Te Toetuga​—Se Fakamoemoega Tafasili i te Gali

KO SALALAU i te lalolagi kātoa a te talitonuga e uiga ki te toetu. E maua i tusi tapu o te kau Musilimu, ko te Kulani, se mataupu kātoa e uiga ki te toetuga. E fai mai se vaega o te Surah mataupu e 75: “E tauto atu au ki te Aso o te Toetuga . . . E mata, e mafaufau te tagata me e se mafai o tuku fakatasi ne Tatou ana ivi? . . . Ne fesili mai a ia: ‘E oko mai māfea a te Aso o te Toetuga?’ E mata, e se maua ne Ia, (te tino eiloa tenā), a te malosi o tuku atu te ola ki tino ‵mate?”​—Surah 75:​1-6, 40.

E fai mai The New Encyclopædia Britannica me “e talitonu a te lotu Zoroastrianism e uiga ki te fakaseaiatuga o Mea Ma‵sei katoa, ko te ‵toe fakatumaiga o tino ‵mate, te ‵Toe Fakamasinoga mo te fakafouga o se lalolagi ‵ma kae amiotonu.”

E fakamatala mai i te Encyclopaedia Judaica a te toetuga me ko “te talitonuga e uiga ki te ‵toe fakaolamaiga o tino ‵mate i olotou foitino eiloa ke toe ola i te lalolagi.” E fakamatala mai foki i te tusi eiloa tenā, me i te talitonuga telā ne maua fakamuli ne tino lotu Iutaia e uiga loa ki se isi vaega o te tino telā e se mafai o mate, e faka‵numi i ei a tino. E fai ‵tonu mai penei: “E fe‵paki eiloa a talitonuga e lua konei e uiga ki te toetuga mo te agaga telā e se mafai o mate.”

E akoako mai a te lotu Hinitu e uiga ki te ‵toe fa‵naumaiga o tino i auala kese‵kese e uke. Kafai e tonu te mea tenei, ko tena uiga e ‵tau o isi se agaga o te tino telā e tumau i te ola māfai ko mate se tino. E fai mai te tusi tapu a te lotu Hinitu ko te Bhagavad Gita: “A te agaga telā e maua i loto i vaega katoa o te foitino o te tino e se mafai o fakamaseigina. E seai se tino e mafai o fakamasei ne ia te agaga tenā.”

E ‵kese foki te lotu Puta mai te kau Hinitu, me e se talia ne ia te talitonuga e uiga ki te agaga telā e se mafai o mate. Kae e ui i ei, ko tali‵tonu nei a tino lotu Puta e tokouke i te Feitu ki Saegala e uiga ki te olaga i tulaga mo kogā koga kese‵kese.a

Akoakoga Faka‵numi e Uiga ki te Toetuga

E fakasino sāle atu a lotu o fanoanoa i Lotu Kelisiano ‵Se ki talitonuga e lua konei: ko te agaga telā e tumau i te ola mai tua o te mate e pelā foki mo te toetuga. E pelā loa mo pati e fai sāle ne faifeau o te lotu Anglican: “E pelā mo te mea e loto ki ei a te Atua Malosi Katoatoa i te lasi o tena alofa fakamagalo ke puke ne ia te agaga o te ‵tou taina pele tenei ko fanatu, tela la, ko tuku atu ei ne tatou tena foitino ki te laukele; te one ki te one, mo te pefu ki te pefu; i te talitonuga mautinoa e uiga ki te Toetu aka ki te ola se-gata-mai, e auala i te ‵tou Aliki ko Iesu Keliso.”​—The Book of Common Prayer.

Kāti e mafai o ‵numi se tino i pati konei, me e mata, e akoako ne te Tusi Tapu a te toetuga io me ko te talitonuga e uiga ki te agaga telā e se mafai o mate. Kae ke onoono ki pati a te polofesa Falani i te lotu Polotesano ko Oscar Cullman. Ne tusi mai a ia i tena tusi ko te Immortality of the Soul or Resurrection of the Dead?: “E lasi ‵ki te ‵kese i te talitonuga o te kau Kelisiano e uiga ki te toe‵tuga o tino ‵mate mo te talitonuga o te kau Eleni e uiga ki te agaga telā e se mafai o mate. . . . E ui eiloa ne fai fakamuli ne Kelisiano ke fetaui a talitonuga e lua konei, kae ko ‵numi valevale i ei a Kelisiano i aso nei e uiga ki ei, e se matea ne au se pogai e ‵tau ei o ‵funa ne au fakatasi mo nisi tino penei mo au a te mea tonu. . . . A te Feagaiga Fou e ‵fonu i akoakoga o te fakatuanaki e uiga ki te toetuga. . . . Ko te ‵toe fakaolamaiga o te tino telā ko mate tonu, e auala i te faiga o galuega ‵fou a te Atua.”

