā mo te fakaasiga a Paulo, a tino ma‵tua “ko oti ne akoako ke iloa ne latou o tami ki te kesekesega o te ‵lei mo te masei.” Ko oko mai ei tatou ki te mea tāua i te mataupu tenei. A te tugāpati ko te “ko oti ne akoako ke iloa ne latou” e fakauiga tonu ki “te tino telā ko oti ne akoakogina (e pelā mo te tino telā e apo i te faiga o se tafaoga [gymnast] ko oti foki ne fakaakoako faka‵lei).” (Kingdom Interlinear Translation) A tino apo i vaegā tafaoga penā e mafai o fai ne latou a mea fakaofoofogia ke fakapaleni io me ke fakamio‵mio aka olotou foitino i se uka telā e foliga mai me e se fetaui mo tulafono o te kalaveti io me ko nisi tulafono masani. E pule katoatoa atu a ia ki tena foitino i taimi katoa, kae e tuku atu tena mafaufau ki so se gasuesuega e fai ne ia ko te mea ke mafai o fakapalele faka‵lei tena launi i ana mea e ‵tau o fai. A mea katoa konei se ikuga o fakaakoakoga ‵mafa mo te fakaakoako faeloa ki ei.
17 E ‵tau foki o akoakogina tatou e pelā me se tino tafao, i te feitu faka-te-agaga, māfai e ma‵nako tatou ke fakamautinoa aka me e ‵lei faeloa a ‵tou fakaikuga mo filifiliga. E ‵tau o pule katoatoa atu tatou i taimi katoa ki ‵tou mafaufau mo vaega o ‵tou foitino. (Mataio 5:29, 30; Kolose 3:5-10) E pelā mo koe, e mata, e fakatonutonu ne koe ou mata ke se kilo atu ki mea faka-te-foitino sē ‵mā io me ko ou taliga ke se fakalogologo ki pese io me ko pati ma‵sei? Se mea tonu me ko sikomia tatou ne mea faka-te-foitino sē ‵lei penā. Kae i a tatou eiloa te filifiliga me e talia ne tatou ke ‵mau ana aka i loto i ‵tou loto mo ‵tou mafaufau io me ikai. E mafai o fakaakoako atu tatou ki te faisalamo telā ne fai mai, penei: “Ka se mafai lele o talia ne au te masei. Au e takalialia i faifaiga a tino kola e olo keatea mai te Atua; kae e seai saku mea e fai mo latou. . . . E seai se tino loi e nofo i toku palesi; e seai foki se tino amio fakaloiloi e nofo mai i oku mua.”—Salamo 101:3, 7.
Ke Fakaakoako Faeloa Tou Mafaufau
18 Ke masaua me kafai “e akoako” sāle ‵tou mafaufau e mafai o iloa ei te ‵kese o te mea ‵lei mai te mea masei. I nisi tugāpati, so se taimi e fe‵paki tatou mo te faiga o se filifiliga, e ‵tau o akoako ‵tou mafaufau ke iloa aka ei a akoakoga fakavae i te Tusi Tapu kolā e aofia i ei mo te auala e mafai ei o fakagalue aka a mea konā. Ke ati aka se faifaiga masani ke sukesuke ki tusi faka-te-Tusi Tapu kolā ne tuku mai e auala i “te tavini fakamaoni kae poto.” (Mataio 24:45) E tonu, e mafai foki o ‵sala atu tatou ki te fesoasoani o Kelisiano ma‵tua. Kae ko taumafaiga totino e fai ne tatou ke sukesuke ki te Muna a te Atua, fakatasi mo te ‵talo atu ki a Ieova mō tena takitakiga mo te agaga, ka maua fakamuli i ei a fakamanuiaga e uke.—Efeso 3:14-19.
19 I te taimi e gasolo atu ei tatou ki mua i te fakaakoakoga o ‵tou mafaufau, ka fakamoe‵moe tatou i ei me ka “se toe mafai tatou o fai mo tamaliki e peipei ne galu, io me agina foki ne matagi o akoakoga a tino fai togafiti, kola e takitaki ‵se ne latou a tino i olotou togafiti ma‵sei e maua.” (Efeso 4:14) I lō te fai penā, ona ko te fakavae ki ‵tou iloaga mo te malamalama e uiga ki mea kolā e fakafiafia ki te Atua, e mafai ei ne tatou o fai a filifiliga ‵poto, i mea ‵lasi mo mea fo‵liki, kolā e aogā ki a tatou, e fakamalosi aka ei ‵tou taina tapuaki, kae e sili atu i mea katoa, e fakafiafia atu foki ki ‵tou Tamana faka-te-lagi. (Faataoto 27:11) Ko tafaga la te fakamanuiaga mo te puipuiga e maua mai i mea konā i taimi faiga‵ta konei!
