Oku Eca ku Nena Esanju
GENIVAL o kasi vosapalalo yimue ya kuka calua konano yofeka yo Brasil, wa enda oku tekula ukãi lomãla vaye lolombongo vimue ka vialuile a enda oku nganyala kupange waye woku lava osipitali. Ndaño okuti Genival wa sukilile calua olombongo viaco, pole eye wa enda oku eca ovilumba lutate walua. Eye wa civaluka osimbu a kala oku veta veta vimo liaye hati: “Olonjanja vialua epata liange lia kala oku pita onjala, pole ame nda kala lonjongole yoku eca ku Suku cosi ndi kuete ndaño okuti olombongo viaco nda enda oku vi sanda lohali yalua.”
Noke yoku tunda kupange waye, Genival wamamako loku eca ovilumba viaye. Usongui wetavo liaye wo vetiya oco a kape voseteko Suku poku eca olombongo vialua. Usongui waco wo sapuila hati, Suku wa ku sukumuila esumũlũho lialua. Omo liaco, Genival wa nõlapo oku landisa onjo yaye oco olombongo viaco a viece vonembele ndocilumba.
Genival hayeko lika wa sunguluka kueci catiamẽla koku eca ovilumba. Pole, omanu vana okuti olosuke va siata oku pokola koku eca ovilumba, momo ovo va siata oku longisiwa katavo avo okuti, oku eca ovilumba ocihandeleko cimue okuti ci sangiwa Vembimbiliya. Anga hẽ, eci ocili muẽle?
Ocihandeleko ca Mose Kuenda Oku Eca Ovilumba
Ocikundi coku eca ovilumba, catiamẽlele kocihandeleko Yehova Suku a ecele kapata ekũi la avali a va Isareli yosimbu kotembo yi pitahãla eci soka 3.500 kanyamo konyima. Ocihandeleko caco ca ecele ocikundi coku eca onepa yekũi yokulia kuonguiwa vepia, apako oviti kuenda onepa yekũi yoku livokiya kuoviunda viovinyama kepata lia va Lewi oco vi kuatise upange wavo vombalaka yoku fendela Yehova.—Ovisila 27:30, 32; Atendelo 18:21, 24.
Yehova wa sapuila va Isareli okuti ocihandeleko caco ‘ka ca va lingilile ndocina cimue catĩla.’ (Esinumuĩlo 30:11) Osimbu ovo vamamako oku pokola lekolelo kovihandeleko via Yehova ndeci oku eca ovilumba, haicovo va enda loku limbuka oku tẽlisiwa kuohuminyo ya Yehova yoku ungula calua. Handi vali, oco va liangiliye ciwa, ovilumba vina ovo va siataile oku vokiya kovilumba viunyamo lunyamo via enda loku va kuatisa eci ofeka yosi yi liongoluila pamosi kovipito viefendelo liavo. Omo liaco, omunu wosi una okuti ‘ocingendeleyi, omõla osiwe kuenda ocimbumba’ ca tavele oku kuatisiwa lovilumba viaco.—Esinumuĩlo 14:28, 29; 28:1, 2, 11-14.
Ocihandeleko caco ka ca tukuile episo li pondola oku tambula omunu una okuti ka eci ocilumba, pole va Isareli vosi va kala locikele coku lekisa utima wa sunguluka koku eca ovilumba oco va pondole oku kuatisa efendelo liocili lovilumba viaco. Omo liaco, Yehova wa pisa va Isareli vana va enda oku likala oku eca ovilumba koloneke viuprofeto Malakiya hati, ‘va njiva konepa yekũi kuenda kovilumba.’ (Malakiya 3:8) Ci tava hẽ okuti, episo liaco litiamẽlavo Kakristão vana ka va eca eca ovilumba?
Tu konomuisi esunga liaco. Ocili okuti, ofeka lofeka yi kuete ovihandeleko via litepa okuti kolofeka vikuavo ovihandeleko viaco ka vi kuete esilivilo. Ndeci ocihandeleko coku endisa olombinete kofeka yo Inglaterra okuti omanu va endisila olombinete konele yepĩli, hacoko ci kuamiwa lomanu va endisa olombinete kofeka yo França. Cimosi haico okuti, ocihandeleko coku eca ovilumba ca kala lika ocisila ca Suku lofeka ya va Isareli. (Etundilo 19:3-8; Osamo 147:19, 20) Va Isareli ovo lika va sukilile oku kuama ocihandeleko caco.