E se tioa eiloa o ‵numi valevale a tino e tokouke e uiga ki te mate mo te toetuga. Ko te mea ke se ‵numi i te mea tenei, e ‵tau o onoono tatou ki te Tusi Tapu, telā e fakaasi mai i ei a mea ‵tonu mai te Tino telā ne faite ne ia te tagata, ko Ieova te Atua. E fakamatala mai i te Tusi Tapu a tala e uiga ki tino ‵mate kolā ne faka‵tu aka. Ke onoono aka tatou ki tala e fa konā mo mea e fakaasi mai i ei e uiga ki te toetuga.

‘Ko ‵Toe Maua ne Fāfine Olotou Tino ‵Mate e Auala i te ‵Toetu’

I tena tusi ki tino Iutaia kolā ko oti ne fai mo fai ne Kelisiano, ne fai atu ei te apositolo ko Paulo me i fāfine kolā e fakatuanaki ‘ko toe maua ne latou olotou tino ne ‵mate.’ (Epelu 11:35) Ne nofo atu se fafine i a latou konei i Salefata, se fa‵kai i Kanana i tafa o Saitonu i te Tafātai o te Tai Metitelani. Ko oti ne mate te avaga a te fafine tenā kae ne talimālō faka‵lei ne ia te pelofeta a te Atua ko Elia ke oko ki te fagai ne ia i te taimi faigata o te oge. Se mea fakafanoanoa me ne masaki te tamaliki tagata a te fafine tenei kae mate ei. Ne sau fakavave ne Elia a te tamaliki tenā kae avatu ki tena potu kae fakamolemole atu ki a Ieova ke toe fakaola mai te tamaliki tenā. Ne tupu ei se vavega me “ko ola” mai te tamaliki. Ne toe fakafoki atu ne Elia te tamaliki tenā ki tena mātua, kae fai atu: “Kiloke, ko ola tau tama!” Ne a mea ne fai ne te fafine tenā? Ne fai atu a ia mo te fiafia: “Ko iloa nei ne au i a koe se pelofeta a te Atua, ka ko te Aliki e faipati mai sale e auala i a koe!”​—1 Tupu 17:​22-24.

Ne ‵nofo atu i se 100 kilomita ki te feitu ki saute o Salefata se tauavaga kaima‵lie kolā ne tausi faka‵lei atu ki te sui o Elia, ko te pelofeta ko Elisaia. Ne lauiloa te fafine i te lotou fa‵kai ko Sunema. Ne talia ne laua mo tena avaga ke nofo a Elisaia i te potu ki luga o te lā fale. Ne ‵fuli ei te lā fanoa‵noa ki te fiafia i te fanaumaiga ne te fafine se tamaliki tagata. I te taimi ne tupu aka ei te tamaliki, ne olo sāle latou mo tino ‵kati saito ki te fatoaga o tena tamana. Ne tupu se fakalavelave i te aso e tasi. Ne tagi te tamaliki ona ko te ‵mae o tena ulu. Ne ave fakavave a ia ne se tavini ki te lotou fale. Ne fakamoe ne tena mātua a ia ki ona vae, kae fakamuli ifo, mate ei. Ne manavase valevale te mātua kae ne ‵sala atu ki a Elisaia mō se fesoasoani. Ne faima‵laga atu laua mo se tavini ki te feitu ki matū togālā ki te koga e nofo i ei a Elisaia i te mauga o Kalamelu.