[Fakamatalaga mai lalo]
a Ne fakatoka ne tokitā ko Thomas Holmes mo Richard Rahe se fakasologa o mea e sili atu i te 40 kolā e māfatia ei a tino i olotou olaga. Kae ne tu muamua i te fakasologa tenā a mea e 3 kolā ne māfatia malosi a tino i ei ko te mate o se avaga, te ‵talaga o avaga, mo te ‵nofo māvae‵vae. Kae e napa fitu i ei ko te faiga o te fakaipoipoga.
E Mafai ne Koe o Fakamatala Mai?
• Se a te atamai telā e manakogina ke fai ei a fakaikuga ‵lei?
• Kaia e se se faiga poto ke kilo atu ki tino ma‵luga io me ke fakalagolago ki ‵tou lagonaga māfai e fakaiku aka a te mea ‵lei mo te mea masei?
• Kaia e ‵tau ei o fakamautinoa aka ne tatou a te mea telā e fakafiafia atu ki te Atua māfai ko fai ne tatou a filifiliga, kae e mafai pefea o fai ne tatou a te mea tenā?
• Se a te uiga ke ‘fakaakoako faka‵lei ‵tou mafaufau’?
[Fesili mo te Sukesukega]
1. Se a te auala e mafai ei o faka‵numi aka ei ‵tou mafaufau ne te olaga i aso nei, kae kaia?
2. Ne a filifiliga e foliga mai me e se tāua, kae e ‵kilo atu pefea a Kelisiano tukugina atu ki vaegā mea konā?
3. Ne a filifiliga kolā e sili atu te tāua kae ‵saga tonu atu ki ei?
4. (a) Se a te atamai telā e ma‵nako malosi tatou ki ei? (e) Ne a fesili e ‵tau o mafau‵fau ki ei?
5. Se a te vaegā lalolagi ne ola i ei a Kelisiano mua?
6. (a) Ne a nisi mea kolā ne fakaosoosogina ei a Kelisiano mua ke fai? (e) Se a te mea telā ne fakailoa atu ne Paulo ke fakaeteete i ei?
7. Se a te mea ne fakatusa ki ei a te poto o te lalolagi?
8. (a) Ko oi e ‵saga atu ki ei a tino mō fakatakitakiga? (e) Se a te vaegā fakatakitakiga telā e tuku atu ne latou?
9. Ne a mea e masani sāle o fai ne tino kolā e āva atu ki ei a nisi tino i te olaga nei?
10. Ne ‵tonu pefea a pati a Isaia e uiga ki te ‵lei mo te masei?
11. Kaia e se ‵lei ei te manatu ke fakalagolago te tino ki a ia eiloa māfai e fakaiku aka a te mea ‵lei mai te mea masei?
12. Kaia e ‵tau ei o fakatalitonu aka ne tatou a te “loto o te Atua”?
13. E faka‵mafa mai pefea ne pati a Iesu i te Ioane 17:3 a te manakoga ke iloa a te mea telā e fakafiafia atu ki te Atua?
14. Se a te mea telā ne fai mai ne Paulo me ko te ‵toe ‵kesega sili i te va o tama‵liki mo tino ma‵tua i te feitu faka-te-agaga?
15. Kaia e manakogina ei a galuega ‵mafa ke maua ei se iloaga tonu e uiga ki te Atua?
16. Se a te uiga ke fakaakoako a te mafaufau o se tino?
17. Se a te auala e ‵tau ei o fai tatou pelā me ne tino ‵poto i te ta‵fao?
18. Se a te mea telā e fakaasi mai te tugāpati ne “akoako” sāle i te fakamatalaga a Paulo e uiga ki te fakaakoakoga o te mafaufau o se tino?
19. Ne a fakamanuiaga e mafai o maua ne tatou māfai e fakaakoako faeloa ne tatou ‵tou mafaufau i se auala telā e gasolo atu ki mua?
[Ata i te itulau e 20]
E pelā me se tino poto i te tafao, e ‵tau o pule katoatoa atu ki ‵tou mafaufau mo vaega katoa o te foitino
[Ata i te itulau e 21]
E se aogā a te ‵saga atu ki tino mau‵mea mo tino lauiloa mō te takitakiga