Handi vali ndaño okuti, Suku lalimue eteke a pongoloka, pole, ovihandeleko viaye olonjanja vimue via siata oku pongoloka. (Malakiya 3:6) Embimbiliya li lombolola okuti, oku fa kua Yesu ndocilumba kunyamo wo 33. K.K., kua “imula” ocihandeleko kumosi locikundi ‘coku ongolola ovilumba.’—Va Kolosai 2:13, 14; Va Efeso 2:13-15; Va Heveru 7:5, 18.
Oku Eca Ovilumba ku Lingiwa Lakristão
Ocili okuti, oku kuatisa efendelo liocili lolombongo ale lovina vikuavo vi kuete esilivilo, handi kua siata oku sukiliwa. Yesu wa eca ocikundi kolondonge viaye oco ‘viece uvangi toke kolofeka viosi viokilu lieve.’ (Ovilinga 1:8) Osimbu etendelo liomanu va tava lia kala oku amamako oku livokiya, kueya oku kalavo esukilo lialongisi kuenda olomitavaso vi nyula haivio vi pamisa akongelo. Kuenje, kua kalavo esukilo lioku potolola ovitangi viovimbumba, violosiwe kuenda ovina vikuavo vi sukiliwa viatiamẽla komunu lomunu. Ndamupi Akristão vo kocita catete va tẽla oku potolola ovitangi viaco?
Vokuenda kunyamo wo 55 K.K., kua lingiwa elaleko Kakristão vana okuti havayudeako va kala kofeka yo Europa kuenda ko Asia Menor, oco va ece limue ekuatiso komanu vana ka va kuatele lacimue vekongelo lia va Yudea. Upostolo Paulu vukanda waye a tuma Kakristão va kala vekongelo lioko Korindo wa lekisa ndomo kua lingiwa ‘eliangiliyo liovilumba vioku kuatisa olombuavekua.’ (1 Va Korindo 16:1) Ove o pondola oku komõha lolondaka viupostolo Paulu vi lekisa eci catiamẽla koku eca Kuakristão.
Upostolo Paulu ka kisakaile vakuavo oco va ece cimue. Pole, Akristão voko Makedonia vana va kala oku “nyikiwa ca lua” kuenda “lusuke” va kala ‘oku pinga lolupili lua lua ko kuaye okuti, lutima wa sunguluka lavovo va eca ovilumba vioku kuatisa olosandu.’—2 Va Korindo 8:1-4.
Ocili okuti, upostolo Paulu wa enda loku vetiya omanu vana va kuete epondolo vo kofeka yo Korindo oco va setukule ocali ca vamanjavo kofeka yo Makedonia. Handi vali elivulu limue lia lombolola okuti eye ‘wa eca olonumbi okuti ka kisikile, kuenda, wa eca evetiyo ale wa linga epingilo. Pole, nda va Korindo va kisikiwile oku eca, nda ka va ci lingile lonjongole yavo muẽle kuenda nda ka va ci lingile lesunguluko ovo va lekisa koku eca kuavo.’ Upostolo Paulu wa kũlũhĩle okuti, “Suku o sole u eca lesanju,” pole eye ka sole omunu una eca ‘omo lioku kisikiwa.’—2 Va Korindo 9:7.
Ekolelo kumosi lukũlĩhĩso kuenda ocisola cocili Cakristão va Korindo, ca va vetiya oku eca locipango cavo muẽle okuti, lomue wa va kisika oku ci linga.—2 Va Korindo 8:7, 8.
‘Omunu a Ece Ndeci a Panga Kutima Waye’
Upostolo Paulu ka tukuile etendelo lieci ci sukila oku eciwa, pole eye wa eca lika onumbi yokuti “eteke liatete kosimanu . . . , omunu omunu a siliye cimue ndomo a sumũlũha, okuti eci njiya ka va vetiya vali oku kongola.” (1 Va Korindo 16:2) Omo lioku linga eliangiliyo kuenda oku seleka olombongo vimue olonjanja viosi, ca kuatasaile va Korindo oco ka vaka yeve ekisiko kueci catiamẽla koku eca eci upostolo Paulu a enda loku va nyula. Ukristão Lukristão, wa kũlĩhĩle eci a pondola oku eca okuti ‘eca eci eye a panga lutima waye muẽle.’—2 Va Korindo 9:5, 7.
