E Mata, ne Maua Mai ‵Tou ‵Gana i te “Olo o Papelu”?

“Fakasalalau atu ei latou ne te Aliki [Ieova] i te lalolagi, ko te mea eiloa ko gata te faitega o te fa‵kai. Ne fakaigoa te fa‵kai tenā ko Papelu, me ne faka‵numi ne te Aliki [Ieova] i konā te ‵gana a tino katoa.”—Kenese 11:8, 9.

E MATA, ne tupu tonu eiloa te mea tenā ne tusi i loto i te Tusi Tapu? E mata, ne kamata a tino o fai‵pati ki ‵gana kese‵kese katoa i te taimi e tasi pelā mo te mea ne fakamatala mai? Ne fakatauemu a nisi tino ki te tala i te Tusi Tapu e uiga ki te auala ne kamata ei a ‵gana a tino kae salalau atu. E fai mai se tino tusitala e tokotasi: “A te tala ‵kai e uiga ki te Olo o Papelu se tala e tasi mai toe tala va‵lea eiloa ne fai.” Ne taku foki ne se takitaki lotu Iutaia me “se taumafaiga valea ke fakamatala i ei te māfuaga o atufenua.”

Kaia e ‵teke ei a tino ki te tala o Papelu? A te tali faigofie, me e fe‵paki mo nisi manatu e uiga ki te māfuaga o ‵gana. Pelā me se fakaakoakoga, e ma‵natu aka a nisi tino a‵koga i ‵gana ne seki ‵sae faka‵poi mai kae ne fulifuli malie mai eiloa i se “‵gana” e tasi. E tali‵tonu a nisi tino me isi ne ‵gana muamua eiloa ne ati aka i a latou eiloa, kae gasolosolo mai gūgū malie ke oko loa ki ‵gana kese‵kese kae faiga‵ta. Ne fai ne mea konei mo nisi manatu kese‵kese ke lotoma‵lie a tino e tokouke ki te Polofesa ko W. T. Fitch, telā ne tusi mai ne ia i tena tusi ko The Evolution of Language: “E seki maua eiloa ne tatou a tali fakamalie loto.”

Ne a mea ne maua ne tino keli mea mua mo tino suke‵suke ki mea e uiga ki te māfuaga mo te atiakaga o ‵gana a tino? E mata, e isi ne fakamaoniga mai i olotou mea ne maua e uiga ki manatu kese‵kese kolā ne ‵sae aka? Io me e ‵lago atu a mea ne maua ki te tala o Papelu? Ke onoono muamua tatou ki te tala tenā i te Tusi Tapu.

I FEA KAE ANAFEA NE TUPU EI?

E fai mai te Tusi Tapu i te faka‵numiga o ‵gana mo te salalauga o tino ne tupu “i te laukele laugatasi o Papelonia.” (Kenese 11:2) Ne tupu anafea a te mea tenā? E fai mai te Tusi Tapu i “tino o te lalolagi ne mavae‵vae” i aso o Peleka, telā ne fanau i se 250 tausaga mai mua o Apelaamo. Tela la, e mautinoa ‵lei me ne tupu a te mea i Papelu i se 4,200 tausaga ko ‵teka.—Kenese 10:25; 11:18-26.

E fakatautau ne nisi tino a‵koga i ‵gana i aso nei ne māfua mai i se ‵gana muamua eiloa e tasi—se ‵gana telā ne mafau‵fau aka latou me ne faipatigina ne tino kāti e tai kātoa te 100,000 tausaga ko ‵teka.a E fai mai a nisi tino i ‵gana i aso nei e isi se sokoga ki nisi ‵gana taumua kolā ne faipatigina ne tino i se 6,000 tausaga ko ‵teka. Kae e toe faka‵tonu aka pefea ne tino ‵poto i ‵gana a ‵gana kolā ko leva ne sē fakaaoga? “E faigata a te mea tenā,” ko pati i te mekesini ko te Economist. “E ‵kese mo tino kolā e tauloto ki olaga o mea ola, e seai ne fakamaoniga matea e maua ne tino ‵poto i ‵gana ke takitaki ei latou ki taimi ko ‵teka.” E faopoopo mai te mekesini me ne fai ne se tino sukesuke ki te mafuli‵fuli o ‵gana a tena fakaikuga mai i “galuega kolā ne fakavae ki manatu tukutaumate kae kolā e se fakatuagagina faeloa.”