Ne uga atu ne Elisaia tena tino fesoasoani, ko Keasi, ke mua kae ne iloa aka ne ia me ko mate eiloa te tamaliki tagata tenā. Ne olo fakamuli atu a Elisaia mo te fafine, kae se a te mea ne tupu i te lā okoatuga ki Sunema? E fai mai te tala i te 2 Tupu 4:​32-37: “I te oko atuga a Elisaia, ne fanatu a ia tokotasi ki te potu, matea ei ne ia a te tamaliki tagata tena e takato mai i luga i te moega. Ne pono atu ne ia a te mataloa, kae talo atu ki te Aliki. Tenā ne takato ifo a ia i luga i te tamaliki, mo tena gutu, mata mo lima ki te gutu, mata, mo lima o te tamaliki. I te takato atuga o ia penā i luga i te tamaliki, ko te foitino eiloa o te tamaliki ko gasolo o mafanafana. Ne tu aka Elisaia ki luga, sasale pelā i loto i te fale, toe foki atu ei o toe takato i luga i te tamaliki. Ne mafatua fakafitu te tamaliki, te mea eiloa ko pula aka ona mata. Ne kalaga atu Elisaia ki a Keasi kae fai ki ei ke kalaga atu ki te mātua o te tamaliki ke fanatu. I te oko atuga o te mātua o te tamaliki, ne fai atu a Elisaia ki ei penei, ‘Tenei tau tama tagata.’ Ne fakasiga ifo a ia i vae o Elisaia, mo ona mata ko patele ki te laukele; tenā ne puke aka ne ia tena tama, kae olo.”

E pelā mo te fafine Salefata ko mate tena avaga, ne iloa ne te fafine Sunema me ne mafai fua o fai a mea konā ona ko te malosi o te Atua. Ne fia‵fia malosi eiloa a fāfine konei i te taimi ne toe fakaola aka ei ne te Atua a lā tama fakapelepele.

Te Faka‵tuakaga o Tino ‵Mate i Taimi o Iesu

I se 900 tausaga mai tua ifo i ei, ne toe fakatu aka foki se tino mate i tua o te fa‵kai ko Naina telā ne tu pili ki Sunema i tena feitu ki matū. I te taimi ko pili atu ei a Iesu Keliso mo ana soko ki te ‵pui o Naina i te lotou malaga mai Kapanaumi, ne fetaui latou mo tino ko solo atu o tanu se tino mate, kae ne lavea ne Iesu te fafine ko mate tena avaga telā ko mate foki tena tamaliki tagata. Ne fai atu a Iesu ki a ia ke se tagi. Ne fakamatala mai ne te tokita ko Luka a mea ne ‵tupu mai tua ifo i konā: “Ne saele atu a Iesu kae ne puke ki te pusa o te tino mate, kae ne ‵tu a tino kolā e amo ne latou. Ne faipati atu penei a Iesu, ‘Te tamataene! Au e muna atu ki a koe, tu ki luga!’ Ne nofotu ake ki luga a te tino mate kae kamata o faipati, kae ne tuku atu a ia ne Iesu ki tona mātua.” (Luka 7:​14, 15) Ne ‵viki atu ei a tino katoa i konā ki te Atua. Ne ‵pa atu a te tala e uiga ki te mea tenā ki te feitu ki saute ke oko atu ki Iuta mo kogā koga i ana tafa. Ne ‵logo foki a soko o Ioane te Papatiso i te tala tenā kae ne fakailoa atu ne latou ki a Ioane. Tenā te mea ne uga atu ei ne ia latou ke olo o ‵sala a Iesu kae ke fesili atu me, e mata, ko Ia ko te Mesia telā ne folafola mai. Ne tali atu Iesu ki a latou: “‵Foki kae tala atu ki a Ioane a mea ko oti ne lavea ne koulua, mo mea foki ko oti ne lagona ne koulua: a tino ‵kivi ko ‵pula olotou mata, a tino ‵pili ko mafai o sasale, a lepela ko ‵lei olotou masaki, a tino ‵tuli ko ‵logo olotou taliga, a tino ‵mate ko toe ola, mo te Tala ‵Lei ko folafola atu ki tino ma‵tiva.”​—Luka 7:22.