Omo okuti va Korindo va kala loku ungula ocali, va sukililevo oku lekisa ocali cavo. Pole, lalimue eteke upostolo Paulu a lekisile ocisimĩlo “coku kisika oku eca cimue okuti omunu waco o ci kisika ka tẽla oku cecavo.” Handi vali, upostolo Paulu wa popia hati: ‘Eci ka ca lombolokele okuti vu lemĩwa enene.’ Kuenje, oku kongola kua ‘enda oku panduiwa nda omunu eca eci a kuete. Suku ka kisika eci omunu ka kuete.’ (2 Va Korindo 8:12, 13; 9:6) Noke vukanda ukuavo, upostolo Paulu wa eca elungulo poku soneha ndoco: “Umue nda ka kuatisa . . . vakuanjo yaye, ca lomboloka okuti wa likala etavo liaye, kuenje u ka tavele wo velapo.” (1 Timoteo 5:8) Upostolo Paulu ka vetiyile oku eca kumue ku pitahãla onumbi yilo.
Ci kuete esilivilo oku limbuka okuti upostolo Paulu eye wa kala osungu ‘yeliangiliyo liovilumba vioku kuatisa olombuavekua’ vina via sukilile ekuatiso. Pole, onepa layimue Yembimbiliya tua tanga yi lekisa okuti, upostolo Paulu ale ovapostolo vakuavo va linga eliangiliyo lioku kongola, ale oku tambula ovilumba oco vi va kuatise kupange wavo woku kunda. (Ovilinga 3:6) Olonjanja viosi, upostolo Paulu wa enda oku tambula lolopandu vialua ekuatiso lia enda oku tunda kakongelo. Handi vali, eye wa enda oku yuvula oku “sakalaisa” omanu pokati ka vamanjaye kueci catiamẽla koku u tata.—1 Va Tesalonike 2:9; Va Filipoi 4:15-18.
Oku Eca Eci Omunu a Panga Kutima Waye Koloneke Vilo
Ocili okuti vokuenda kuocita catete, olondonge via Kristu via enda oku ecaeca eci omunu a panga kutima waye muẽle okuti, oku eca ovilumba hacoko. Pole, eci nda ci ku komohĩsa calua nda okuti upange woku kunda olondaka viwa kuenda oku tatiwa Kuakristão va kasi vusuke kua lingiwile lekuatiso liovilumba.
Konomuisa ulandu ukuãimo. Kunyamo wo 1879, a sandeki va kuata ocikundi coku sandeka Utala Wondavululi, pole “lalimue eteke va pingile ekuatiso komanu ale kolombiali.” Omo okuti Olombangi via Yehova ka vi pingi ekuatiso komanu, anga hẽ ca tepulula oku likolisilako kuavo koku sandeka ocili Cembimbiliya?
Toke cilo, Olombangi via Yehova vi kasi oku ava Ambimbiliya, alivulu Akristão kuenda olorevista vikuavo vi kasi oku tumiwa kueci ci soka 235 kolofeka. Utala Wondavululi okuti, owo u kuete esilivilo liocili lioku longisa omanu Embimbiliya, wa enda oku sandekiwa lika velimi limosi vokuenda kuosãi losãi. Omo liaco, kua enda oku pangiwa eci ci soka 6.000 kolorevista velimi limosi. Cilo, etendelo lia siata oku pangiwa voloneke ekũi latãlo li kasi oku sandekiwa eci ci soka 24.000.000 kolorevista kuenda wa pongoluiwa ale kueci ci soka 146 kalimi. Oco Olombangi via Yehova vi sokiye upange wavo woku longisa Embimbiliya voluali luosi, ovio via siata oku tunga olofiliale vioku songuila upange waco voluali luosi. Kuenje olofiliale viaco vi sangiwa kueci ci soka 110 kolofeka. Handi vali, ovo va siata oku tunga eci ci soka olohũlũkãi violonjango viusoma kumosi lolonjango violohongele vinene oco va tambule ciwa omanu vosi vana va yongola oku kuata ukũlĩhĩso wasuapo Wembimbiliya.
Ndaño okuti oku angiliya cosi catiamẽla kespiritu oco ca velapo vali okuti ovina vikuavo vi sule, pole Olombangi via Yehova via siatavo oku tẽlisa ekuatiso liosi lio ketimba vamanjavo va sukila. Eci va limbuka okuti vamanjavo va kasi oku pita lovitangi viatiamẽla kuyaki, kovilemawe, kekambo liombela, kuenda kahunguhungu ofela, ovo va siata okuyayulako oku eca ovihemba, okulia, uwalo kuenda ovina vikuavo vi sukiliwa. Ovina viosi vi sukiliwa via tukuiwa ndeti, via siata oku kuatisiwa lolombongo omunu lomunu Ukristão a eca ndomo utima waye wa panga kuenda oku eciwavo lekongelo.
