Enero

Li Timoteoe tsatsub xchʼunel yoʼonton ta skoj ti jpʼel ta yoʼonton ti melel li kʼusi chal Vivliae xchiʼuk jaʼ koltaat-o sventa xamigoin li Jeovae. Li voʼotik eke skʼan jchantik lek li kʼusi chal Vivlia ta sventa Jeova xchiʼuk jnopbetik skʼoplal yoʼ jpʼeluk ta koʼontontik ti melel li kʼusi jchʼunojtike. Tsots skʼoplal ti jpʼeluk ta koʼontontik li oxtos chanubtasel ta Vivlia liʼe: baʼyel, li Jeovae jaʼ spasoj skotol li kʼusitik x-ayane (Eks. 3:14, 15; Ebr. 3:4; Apok. 4:11). Xchibal, li Jeovae tstunes Vivlia sventa xakʼbe snaʼ krixchanoetik li kʼusi oy ta yoʼontone (2 Tim. 3:16, 17). Yoxibal, li Jeovae stʼujoj jun steklumal sventa x-ichʼat ta mukʼ ti jaʼ chbeiltasatik yuʼun li Kristoe, taje jaʼik li stestigotak Jeovae (Is. 43:10-12; Juan 14:6; Ech. 15:14). Mu persauk ti jnaʼtik xa skotol kʼusi chal Vivlia sventa jpʼeluk ta koʼontontik taje. Li kʼusi skʼan jpastike jaʼ ti xijtojobuk snopel sventa jpʼeluk ta koʼontontik ti melel li kʼusi jchʼunojtike (Rom. 12:1). w20.07 10 par. 8, 9

Jun albil kʼop chal ti «xkoʼolaj kʼuchaʼal sat krixchano» li kʼulubetike xchiʼuk «oy kʼusi te li ta sjolike, xkoʼolaj kʼuchaʼal korona ti pasbil ta oroe» (Apok. 9:7). Chilbajinik «li krixchanoetik ti muʼyuk bu yichʼoj ta stibaik li seyo Diose», jaʼ xkaltik, li yajkontratak Diose. Voʼob u jech tspasik ta skoj ti jaʼ jech sjalil chkuxiik li kʼulubetike (Apok. 9:4). Taje chakʼ ta ilel ti jaʼ van skʼoplal li buchʼutik tʼujbil chbatik ta vinajele, yuʼun jamal chalik ti ta onoʼox slajes Dios li chopol krixchanoetike. ¡Toj chopol chaʼiik li buchʼutik te skʼoplalike! Pe mu xkoʼolaj li kʼulubetik chal ta Joel 2:7 kʼalal ta 9 xchiʼuk ta Apokalipsise. Bakʼintike, li Vivliae tstunes skoʼoltasobiltak ti jelel smelolale akʼo mi xkoʼolajtik yilel. Kalbetik junuk skʼelobil. Li ta Apokalipsis 5:5, chal ti jaʼ «li Leon ta snitilulal» Juda li Jesuse. Yan li ta 1 Pedro 5:8, xi chale: «Li Diabloe te xjoyet kʼuchaʼal jkot leon ti x-avete». w20.04 3 par. 8; 4 par. 10

Kalbetik skʼoplal Agar ti jaʼ skiara li Saraie. Lik stoy sba kʼalal ikʼat yuʼun Abrane. «Kʼalal laj yakʼ venta Agar ti xchiʼuk xa yole, lik spʼaj li smeʼ ajvale», yuʼun mu snaʼ xil yol li stuke. Vaʼun, li Saraie lik yakʼbe svokol li Agare, jaʼ to ti kʼuxi jatav lokʼel yuʼun ta stojolale (Jen. 16:4-6). Ta skoj ti maʼuk tukʼil krixchanoutike, xuʼ van xi ta jnoptike: «Sabil yuʼun li Agare». Pe mu jechuk la snop li Jeovae, yuʼun la stakbe echʼel jun anjel sventa skolta ta sjelel stalelal xchiʼuk ti xakʼbe bendisione. Li Agare laj yakʼ venta ti te chiʼinbil yuʼun li Jeovae xchiʼuk ti yiloj li kʼusi yakal tsnuptane. Jech oxal, xi laj yalbee: «Voʼot li Diosot ti xavil skotole» (Jen. 16:7-13). Li Jeovae snaʼoj lek kʼu toʼox yelan xkuxlejal li Agare xchiʼuk li kʼusitik snuptanoje. Snaʼoj ti chopol kʼusi la spasbe Sarai li Agare, pe la stsak ta venta ti kʼu yelan chaʼi sbae xchiʼuk li kʼusitik la snuptane. w20.04 16 par. 8, 9

Li jtakbol Pabloe laj yal ti jkotoltik yakalutik ta jun anilajele (Ebr. 12:1). Mi ta jkʼan ta jtatik li jmotontik chakʼbutik Jeovae, skʼan xkuch kuʼuntik kʼalal to ta slajeb, mu ventauk mi ep xa jabilaltik o mi jutuk xa kipaltik (Mat. 24:13). Oy lek yip li kʼusi laj yal Pabloe, yuʼun laj yal ti tsutsem xa yuʼun li anilajele (2 Tim. 4:7, 8). Pe ¿kʼusi anilajel laj yalbe skʼoplal li jtakbole? Sventa lekuk xchanubtasvan li Pabloe, bakʼintike, laj yalbe skʼoplal li tajimoletik chichʼ toʼox pasel ta voʼneal Gresiae (1 Kor. 9:25-27; 2 Tim. 2:5). Ep ta velta laj yal ti xkoʼolaj ta jun anilajel kʼalal chtun ta stojolal Jeova li jun yajtsʼaklom Kristoe (1 Kor. 9:24; Gal. 2:2; Filip. 2:16). ¿Bakʼin ta jlikestik li anilajel taje? Jaʼo kʼalal chkakʼbe jkuxlejaltik Jeova xchiʼuk ti chkichʼtik voʼe (1 Ped. 3:21). Jaʼ to tstsuts kuʼuntik mi laj yakʼbutik kuxlejal sbatel osil li Jeovae (Mat. 25:31-34, 46; 2 Tim. 4:8). w20.04 26 par. 1-3