E ui i ei, e isi eiloa ne “fakamaoniga matea o ‵gana.” Ne a la fakamaoniga konei, kae ne a mea e fakaasi mai e uiga ki te māfuaga o ‵gana a tino? E fakamatala mai The New Encyclopædia Britannica, penei: “A te tusi muamua eiloa o tala ne tusi ki lalo, ko te fakamaoniga matea fua e tasi o ‵gana e mafai o maua ne te tagata, e foki eiloa ki tua i te 4,000 io me ko te 5,000 tausaga ko ‵teka.” Ne maua i fea ne tino keli mea mua a “fakamaoniga matea o ‵gana,” io me ko “tala ne tusi ki lalo”? I te feitu ki lalo o Mesopotamia—te koga ne tu i ei a Shinar, telā ko Papelonia i aso nei.b Tela la, e fetaui a te fakamaoniga matea telā ko mafai o maua mo mea ‵tonu kolā ne fai mai i te Tusi Tapu.

E KESE‵KESE A ‵GANA, E KESE‵KESE A MAFAUFAUGA

E fai mai te tala i te Tusi Tapu me ne gasuesue te Atua i Papelu o “faka‵numi aka te lotou ‵gana ko te mea ke sē malamalama suā tino i pati a suā tino.” (Kenese 11:7) Kae ko te ikuga, ne “gata te faitega o te fa‵kai” o Papelu i tino ga‵lue ko salalau “ki koga kese‵kese o te lalolagi.” (Kenese 11:8, 9) Tela la, e se fai mai te Tusi Tapu i ‵gana katoa i aso nei e tau atu ki se “‵gana” taumua eiloa e tasi. I lō te fai penā, e fakamatala mai i ei a te ‵sae fakavave mai o nāi ‵gana ‵fou, kolā e mafai o fakaasi mai i ei a lagonaga mo mafaufauga kese‵kese o tino kae e ‵kese ‵ki eiloa a mea takitasi i ei mai nisi mea.

Kae e a ‵gana o te lalolagi i aso nei? E mata, e ‵pau te māfuaga o latou io me ‵kese? Ne tusi mai a te saienitisi ko Lera Boroditsky: “I te sukesuke ‵loto o tino ‵poto i ‵gana e uiga ki ‵gana o te lalolagi (e 7,000 io me uke atu, se vaega foliki fua ko oti ne iloilo aka), ne ‵sae aka i ei a kese‵kesega e se maua o lau.” Ao, e ui eiloa e tai ‵pau a ‵gana mo gaugaleo, pelā mo te Cantonese mo te Hakka i Saina ki saute, e ‵kese ‵ki eiloa te fakavae o latou mai te suā ‵gana, pelā mo te West Catalan io me ko te Valencian i Sepania.

E fakafoliga ne ‵gana a mafaufauga o tino kae fakamatala mai a te lalolagi i olotou tafa—te ‵kala, te lasi, te koga, te koga e fakasino ki ei. Pelā me se fakaakoakoga, e fai mai se tino i te ‵gana e tasi, “E isi se manu foliki i tou lima fakaatamai.” Kae fai mai se tino e tokotasi i te suā ‵gana, “E isi se manu foliki i tou lima ki saute togalā.” E faka‵numi ‵ki a vaegā kese‵kesega penā. E setioa eiloa o sē mafai ne tino ga‵lue i Papelu o fakaoti te lotou galuega.

GŪGŪ IO ME KO ‵GANA FAIGA‵TA?

Se a te ‵gana a tino i te kamataga eiloa? E fai mai te Tusi Tapu me ne mafai ne te tagata muamua, ko Atamu o faite a pati fou i te taimi ne fakaigoa ei ne ia a manu katoa o te laukele mo manu eva katoa. (Kenese 2:20) Ne tusi foki ne Atamu a kupu ke fakamatala mai i ei ana lagonaga ki tena avaga, kae ne fakamatala manino mai ne tou fafine a fakatonuga a te Atua mo ikuga o te sē fakalogo ki a Ia. (Kenese 2:23; 3:1-3) Tenā, ne mafai ei ne te ‵gana muamua eiloa o fai a tino ke fesokotaki faka‵lei kae fakaasi atu a mea e uiga ki a latou.