A te ‵toe tala lauiloa e uiga ki tino ‵mate kolā ne toe faka‵tu aka ne Iesu, ko te tala eiloa e uiga ki tena taugasoa pele ko Lasalo. I te tala tenei, ne tai leva eiloa te matega a Lasalo kae oko atu a Iesu. I te taimi ne oko atu ei a Iesu ki Petania kae ko oti ne mate a Lasalo i aso e fa. I te taimi ne fakatonu atu ei a Iesu ke ave keatea te fatu telā ne ‵pono ki ei te mataloa o te tanuga, ne ita a Maleta kae fai atu: “Te Aliki, ko manogi masei tona foitino. Ko fa nei aso talu te tanuga!” (Ioane 11:39) Kae ne seki taofi ne te pala o te foitino o Lasalo a tena toetu mai. Ona ko te fakatonuga a Iesu, “ne vau ei ki tua te tino ne mate mo ona lima mo vae e saisai ki laugatu, e pelā foki mo ona mata.” E fakamaoni mai i faifaiga a fili o Iesu e uiga ki te mea tenā ne tupu me ko Lasalo eiloa telā ne toe fakatu mai.​—Ioane 11:​43, 44; 12:​1, 9-11.

Ne a mea ko iloa ne tatou mai tala e fa konei e uiga ki te fakatūga o tino ‵mate? Ne toe ola mai a tino kolā ne faka‵tu aka i olotou foitino ‵tonu eiloa. Ne mātea latou katoa ne tino katoa ke oko foki eiloa ki olotou kāiga ‵pili. E seai loa se tino i a latou kolā ne toe faka‵tu aka ne faipati mai e uiga ki mea ne ‵tupu i te taimi toetoe telā ne ‵mate ei latou. E seai eiloa se tino ne faipati mai e uiga ki tena malaga ki se isi lalolagi. Ne toe ola mai eiloa latou i se foitino ‵lei kae malosi. Ne fai fua latou e pelā me ne ‵moe i se vaitaimi kae ne toe ‵fagu aka e pelā eiloa mo te mea ne faipati ki ei a Iesu. (Ioane 11:11) Kae ui i ei, ne toe ‵mate eiloa a tino konei mai tua ifo i ei.

Te ‵Toe ‵Kau Fakatasi mo Tino Pele​—Se Fakamoemoega Gali ‵Ki

I se taimi toetoe mai tua o te mate fakapoi o Owen, telā ne fakamatala mai i te mataupu muamua, ne āsi atu tena tamana ki te fale o tena tuakoi. Ne lavea ne ia i luga i se taipola, se faka‵pulaga e uiga ki se lauga mō tino katoa telā ka fai ne Molimau a Ieova. Ne fiafia malosi a ia ki tena matua, “Ko Fea Nei a Tino ‵Mate?” Tenā eiloa te fesili ne mafaufau faeloa a ia ki ei. Ne fanatu a ia o fakalogologo ki te lauga tenā kae ne maua ne ia se fakamafanafanaga tonu mai te Tusi Tapu. Ne iloa aka ne ia me e se logo‵mae a tino ‵mate. I lō te tigaina o latou i te afi i seoli io me ave ne te Atua ke fai pelā me ne agelu i te lagi, e fakatali‵tali a tino ‵mate katoa, e aofia i ei a Owen, i te tānuga ke oko ki te taimi ka toe ‵fagu mai ei latou e auala i te toe‵tu.​—Failauga 9:​5, 10; Esekielu 18:4.

E mata, e isi se fakalavelave fakafuasei ne tupu ki tou kāiga? E pelā mo te tamana o Owen, e mata, e mafaufau koe me ko fea nei a ou tino pele kolā ko ‵mate, io me e mata, e mafai o toe fetaui fakamuli mo latou? Kafai e penā loa, e ‵kami atu ne matou a koe ke onoono ki mea kolā e akoako mai ne te Tusi Tapu e uiga ki te toetuga. Kāti ka mafaufau koe: ‘Ka toe‵tu mai la mafea a tino ‵mate? Ko oi a tino ka aogā ki a latou a te mea tenā?’ Fakamolemole faitau ki mataupu mai tua nei ke maua a fakamatalaga e uiga ki ei mo nisi fesili aka.

[Fakamatalaga mai lalo]

[Ata i te itulau e 5]

Ne fakamolemole atu a Elia ki a Ieova ke toe fakaola mai te tamaliki tagata

[Ata i te itulau e 5]

Ne fakaaogā ne Ieova a Elisaia ke toe fakatu ne ia te tamaliki tagata a te fafine Sunema

[Ata i te itulau e 6]

Ne fakatu aka ne Iesu a te tamaliki tagata a te fafine Naina telā ko mate tena avaga

[Ata i te itulau e 7]

Ka toe ‵kau fakatasi a kāiga mo olotou tino pele i te toetuga