«Tukʼ li Kajvaltike, jaʼ tstsatsubtas avoʼontonik xchiʼuk chchabioxuk ta stojolal li Satanase» (2 Tes. 3:3). ¿Kʼu yelan chchabiutik li Jeovae? Li Jeovae yakʼoj kabtejebtik ta mantal sventa xkuch kuʼuntik kʼalal tstsakutik ta kʼop li Satanase (Efes. 6:13-17). Lek tsots li abtejebal taje xchiʼuk jtunel kuʼuntik, pe jaʼ noʼox me chchabiutik mi ta jtunestik skotole. Jech kʼuchaʼal liʼe, li kʼusi melel ti xkoʼolaj kʼuchaʼal jun chukile jaʼ skʼan xal li kʼusitik melel chalbe skʼoplal Vivliae. ¿Kʼu yuʼun skʼan jchukintik li chukil taje? Yuʼun li Satanase «jaʼ totil yuʼun li jutbil kʼope» (Juan 8:44). Ta smilal xa noʼox jabil sjutoj talel kʼop xchiʼuk sloʼlaoj «skotol li jnaklejetik ta spʼejel balumile» (Apok. 12:9). Pe li kʼusitik melel chal ta Vivliae jaʼ tskoltautik sventa mu xijlaj ta loʼlael. ¿Kʼuxi ta jchukintik taje? Jaʼ ti jchantik li kʼusi melel ta stojolal Jeovae, ti xkichʼtik ta mukʼ «ta chʼul espiritu xchiʼuk ta [melele]» xchiʼuk ti sakuk jtalelaltik ta skotole (Juan 4:24; Efes. 4:25; Ebr. 13:18). w21.03 26, 27 par. 3-5

¿Kʼu yuʼun chichʼ alel ti kʼupil sba li Balumil taje? Jaʼ ta skoj ti te toʼox chichʼik ta mukʼ li Jeovae. Pe jel li ta Pentekostes ta sjabilal 33, yuʼun maʼuk xa jun batsʼi lum li «Kʼupil sba Balumile». Sta-o ti jech chkaltike, yuʼun li yajtuneltak Diose pukemik xa ta spʼejel balumil. Jech oxal, li avie jaʼ skʼoplal li kʼusitik tspas li steklumal Diose, jaʼ xkaltik, kʼalal chichʼik ta mukʼ ta tsobajeletik xchiʼuk kʼalal chcholik mantale. Ti kʼu xa sjalil likem talel li slajebal kʼakʼale, li ajvalil ta nortee jujulikel ch-och batel li «ta Kʼupil sba Balumile». Jech kʼuchaʼal liʼe, kʼalal jaʼo yakal li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, li Alemania ti jaʼ toʼox li ajvalil ta nortee och batel li «ta Kʼupil sba Balumile», yuʼun mas to la skontrain li ermanoetike xchiʼuk la smilanan. Kʼalal echʼem xa ox li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, jaʼo pas ta ajvalil ta norte li Unión Sovieticae, vaʼun och batel li «ta Kʼupil sba Balumile», yuʼun la skontrain li ermanoetike xchiʼuk la stikʼanan ta chukel. w20.05 13 par. 7, 8

Kalbetik skʼoplal junantik yamigo Dios ti jaʼo kuxiik kʼalal skʼan toʼox xakʼ xkuxlejal li Jesuse. Kʼalal mas xa ox ta jmil jabil xchamel li Abraane, li Jeovae laj yal ti jaʼ yamigoe. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun toj tsots xchʼunel yoʼonton echʼ (Is. 41:8). Akʼo mi xcham yamigotak li Jeovae, te-o ta snopben jech kʼuchaʼal spasoj ta stojolal li Abraane (Luk. 20:37, 38). Kalbetik skʼoplal Job ti laj yamigoin sbaik xchiʼuk Dios eke. Jun velta kʼalal jaʼo te tsobolik xchiʼuk yaj-anjeltak li Jeovae, xi laj yal ta stojolal li Jobe: «Tukʼ yakʼoj sba xchiʼuk muʼyuk smul; xiʼtaoj Dios xchiʼuk spʼajoj li kʼusi chopole» (Job 1:6-8). Li Daniele tukʼ laj yakʼ sba ta stojolal Dios te van 80 jabil ta jun lum ti bu naka jecheʼ dios chichʼik ta mukʼe. ¿Kʼu yelan ilat yuʼun li Jeovae? Kʼalal mol xa ox tajek li Daniele, oxib to velta xi albat yuʼun li anjeletike: «Toj lek kʼanbilot» (Dan. 9:23; 10:11, 19). Jnaʼojtik lek ti oy tajek ta yoʼonton Jeova ti skʼelbe sat yan velta li yamigotake (Job 14:15). w20.05 26, 27 par. 3, 4

Li buchʼu chichʼ chanubtasel ta Vivliae xuʼ van xchan li smantaltak Jeovae, xuʼ van xkom ta sjol o tsots skʼoplal chil. Pe ¿mi ta van xchʼun ta skoj ti skʼanoj li Jeovae? Xuʼ van muʼyuk. Jnopbetik skʼoplal li Adan xchiʼuk Evae. Akʼo mi xojtikinbeik li smantaltak Jeovae, muʼyuk skʼanojik ta melel (Jen. 3:1-6). Jaʼ yuʼun, teuk ta joltik ti mu baluk noʼox ti xkakʼbetik xchan smantaltak Dios li buchʼu chkakʼbetik estudioe. Li voʼotike ta jtabetik sbalil ek kʼalal ta jchʼunbetik smantal li Diose (Sal. 119:97, 111, 112). Li Jeovae yakʼojbutik smantaltak ta skoj ti skʼanojutike, pe mi mu jechuk tsnop li kaj-estudiotike, xuʼ van muʼyuk sbalil chilbe li smantaltake. Lek ti xiuk jakʼbetike: «¿Kʼu yuʼun xanaʼ ti chalbutik Jeova ti akʼo jpastik liʼe o ti mu jpastike? ¿Kʼusi chakʼ achan ta stojolal?». Mi ta jkolta kaj-estudiotik sventa snopbe skʼoplal Jeova xchiʼuk ti skʼanbe li sbie, xuʼ van xkʼot ta yoʼonton li mantale. Vaʼun, maʼuk noʼox tskʼanbe li smantale, yuʼun chlik skʼan li Jeovae. Tstsatsub xchʼunel yoʼonton xchiʼuk chkuch batel yuʼun kʼusuk noʼox vokolil tsnuptan (1 Kor. 3:12-15). w20.06 10 par. 10, 11