Ne faka‵lave ne te faka‵numiga o ‵gana i Papelu a te tuku fakatasi ne tino olotou iloa mo malosi. Kae ko ‵gana fou o latou e faiga‵ta, e pelā mo te ‵gana muamua. I nāi senitenali fua, ne faite ne tāgata fa‵kai ‵lasi, fakamaopoopo a kautau ma‵losi, kae fai a pisinisi i te lalolagi kātoa. (Kenese 13:12; 14:1-11; 37:25) E mata, ne mafai o fai ne latou a mea konā e aunoa mo te fakaaogaga o se fakasologa o pati mo tulafono o te ‵gana? E ‵tusa mo pati i te Tusi Tapu, a te ‵gana muamua eiloa a tino mo ‵gana kolā ne ‵sae mai i Papelu, e se ne pati gūgū io me ‵gulu, kae ne ‵gana faiga‵ta.

E ‵lago a sukesukega fakamuli nei ki te fakaikuga tenei. E fai mai The Cambridge Encyclopedia of Language: “Ko oti ne iloilo aka a tuu mo aganuu katoa, faitalia ‘te leva’ kae faigofie, a olotou ‵gana koi faiga‵ta ‵ki eiloa māfai e faka‵tusa ki ‵gana kolā e fakaaoga ne atufenua i aso nei.” I se auala tai ‵pau, e fai mai a te Polofesa o te Harvard College ko Steven Pinker, i tena tusi ko The Language Instinct: “E seai se mea pelā me ne ‵gana muamua eiloa.”

TE TULAGA O ‵GANA I ASO MAI MUA

Mai tua o te ‵toe iloiloga o te leva mo te koga ne maua i ei a “fakamaoniga matea” o ‵gana, te kese‵kese o fakavae o ‵gana, te faiga‵ta o ‵gana muamua eiloa, se a te fakaikuga ‵lei e ‵tau o fai ne tatou? E fakaiku aka ne tino e tokouke i te tala i te Tusi Tapu e uiga ki mea ne ‵tupu i Papelu se fakamatalaga e fakatalitonugina.

E fai mai te Tusi Tapu ki a tatou me ne faka‵numi ne Ieova te Atua a te ‵gana a tino i Papelu me ne ‵teke atu ki a ia. (Kenese 11:4-7) E ui i ei, ne tauto mai a ia me “ka ‵fuli ne ia a tino ki se ‵gana ‵ma, ko te mea ke ka‵laga atu a latou katoa ki te igoa o Ieova, ko te mea ke tavini atu ki a ia, tuauma ki tuauma.” (Sefanaia 3:9, NW) A te “‵gana ‵ma” tenei, te munatonu mai te Muna a te Atua, e ‵luku fakatasi ne ia a tino mai te lalolagi kātoa i aso nei. E ‵tagi gali a te manatu me i te taimi mai mua ka fai eiloa ne te Atua ke ‵kautasi a tino katoa mai te tuku atu ki a latou se ‵gana lauiloa e tasi, ke fakaseai ei a te ‵numi telā ne tupu i Papelu.

[Fakamatalaga fakaopoopo]

[Ata i te itulau e 11]

Se papa ma ne tusi i mataimanu ‵kese, mai Mesopotamia, i te tolu meleniuma T.L.M.

[Ata i te itulau e 11]

Erich Lessing/Art Resource, NY

[Ata i te itulau e 12]

TALA MUA KOLĀ E ‵TAI ‵PAU MO TE TALA I TE TUSI TAPU

“I aso taumua a tino katoa e ‵nofo i se fa‵kai lasi e tasi kae fai‵pati ki te ‵gana e tasi,” ko fakamatalaga i se tala ne fai ne se matakāiga e ‵nofo i mauga i Myanmar. A koi faite se taoa lasi, a tino kolā e faite ne latou te taoa ne “tauloto malielie ki uiga ‵kese, tuu mo aganuu, mo vaegā faipatiga, [i te fakaotiga] ne salalau eiloa i te fenua kātoa.” E isi foki ne tala mua penā o tino tonu o Afelika, Asia ki Saegalā, Mekisiko, mo nisi koga aka.

Kafai te tala o Papelu ne faite ne Mose, te tino tusitala Epelu telā ne tusi ne ia te Kenese, e mata, ne maua mai i tala mua eiloa o atufenua mo ‵gana lauiloa? Ko oko eiloa i te sē tonu o te mea tenā. Tela la, a tala kese‵kese taumua penā e molimau ki te ‵tonu o te tala o Papelu i te Tusi Tapu.