Oku eca eci omunu a panga kutima waye, oyo onjila yimue ya leluka yoku tepulula ocilemo komanu vana va kasi vusuke, ndeci ci kasi Genival una wa tukuiwa kefetikilo liocipama cilo. Ci sanjuisa okuti, osimbu handi eye ka landisile onjo yaye, wa tambula epasu lia Maria, Ombangi ya Yehova okuti ukundi wotembo yosi. Genival ivaluka okuti: “Ombangulo nda kuata laye ya teyuila epata liange oku lisandela usuke.”
Genival wa limbuka okuti, upange wa Ñala Suku, ka u lingiwa omo lioku kuatisiwa lolombongo viovilumba. Kuenje, oku eca ovilumba ocina cimue Ovisonehua vi lekisa okuti ka ci kapiwako vali cilo. Eye wa lilongisa okuti, Akristão va tambula asumũlũho alua eci ovo va eca ndeci utima wavo wa panga okuti ka va sukila oku kisikiwa oku eca eci ka va kuete.
Oku eca eci omunu a yongola, ca nena esanju liocili ku Genival. Eye wa lekisa esanju liaco poku popia hati: “Cikale eci ndi pondola oku eca onepa yekũi ale ceci si pondola oku eca, eci hacitangiko, pole nda sanjuka calua leci nda siata oku eca kuenda nda kũlĩha okuti, ci sanjuisavo Yehova.”
[Okakasia Lalitalatu kemẽla 6]
Anga hẽ Olopatele Viatete Via Enda Oku Longisa Eci Catiamẽla Kocihandeleko Coku Eca Ovilumba Vionepa Yekuĩ?
“Omanu vana okuti olohuasi pokati ketu va enda oku kuatisa olosuke . . . Ovo va kala lepondolo kuenda onjongole yoku ci linga, okuti va eca eci ovo va yongola lutima wavo.”—The First Apology, Justin Martyr, c. 150 C.E.
“Va Yudea va enda oku eca ku Suku onepa yavo yekuĩ yovina viavo viosi viwa. Pole kua kala vana va enda loku seleka onepa yimue yovina viavo viosi oco vi kuatise koku tẽlisa ocipango ca Suku, . . . ndomo ukãi umue ocimbumba a linga eci a imba ukuasi waye wosi vombango ya Suku.”—Against Heresies, Irenaeus, c. 180 C.E.
“Ndaño okuti tu kuete ombango yolombongo, eci ka ci lomboloka okuti yi kuete olombongo vi nena epopelo, ndeci etavo limue okuti li landiwa lolombongo. Vonjanja yimosi vosãi losãi ci sukila okuti omunu lomunu o kapa vombango yaco eci a yongola oku eca kutima waye. Pole, te lika locipango caye muẽle, kuenda o ci linga lika nda o kuete epondolo liaco momo ka kuli lalimue ekisika, cosi ci lingiwa, omunu o ci lingila muẽle kocipango caye muẽle.”—Apology, Tertullian, c. 197 C.E.
“Osimbu atavo kuenda ovisoko vikuavo viatiamẽlavo ketavo viamamako loku lisanduila voluali luosi, kueya oku sokiyiwa ovihandeleko vi teyuila oku eca olonepa viekuĩ lonjila yimue ya sunguluka oco vi kuatise olomitavaso viatavo. Oku feta kuaco olonepa viekuĩ, kua fetikiwa okupisa Kocihandeleko Cosimbu ca Mose. . . . Ci molẽha okuti, olondaka viatete viocihandeleko caco vi kasi vukanda wolombisipu via lingile ohongele yimue kofeka yo França kolupale luo Tours, kunyamo wo 567 kuenda ohongele yikuavo ya lingiwila kolupale luo Macon kunyamo wo 585.”—The Catholic Encyclopedia.
[Olofoto via eciwa]
Coin, top left: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Elitalatu kemẽla 5]
Oku eca eci omunu a yongola ku nena esanju
[Elitalatu kemẽla 7]
Omunu oku eca olombongo ndeci a panga ci kuatisa upange woku kunda, loku kuatisa vamanji vana va sangiwa lovitangi kuenda oku tunga ovitumãlo viefendelo