¿Kʼu yuʼun skʼan oyuk smalael kuʼuntik? Yuʼun li buchʼu namajem ta stojolal Jeovae mu ta aniluk tstsatsub ta mantal. Ep ermanoetik ti yiktaoj sbaik toʼox ta mantale laj yalik ti ep ta velta ay vulaʼanatikuk yuʼun moletik xchiʼuk ermanoetik sventa sutik tal ta tsobobbaile. Xi laj yal jun ermana ta Asia ti Nancy sbie: «Oy jun kamiga ta tsobobbail ti la skoltaun tajeke. Skʼanojun tajek xchiʼuk xkoʼolaj kʼuchaʼal xvix laj yilun. La svulesbun ta jol li kʼusitik jmoj la jpaskutike. Oy smalael yuʼun kʼalal chkalbe ti kʼu yelan chkaʼi jbae xchiʼuk tstojobtasun. Ta melel, jaʼ jun jlekil amiga xchiʼuk skotol ora la skoltaun». Kʼalal chkaʼibetik smelolal kʼu yelan chaʼi sba li yantike, xkoʼolaj kʼuchaʼal poxil chaʼiik. Junantik ermanoetike laj yikta sbaik ta mantal ta skoj ti chopol kʼusi pasbatik yuʼun yan ermano xchiʼuk te snakʼoj-o skʼakʼal yoʼontonik. Jaʼ yuʼun, mu xa skʼan sutik tal ta stojolal Jeova. Yantike xuʼ van tsnopik ti muʼyuk tukʼ kʼusi pasbatike. Tskʼanik van ti oyuk buchʼu xchikintabatik ti kʼu yelan chaʼi sbaike xchiʼuk ti xaʼibeik smelolale. w20.06 26 par. 10, 11

Kʼalal chatsal jujukoj li kʼusi chopole, mas xa kʼun chavaʼi spasel li kʼusi leke. Naʼo me ti jaʼ Satanas tstijbe yoʼonton krixchanoetik yoʼ mu stsakik ta venta kʼusi chal Vivlia ta sventa li chiʼinejbail ta vayele. Mi muʼyuk chachanbe stalelal li krixchanoetike, tstsal avuʼun li Satanase. Jaʼ noʼox Jeova xuʼ xalbutik li kʼusi mu stakʼ pasele. Chkakʼtik persa ti jchʼunbetik li smantale. Pe kʼalal oy kʼusi chopol ta jpastike, jamal chkalbetik li jmultike (1 Juan 1:9). Mi tsots li kʼusi la jpastike, ta jkʼanbetik koltael li buchʼutik svaʼanoj Jeova sventa xchabiutik ti jaʼ li moletike (Sant. 5:14-16). Mu lekuk ti oy-o jmul chkaʼi jbatik ta skoj li kʼusi chopol toʼox la jpastik ta voʼnee. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun li Jtotik ta vinajele la stak tal Xnichʼon sventa stoj jmultik xchiʼuk ti jtatik pertone. Ta melel, li Jeovae chakʼ ta perton li buchʼutik tsutes yoʼontonike. Vaʼun, xuʼ jun noʼox koʼontontik xijtun ta stojolal (1 Juan 2:1, 2, 12; 3:19, 20). w20.07 22, 23 par. 9, 10

Oy kʼuuk sjalil ti stuk toʼox kuxul li Jeovae, pe muʼyuk stuk laj yaʼi sba. Mu persauk ti oyuk buchʼu xchiʼin sventa xmuyubaje. Pe mu skʼan ti stuk noʼox jech skʼupine. Jaʼ yuʼun, oy kʼusitik lik spas ta skoj ti toj echʼem snaʼ xkʼanvane (1 Juan 4:19). Li Jeovae jaʼ baʼyel la spas li Xnichʼone. Laje, jaʼ xa «ta stojolal ti laj yichʼ pasel skotol» li kʼusitik oye, ti te tsakal skʼoplal li epal anjeletike (Kol. 1:16). Li Jesuse xmuyubaj tajek ti jmoj abtejik xchiʼuk li Stote (Prov. 8:30). Jaʼ jech laj yaʼi sbaik ek li anjeletike, yuʼun laj yil ta sat stukik kʼu yelan la spas vinajel balumil li Jeova xchiʼuk li bankilal j-abtel yuʼun ti jaʼ li Jesuse. ¿Kʼusi la spas li anjeletike? Xi chal li Vivliae: «Lik avanikuk ta muyubajel skotol li anjeletike». Jech-o la spasik jujukoj kʼalal oy kʼusi la spas li Jeovae, mas to kʼalal la spas li krixchanoetike (Job 38:7; Prov. 8:31). Skotol li kʼusitik spasojan Diose chakʼ ta ilel ti snaʼ xkʼanvane xchiʼuk ti toj pʼije (Sal. 104:24; Rom. 1:20). w20.08 14 par. 1, 2

Ti kʼu yelan la spasutik li Jeovae jaʼ sventa xkichʼtik kʼanel xchiʼuk xijkʼanvan. Jech oxal, kʼux chkaʼitik kʼalal oy buchʼu tspʼajutike xchiʼuk chakʼbutik xiʼel. Xi chal jun ermano: «Kʼalal la smajikun li soltaroetike, kʼalal la xchopol kʼoptaikun xchiʼuk laj yalbeikun ti oy kʼusi chopol tspasbeikun ta skoj ti jaʼun stestigo Jeovae, lixiʼ xchiʼuk chopol tajek laj kaʼi jba». Akʼo mi kʼux chkaʼitik ti chkichʼtik pʼajele, pe yaloj xa onoʼox Jesus ti jech chkʼot ta pasele. ¿Kʼu yuʼun spʼajojutik li krixchanoetike? Yuʼun maʼuk te jkʼoplaltik ta balumil jech kʼuchaʼal li Jesuse (Juan 15:17-19). Jaʼ yuʼun, akʼo mi ta onoʼox jtsaktik ta venta li ajvaliletike, muʼyuk chkichʼtik ta mukʼ kʼuchaʼal jun dios xchiʼuk muʼyuk chkichʼtik ta mukʼ li slokʼolike, yuʼun jaʼ noʼox stuk Jeova chkichʼtik ta mukʼ. Li voʼotike jaʼ ta jpakbetik skʼoplal ti jaʼ oy sderecho Jeova sventa spas ta mantal li krixchanoetike. Pe li Satanas xchiʼuk li snitilulale chopol chilik (Jen. 3:1-5, 15). Ta jcholbetik batel skʼoplal ti jutuk xa skʼan slajesbe svokol krixchanoetik li Ajvalilal yuʼun Diose xchiʼuk ti jutuk xa skʼan slajesbe skʼoplal li yajkontratake (Dan. 2:44; Apok. 19:19-21). Taje lekil aʼyejetik chaʼiik li buchʼutik manxoike, pe muʼyuk lek chaʼiik li buchʼutik chopolike. w21.03 20 par. 1, 2

Li ermanaetike ep sbalil ch-ilatik yuʼun Jeova li ta tsobobbaile. Lek ta chanbel stalelalik ta skoj ti chakʼ ta ilel spʼijilik, xchʼunel yoʼontonik, lek baxbolik, tsots yoʼontonik, lek snaʼ xtʼolbijik xchiʼuk ti tskoltaik yantike (Luk. 8:2, 3; Ech. 16:14, 15; Rom. 16:3, 6; Filip. 4:3; Ebr. 11:11, 31, 35). Xijmuyubaj tajek xtok ti te jchiʼuktik ta tsobobbail ermanoetik ti ep xa sjabilalike. Pe xuʼ van muʼyuk xa yipalik xchiʼuk xlik xkaj noʼox xchamelik. Akʼo mi jech, chakʼik persa sventa xcholik mantal, ti spatbeik yoʼonton yantik xchiʼuk ti xchanubtasike. ¡Toj ep kʼusi xuʼ jchantik ta stojolalik! Ep tajek sbalil chkiltik li ermanoetik taje xchiʼuk jaʼ jech ch-ilatik yuʼun li Jeova eke (Prov. 16:31). Kalbetik skʼoplal ek li kerem tsebetike. Ta skoj ti jaʼ sventainoj balumil li Satanase xchiʼuk ti oy kʼusitik chopol tspukbe skʼoplale, mu kʼunuk chaʼiik li kuxlejale. Pe kʼupil sba ta kʼelel ti chakʼ sloʼilik ta tsobajeletik, ti chlokʼik ta cholmantal xchiʼuk ti ta sjunul yoʼonton tspakbeik skʼoplal li kʼusi xchʼunojike. Kerem tsebetik, toj ep abalilik li ta tsobobbaile (Sal. 8:2). w20.08 21, 22 par. 9-11

Kʼalal chlik jcholtik mantal xchiʼuk chkaltik ti jaʼutik stestigo Jeovae, xuʼ van oy kʼusitik ta jnuptantik ti xkoʼolaj ta tsatsal ikʼaloʼe. Yuʼun xuʼ van skontrainutik li kutsʼ kalaltike, tslabanutik li kamigotaktike xchiʼuk mu skʼanik mantal li krixchanoetike. ¿Kʼusi xuʼ skoltaot sventa tsotsuk avoʼonton? Teuk ta ajol ti jaʼ yakal tsbeiltas Jesus li abtelale (Juan 16:33; Apok. 14:14-16). Jech xtok, pato avoʼonton ti ta onoʼox xchabiot Jeova jech kʼuchaʼal yaloje (Mat. 6:32-34). ¿Mi xanaʼ kʼuxi laj avakʼ ta ilel xchʼunel avoʼonton? Jaʼo kʼalal laj avalbe avamigotak xchiʼuk avutsʼ avalaltak ti lik xa achan Vivlia xchiʼuk li stestigotak Jeovae xchiʼuk ti chakʼot xa ta tsobajeletike. Jech xtok, ep xa van kʼusitik ajeloj ta akuxlejal sventa xachʼunbe li smantaltak Jeovae. Jaʼ jech chavakʼ ta ilel xtok ti oy xchʼunel avoʼonton xchiʼuk ti tsots avoʼontone. Mi jech-o chavakʼ persa sventa tsotsuk avoʼontone, «li Jeova Dios avuʼune te chchiʼinot ti buyuk noʼox chabate» (Jos. 1:7-9). w20.09 5 par. 11, 12

Oy kʼusi xuʼ jchanbetik li ajvalil Asae, yuʼun la spat lek yoʼonton ta stojolal Jeova. Tun ta stojolal ta skotol ora akʼo mi oy vokolil o mi jun yoʼonton. Ta skeremal onoʼox, li Asae «ta sjunul yoʼonton tun ta stojolal Jeova» (1 Rey. 15:14). Jech laj yakʼ ta ilel kʼalal la xchʼaybe skʼoplal ta Juda li yichʼel ta mukʼ jecheʼ diosetike. Li Vivliae chal ti «la slokʼes li skajlebtak matanal yuʼun jyanlumetike xchiʼuk li tayal kʼopojebaletike, la slilin li chʼul vaʼanbil tonetike xchiʼuk la xtuchʼ li chʼul posteetike» (2 Kron. 14:3, 5). «Maʼuk noʼox, yuʼun la slokʼes ta yabtel li syaya ti Maaka sbie, yuʼun spasoj jun ibal sba santo sventa xichʼik ta mukʼ» li jnaklejetik tee (1 Rey. 15:11-13). Li Asae maʼuk noʼox la xchʼaybe skʼoplal li yichʼel ta mukʼ jecheʼ diosetike, yuʼun la skolta judaetik sventa xichʼik ta mukʼ yan velta li Jeovae. Vaʼun, li Jeovae laj yakʼ ti junuk noʼox yoʼonton li Asa xchiʼuk judaetike. «Lajuneb jabil muʼyuk x-echʼ paskʼop ta yosilik kʼalal tikʼil ta ajvalil li Asae» (2 Kron. 14:1, 4, 6). w20.09 14 par. 2, 3

Kʼalal oy kʼusi ep sbalil kuʼuntike, xuʼ van chkakʼtik ta kʼejel. Jech kʼuchaʼal liʼe, xuʼ van jtikʼ jtakʼintik ta vanko sventa mu xchʼay kuʼuntik o sventa mu xkichʼtik elkʼanbel. Li jtakbol Pabloe la svulesbe ta sjol Timoteo ti oy kʼusi ep sbalil staoje: snaʼoj lek kʼusi tskʼan tspas Dios ta stojolal li krixchanoetike. Jech xtok, li Timoteoe akʼbat sbain yuʼun Jeova ti xchol li «lekil aʼyeje» (2 Tim. 4:2, 5). Xi to albat yuʼun li Pabloe: «Chabio me lek li kʼusi la-akʼbat abaine». Li voʼotik eke oy kʼusitik ep sbalil yakʼoj jbaintik li Jeovae. Jech kʼuchaʼal liʼe, ta slekil yoʼonton yakʼoj kojtikintik li kʼusitik melel chal ta Vivliae. Toj ep sbalil taje, ¿kʼu yuʼun? Yuʼun chakʼ kiltik kʼuxi xuʼ xkamigointik Jeova xchiʼuk ti kʼuxi xuʼ xijmuyubaj ta melele. Kʼalal chlik jchantik li kʼusitik melele xchiʼuk mi chkakʼ ta jkuxlejaltike, chijkol lokʼel ta skʼob li jecheʼ chanubtaseletike xchiʼuk li ta mulivajele (1 Kor. 6:9-11). w20.09 26 par. 1-3

Toj tsots skʼoplal ti xakʼ venta kaj-estudiotik ti ta jkʼupintik tajek xchiʼuk ti jchʼunojtik lek li kʼusi chal Vivliae. Jaʼ van jech xuʼ skʼupin ek li kʼusi yakal chchan batele. Xuʼ xkalbetik kʼuxi jtaojbetik sbalil li beiltaseletik ta Vivliae. Vaʼun, xuʼ xakʼ venta ti xuʼ xkoltaat ta xkuxlejal eke. Kʼalal yakal chijchanubtasvane, kalbetik sloʼil xkuxlejal ermanoetik ti oy kʼusi tsal yuʼunik ti jaʼtik van jech yakal tsnuptan li kaj-estudiotike. Mi oy junuk ermano ta jtsobobbailtik ti jech tsalem yuʼun svokole, kalbetik ti xbat xchiʼinutik ta akʼ estudioe. Li kaj-estudiotike chakʼ venta ti tstabe sbalil mi laj yakʼ ta xkuxlejal li beiltaseletik ta Vivliae. Mi nupunem xa li buchʼu ta jchanubtastike, ¿mi yakal xa van chichʼ estudio li snup xchiʼile? Mi muʼyuke, kalbetik ti akʼo tal xchiʼinutike. Jech xtok, jtijbetik yoʼonton kaj-estudiotik yoʼ xalbe yutsʼ yalal xchiʼuk yamigotak li kʼusi yakal chchane (Juan 1:40-45). w20.10 16 par. 7-9

Li Jose xchiʼuk Mariae la skoltaik Jesus yoʼ lekuk x-ilat yuʼun li Stot ta vinajele. ¿Kʼuxi pas yuʼunik? La xchʼunik li kʼusi laj yal Jeova ta sventa li totil meʼiletike (Deut. 6:6, 7). Skʼanojik tajek Jeova xchiʼuk jaʼ mas tsots skʼoplal chilik ti jechuk spas li yalab xnichʼnabik eke. Li Jose xchiʼuk Mariae ep kʼusitik la spasik sventa tsotsikuk ta mantal li yutsʼ yalalike. Chkʼotik jujun xemana li ta snail tsobobbail ta Nasarete xchiʼuk «nopem xaʼi chbatik jujun jabil ta Kʼin Koltael ta Jerusalen» (Luk. 2:41; 4:16). Kʼalal chbatik ta Jerusalene, jaʼo van chalbeik Jesus xchiʼuk yan xchiʼiltak ta vokʼel li kʼusitik snuptanoj li steklumal Diose. Li ta bebetike, xuʼ van ch-echʼ skʼelik osiletik ti te chalbe skʼoplal ta Vivliae. Kʼalal laj yil mas yalab xnichʼnabik li Jose xchiʼuk Mariae, mas van vokol laj yaʼiik ti oyuk kʼusitik spasik ta mantale. Pe mu jecheʼuk laj yakʼ svokolik, yuʼun lek tsots ta mantal li yutsʼ yalalik ta skoj ti jaʼ mas tsots skʼoplal laj yilik li yichʼel ta mukʼ Jeovae. w20.10 28 par. 8, 9

Kʼalal oy buchʼu ta jchiʼintik yakʼel s-estudioe, toj lek me ti baʼyel xa noʼox jchapantik li kʼusi chichʼ chanele. Jun prekursor espesial ti Dorín sbie xi chale: «Toj ep sbalil chkil kʼalal xchapanoj sba li buchʼu chbat xchiʼinun ta yakʼel estudioe. Vaʼun, toj ep chkoltavan kʼalal oy kʼusi chale». Jech xtok, oy kʼusi chchan li jun estudiantee, yuʼun xuʼ van chakʼ venta ti lek chapalik xchaʼvoʼalike. Akʼo mi mu xuʼ kuʼuntik jchapantik lek skotol li kʼusi chichʼ chanele, jchʼakbetik yorail sventa xkiltik li kʼusitik mas tsotsik skʼoplale. Toj tsots skʼoplal ti xichʼ pasel orasion kʼalal chkakʼtik estudioe. Jaʼ yuʼun, baʼyel jnoptik lek kʼusi chkaltik mi laj kichʼtik albel ti jpastik orasione. Vaʼun, jnaʼojtik xa lek kʼusi ta jkʼan ta j-orasiontik (Sal. 141:2). Jun ermana ti likem ta Japón ti Hanae sbie xvul ta sjol ti kʼu yelan tspas orasion jun ermana ti chbat chiʼinvanuk kʼalal chichʼ toʼox estudioe. Xi chale: «Chkakʼ venta ti toj lek xil sba xchiʼuk Jeovae xchiʼuk ta jkʼan jechukun ek. Jech xtok, kʼalal chalbun jbi li ta s-orasione, solel kʼanbil tajek chkaʼi jba». w21.03 9, 10 par. 7, 8

Li Pabloe albat yuʼun Jesus ti ta onoʼox xkʼot li ta Romae. Pe oy junantik judaetik ta Jerusalene ta mukul ox tsmakik ta be Pablo sventa smilik. Kʼalal kʼot ta xchikin li komandante yuʼun soltaroetik ta Roma ti Klaudio Lisias sbie, bat skolta. Vaʼun, ta anil noʼox laj yalbe yajsoltarotak ti akʼo yikʼik batel Pablo ta Sesarea. Tee, li ajvalil Felikse «laj yal mantal ti akʼo to xchabiik li ta spasob mantal ajvalil Erodese». Jaʼ jech muʼyuk xmilat li Pabloe (Ech. 23:12-35). Pe li Festoe jaʼ kom ta xkʼexol li ajvalil Felikse. Ta skoj ti tskʼan lek ch-ilat yuʼun judaetik li Festoe, xi la sjakʼbe li Pabloe: «¿Mi chakʼan chamuy batel ta Jerusalen sventa chavichʼ chapanel ta sventa li kʼusitik taje?». Li jtakbole snaʼoj ti yikʼaluk van te chmilat mi bat ta Jerusalene. Jaʼ yuʼun, xi laj yale: «¡Akʼo xchapanun li Sesare!». Li Festoe xi laj yale: «Ta stojolal Sesar chakʼan chapanel; jaʼ yuʼun ta stojolal Sesar chabat un chaʼa». Kʼot ta Roma li Pabloe, jaʼ jech muʼyuk milat yuʼun li yajkontratake (Ech. 25:6-12). w20.11 13 par. 4; 14 par. 8-10

Jkotoltik oy jmul chkaʼi jbatik bakʼintik. Jaʼ van ta skoj ti oy kʼusi la jpastik kʼalal maʼuk toʼox yajtunelutik Jeovae o xuʼ van oy kʼusi chopol la jpastik kʼalal kichʼojtik xa ox voʼe (Rom. 3:23). Akʼo mi chkakʼtik tajek persa spasel li kʼusi leke, ep ta velta ta jmak kakan jkotoltik (Rom. 7:21-23; Sant. 3:2). Mu junuk koʼontontik kʼalal oy jmul chkaʼi jbatike, pe xuʼ me chtun kuʼuntik. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun jaʼ tstij koʼontontik sventa jtukʼibtas jbatik xchiʼuk ti jpʼeluk ta koʼontontik ti mu jchaʼpastik li kʼusi chopole (Ebr. 12:12, 13). Bakʼintike, xuʼ van oy-o jmul chkaʼi jbatik akʼo mi jsutesoj xa koʼontontik xchiʼuk ti yakʼojbutik xa ta ilel Jeova ti spasojutik ta pertone. Xuʼ me xakʼ jvokoltik mi oy tajek jmul chkaʼi jbatike (Sal. 31:10; 38:3, 4). Li Satanase jaʼ xa xlaj-o ti jnoptik ti mu xa xijtukʼib-oe, pe mu jechuk chilutik li Jeovae (koʼoltaso xchiʼuk 2 Korintios 2:5-7, 11). w20.11 27 par. 12, 13

Li jtsʼibajom yuʼun salmo ti jaʼ jlevi vinike lik itʼixajuk yoʼonton ta skoj ti lek xkuxlejalik yileluk li chopol krixchanoetik xchiʼuk li jtoybaetike, maʼuk ti tskʼan tspas kʼusitik chopole (Sal. 73:2-9, 11-14). Yileluke, oy yuʼunik skotol: jkʼulejik, lek noʼox xkuxlejalik xchiʼuk mi jsetʼuk kʼusi tsvul-o yoʼontonik. Skʼan ti jechuk snopben kʼuchaʼal Jeova li jlevi vinike. Kʼalal jech la spase, jun xa yoʼonton kom xchiʼuk muyubaj. Xi laj yalbe li Jeovae: «Mi te oyun ta atojolale, muʼyuk kʼusi yan ta jkʼan li ta balumile» (Sal. 73:25). Mu x-itʼixaj koʼontontik ek ta skoj ti lek xa yilel xkuxlejalik li chopol krixchanoetike. Yuʼun j-echʼel be noʼox li smuyubajelike (Ekl. 8:12, 13). Mi lij-itʼixaj ta stojolalike, xuʼ me xijchibaj-o xchiʼuk xijlaj ta mantal. Mi oy jech laj kaʼi jbatik kʼuchaʼal li jlevi vinike, jchikintatik li tojobtasel chakʼbutik li Diose xchiʼuk jaʼ jchiʼintik li buchʼutik chtunik ta stojolale. Mi jaʼ jkʼanojtik mas li Jeovae, ta me xijmuyubaj ta melel xchiʼuk ta jtatik «li batsʼi mero kuxlejale» (1 Tim. 6:19). w20.12 19 par. 14-16

Kʼalal chavalbe Jeova ti kʼu yelan chavaʼi abae, toj tsots skʼoplal ti xanop li kʼusitik lekik oy avuʼune xchiʼuk ti xatojbe ta vokole akʼo mi oy avokoltak. Oy onoʼox van bakʼintik ti mu xanaʼ kʼuxi chavalbe Jeova ti kʼu yelan chavaʼi abae. Pe teuk ta ajol ti ta onoʼox stakʼbot li Jeovae akʼo mi xi noʼox chavalbee: «¡Koltaun, avokoluk!» (2 Kron. 18:31). Pato avoʼonton ta stojolal Jeova, maʼuk ta atojolal atuk. Li ta xvaxakibal siglo kʼalal muʼyuk toʼox talem Jesuse, li jteklum Judae xiʼik ta jyalel ti xtal tsakatikuk ta kʼop yuʼun li j-asiriaetike xchiʼuk ti smosoinatike, jaʼ yuʼun la skʼanbeik koltael li j-ejiptoetike (Is. 30:1, 2). Pe pʼijubtasatik yuʼun Jeova ti chil-o svokolik mi jech la spasike (Is. 30:7, 12, 13). Li Jeovae la stunes Isaias sventa xalbe steklumal bu xuʼ staik li melel koltaele. Xi laj yal li Isaiase: «Jaʼ chkʼot ta avipalik mi tsʼijiloxuk noʼoxe xchiʼuk mi apatoj avoʼontonik ta jtojolale» (Is. 30:15 xchaʼvokʼal). w21.01 3, 4 par. 8, 9

Li matanal tstaik li buchʼutik tʼujbil chbatik ta vinajel ti tukʼ laj yakʼ sbaike jaʼ ti chkʼotik ta yajpale Kristo xchiʼuk jmoj ch-ajvalilajik ta vinajel (Apok. 20:6). Xmuyubajik me tajek Jeova, Jesus xchiʼuk anjeletik mi te xa ox oyik ta vinajel li 144 mile. Kʼalal laj xa ox yalbe skʼoplal jtakbol Juan li 144 mil ajvaliletik xchiʼuk paleetike, oy to kʼusi labal sba laj yil: jaʼ li «epal krixchanoetik» ti kuxul chkomik ta Armajedone. Li epal krixchanoetik taje mas to toj epik xchiʼuk mu stakʼ chapel (Apok. 7:9, 10). Slapojik «natil sakil kʼuʼil», ¿kʼusi skʼan xal taje? Jaʼ ti chʼabal spaltailik li ta sbalumil Satanase xchiʼuk tukʼ yakʼoj sbaik ta stojolal Dios xchiʼuk Kristo (Sant. 1:27). Tsots ch-avanik sventa stojbeik ta vokol ti jaʼ pojatik yuʼun Jeova xchiʼuk Jesuse. Jech xtok, tstsakik batel yanal xan sventa chakʼik ta ilel ti xchʼunojik ti jaʼ tʼujbil yuʼun Jeova li Jesus sventa x-och ta ajvalile (koʼoltaso xchiʼuk Juan 12:12, 13). w21.01 15, 16 par. 6, 7

Li malalile xuʼ xkʼot ta jun lekil jolil mi chchanbe kʼu yelan tspasvanik ta mantal li Jeova xchiʼuk Jesuse. Jech kʼuchaʼal liʼe, skʼan bikʼit xakʼ sba. Akʼo mi jaʼ noʼox stuk toj pʼij li Jeovae, chchikintabe li kʼusi chal yajtuneltake (Jen. 18:23, 24, 32). Tukʼ skotol li kʼusitik tspas Jeovae, pe muʼyuk tskʼan ti naka xa tukʼ chbat ta pasel kuʼuntik skotol eke. Yuʼun tskoltautik sventa lekuk xbat li jkuxlejaltike akʼo mi jmulavilutik (Sal. 113:6, 7). Li ta Vivliae, li Davide xi laj yalbe li Jeovae: «Voʼot jkoltavanejot kuʼun» (Sal. 27:9; Ebr. 13:6). Li Davide snaʼoj ti bikʼit chakʼ sba li Jeovae xchiʼuk ti jaʼ koltaate, jaʼ yuʼun pas yuʼun skotol li kʼusitik la spase. Kalbetik skʼoplal li Jesuse. Manchuk mi «Jchanubtasvanej» o «Kajval» x-utat yuʼun li yajchankʼoptake, la spokanbe yakan. Xi laj yal li Jesuse: «Laj xa kakʼ avilik, jech kʼuchaʼal la jpasboxuke, jaʼ jech skʼan xapasbe abaik ek» (Juan 13:12-17). Manchuk mi tsots yichʼoj yabtel li Jesuse, muʼyuk smalaoj ti xtunik ta stojolale, yuʼun li stuke tun ta stojolal li yantike (Mat. 20:28). w21.02 3, 4 par. 8-10

Keremetik, ep kʼusitik xuʼ spas avuʼunik, yuʼun lek tsotsoxuk xchiʼuk oy avipalik. Toj ep chakoltavanik li ta tsobobbaile xchiʼuk epoxuk van ti chakʼan chavichʼik biiltasel ta siervo ministeriale. Pe xuʼ van xi tsnop junantik keremetike: «Muʼyuk onoʼox chakʼbeikun jbain li kʼusitik tsotsik skʼoplale, yuʼun toj keremun to chilikun o mu noʼox xitojob chilik». ¿Mi jaʼ jech chavaʼi aba? Akʼo mi keremot to, oy kʼusitik xuʼ xlik noʼox apas sventa spat yoʼontonik ta atojolal li ermanoetik ta atsobobbail xchiʼuk ti stsakoxuk ta ventae. Li avi eke, ep keremetik oy kʼusitik xtojobik spasel ti xuʼ skoltaik-o li yan ermanoetike. Jech kʼuchaʼal liʼe, junantik ermanoetik ti oy xa sjabilalike tstojik ta vokol kʼalal chichʼik chanubtasel ta stunesel li tavleta, selular o yan kʼusitik ti jaʼ tstunesik sventa xchanunaj stukik xchiʼuk sventa li tsobajeletike. Jaʼ yuʼun, xuʼ xakoltaan mi achanoj stunesel li kʼusitik taje. Pe li kʼusi mas tsots skʼoplale, jaʼ ti xavakʼ persa sventa xmuyubajuk avuʼun li Atot ta vinajele. w21.03 2 par. 1, 3; 7 par. 18

Akʼo mi jaʼ mas chanunajem kʼuchaʼal smalal li jun ajnilale, li malalile jaʼ oy ta sba yetʼesel li yichʼel ta mukʼ Dios ta yutsʼ yalal xchiʼuk li yan kʼusitik ta mantale (Efes. 6:4). Skʼan onoʼox xichʼbe ta mukʼ yabtel smalal li jun ajnilale, pe jaʼ oy ta sba stuk ti tsotsuk-o li xchʼunel yoʼontone. Jaʼ yuʼun, skʼan xchʼakbe yorail sventa xchanunaj stuk xchiʼuk ti snopbe skʼoplal li kʼusi chchane. Mi jech la spase, jaʼ chkoltaat sventa jech-o skʼan xchiʼuk xichʼ ta mukʼ li Jeovae. Vaʼun, xmuyubaj noʼox me chchʼunbe smantal li smalale. Li ajnilaletik ti chichʼbeik ta mukʼ yabtel smalalik ta skoj ti skʼanojik Jeovae jaʼ me mas xmuyubajik, jaʼ mu sta li buchʼutik mu xchʼunik li kʼusi xchapanoj Diose. Jech xtok, lek kʼusitik chakʼbeik xchan li viniketik xchiʼuk antsetik ti mas jutuk sjabilalike. Tskolta sbaik xtok sventa junuk noʼox yoʼontonik ta yutsʼ yalalik xchiʼuk li ta tsobobbaile (Tito 2:3-5). Li avie, mas ep li antsetik ti tukʼ chtunik ta stojolal Jeovae (Sal. 68:11). w21.02 13 par. 21-23

Li jtakbol Pabloe toj lek ta chanbel ti kʼu yelan kuch yuʼune xchiʼuk ti lek tsots yoʼontone. Bakʼintike, mu xa xuʼ yuʼun laj yaʼi, pe spatoj yoʼonton ta stojolal Jeova ti jaʼ ch-akʼbat yipal sventa xkuch batel yuʼune (2 Kor. 12:8-10; Filip. 4:13). Mi bikʼit chkakʼ jbatik xchiʼuk mi jnaʼojtik ti chtun onoʼox kuʼuntik li koltael chakʼ Jeovae, jaʼ chakʼ stsatsal koʼontontik ek (Sant. 4:10). Xuʼ jchʼuntik ti maʼuk kastigo chakʼ talel Jeova li prevaetik ta jnuptantike. Yuʼun xi jamal laj yal li jtakbol Santiagoe: «Mu me buchʼu xi chal kʼalal tsnuptan prevae: ‹Chakʼun ta preva li Diose›. Yuʼun muʼyuk buchʼu xuʼ xakʼ ta preva ta kʼusitik chopol li Diose, jaʼ jech li Dios eke muʼyuk buchʼu chakʼ ta preva» (Sant. 1:13). Mi jaʼ jech jpʼel ta koʼontontik taje, mas me chijnopaj ta stojolal li jkʼanvanej Dios kuʼuntike. Li Jeovae «mu snaʼ xjel» (Sant. 1:17). Jech kʼuchaʼal la skolta li baʼyel yajtsʼaklomtak Kristo kʼalal laj yil svokolike, jaʼ jech tskoltautik li avi eke. Jkʼanbetik vokol Jeova sventa xakʼ jpʼijiltik, sventa stsatsub xchʼunel koʼontontik xchiʼuk ti tsotsuk koʼontontike, vaʼun tstakʼ li j-orasiontike. w21.02 31 par. 19-21

Xuʼ jpatbetik yoʼonton li estudiante ti chkʼot xa ta tsobajeletik mi chkakʼtik ta ilel ti oy ta koʼontontike (Filip. 2:4). Xuʼ jakʼbetik kʼu yelan oy li yutsʼ yalale, kʼu yelan xbat li yabtele o kʼu yelan chil li kʼusitik yakal chchan batel ta Vivliae. Pe mu me jtikʼ jbatik tajek ta xkuxlejal un. Xuʼ me jkʼupil kʼoptatik xtok mi oy xa kʼusi sjeloj ta xkuxlejale. Jaʼ jech xuʼ xkamigointik xchiʼuk ti jkoltatik sventa xchʼi ta mantal xchiʼuk ti xichʼ voʼe. Kʼalal chchʼi talel ta mantale, oyuk kʼusi jpastik sventa teuk xa tsakal skʼoplal chaʼi li ta tsobobbaile. Jtos li kʼusi xuʼ jpastike jaʼ ti xkakʼbetik ta ilel slekil koʼontontike (Ebr. 13:2). Kʼalal mi kʼot xa ox ta jcholmantale, xuʼ me xkalbetik ti jmoj xijlokʼ ta cholmantale. Jun ermano ta Brasil ti Diego sbie xi chale: «Epal ermanoetik laj yalbeikun ti jchiʼinik ta cholmantale. Jaʼ jech laj kojtikinik-o lek. Ep kʼusitik te la jchan, linopaj mas ta stojolal Jeova xchiʼuk Jesus». w21.03 12 par. 15, 16

Li Jesuse laj yal ti skʼan jkʼantik li kajkontratike (Mat. 5:44, 45). Taje mu kʼunuk ta pasel, pe mi tskoltautik li xchʼul espiritu Diose, tspas kuʼuntik. Li talelaletik chakʼ chʼul espiritu jech kʼuchaʼal li kʼanelale, li smalaele, li yutsil oʼontonale, li manxoale xchiʼuk li pajesejbaile tskoltautik sventa xkuch kuʼuntik li kontrainele (Gal. 5:22, 23). Ep li buchʼutik ti chkontrainvanik toʼoxe jelem xa stalelalik xchiʼuk ep buchʼutik kʼotemik ta stestigo Jeova ta skoj ti lek yakʼoj ta ilel stalelal yajnilik, smalalik, yalab xnichʼnabik o junuk slakʼnaike. Jaʼ yuʼun, mi vokol tajek chkaʼitik sventa jkʼantik li buchʼutik tskontrainutik ta skoj li kʼusi jchʼunojtike, jkʼanbetik Jeova ti akʼo xakʼbutik xchʼul espiritue (Luk. 11:13). Ta melel, jaʼ mas lek ti jechuk-o jpastik kʼuchaʼal chalbutik Diose (Prov. 3:5-7). Ep kʼusitik spas yuʼun li kontrainele, pe jaʼ mas xuʼ yuʼun li kʼanelale. Li kontrainele xuʼ syayijesutik, pe xuʼ me mu xa skontrainutik mi chkakʼtik ta ilel ti jkʼanojtik li yantike. Jech xtok, chmuyubaj me kuʼuntik li Jeovae xchiʼuk xuʼ xijmuyubaj-o akʼo mi jech-o chkichʼtik kontrainel. w21.03 23 par. 13; 24 par. 15, 17

Chalbe skʼoplal jun paskʼop li Joele (Joel 2:1, 8, 11). Sventa xakʼbe kastigo j-israeletik li Jeovae, laj yal ti tstunes li yajsoltarotake, jaʼ xkaltik, li soltaroetik ta Babiloniae (Joel 2:25). ¿Kʼu yuʼun chkaltik ti ta norte chlik tal li jkontrainvaneje? Yuʼun li soltaroetik ta Babiloniae te chkʼotik ta norte, vaʼun te chlikik tal sventa slajesik li Israele (Joel 2:20). Li soltaroetik taje xkoʼolaj kʼuchaʼal kʼulubetik ti lek chapalike. Xi laj yal li Joele: «Ta jujuntal stamoj batel lek sbeik. [...] Mu vokoluk chaʼi ch-ochik li ta jteklume [...]. Xjokʼlajetik noʼox muyel ta naetik, xchʼoletik noʼox ochel ta ventana jech kʼuchaʼal junuk j-elekʼ» (Joel 2:8, 9). Nopo noʼox avaʼi: muʼyuk bu xuʼ snakʼ sbaik, yuʼun buyuk noʼox xvechlajet soltaroetik xchiʼuk mi junuk buchʼu chkol. Kʼalal la slajesik Jerusalen li jbabiloniaetik o jkaldeaetik ta sjabilal 607 kʼalal muʼyuk toʼox talem Jesuse, xkoʼolajik kʼuchaʼal kʼulubetik. Xi chal Vivlia li kʼusi la spas li ajvalil yuʼun jkaldeaetike: «Solel muʼyuk kʼuxubaj ta yoʼonton li kerem viniketike, li tojol tsebetike, li buchʼutik oy xa sjabilalike mi jaʼuk li buchʼutik kʼunike» (2 Kron. 36:17). w20.04 5 par. 11, 12