Ndima Ya U Thoma
Muporofita wa Mudzimu U Ḓisela Vhathu Tshedza
1, 2. Ndi zwiimo zwifhio zwa musalauno zwine zwa ita uri vhathu vha vhilaele vhukuma?
RI TSHILA ḽifhingani ḽine muthu a kona u ita hu ṱoḓaho u vha tshiṅwe na tshiṅwe. U fhufha tshikhalani, thekinolodzhi ya khomphyutha, maitele a u shandula dzidzhini, nahone maṅwe maitele maswa a saintsi o ita uri vhathu vha kone u ita zwithu zwiswa, zwa ṋea fulufhelo ḽa vhutshilo ha khwine—khamusi vhulapfu.
2 Naa mvelaphanḓa dzo raloho dzo ita uri ni ḓiphine nga u tsireledzea hayani haṋu? Naa dzo fhelisa u tshuswa nga nndwa? Naa dzo fhodza malwadze kana u fhelisa vhuṱungu ha u felwa nga ane na mu funa? Na kathihi! Vhukoni ha vhathu, naho vhu tshi swayea, ho vhetshelwa mikano. Muvhigo wa Worldwatch Institute u ri: “Ri a kona u ya ṅwedzini, u ita zwitzimbi zwa elekitironiki zwi re na maanḓa vhukuma, na u bvisa dzhini dza muthu ra dzi dzhenisa kha muṅwe. Fhedzi a ri athu kona u ita uri vhathu vha zwigidi zwa dzimilioni vha wane maḓi o kunaho, u thivhela u fa ha mifuda minzhi-minzhi ya zwivhumbiwa, kana u swikelela ṱhoḓea dzashu ri sa thithisi mupo.” Zwi tou pfala uri vhanzhi vha a vhilaela musi vha tshi sedza vhumatshelo, a vha ḓivhi hune vha nga wana hone khuthadzo na fulufhelo.
3. Ho vha hu na vhuimo vhufhio kha ḽa Yuda tshifhingani tsha ḓana ḽa vhumalo ḽa miṅwaha B.C.E.?
3 Vhuimo vhune ra sedzana naho ṋamusi vhu fana na ha vhathu vha Mudzimu ḓanani ḽa vhumalo ḽa miṅwaha B.C.E. Nga tshenetsho tshifhinga, Mudzimu o laedza Yesaya muḓinḓa wawe uri a vhudze vhadzulapo vha ḽa Yuda mulaedza u khuthadzaho, nahone vho vha vha tshi ṱoḓa khuthadzo. Khakhathi ye ya vha hone yo thithisa lwonolwo lushaka. Muvhuso wa tshiṱuhu sa Asuri wo vha u tsini na u vutshela ḽeneḽo shango, wo ita uri vhanzhi vha dzhenwe nga nyofho. Vhathu vha Mudzimu vho vha vha tshi nga fulufhedza nnyi uri a vha tshidze? Vho vha vha tshi ḓiamba uri ndi vhathu vha Yehova, fhedzi vha tshi fulufhedza vhathu.—2 Dzikhosi 16:7; 18:21.
Tshedza tshi Vhonetshelaho Swiswini
4. Ndi milaedza ifhio mivhili ye Yesaya a laedzwa u i ḓivhadza?
4 Nga ṅwambo wa buḓo ḽa vhushandukwa ḽa lushaka lwa Yuda, muḓi wa Yerusalema wo vha u tshi ḓo fheliswa, nahone vhadzulapo vha ḽa Yuda vho vha vha tshi ḓo iswa vhuthubwani Babele. Ee, ho vha hu tshi khou ḓa zwifhinga zwa khombo. Yehova o laedza muporofita wawe Yesaya uri a dzule o amba nga ha ḽeneḽi ḽifhinga ḽa khombo, fhedzi O dovha a mu laedza uri a ḓivhadze mafhungo maḓifha. Nga murahu ha miṅwaha ya 70 ya vhuthubwa, Vhayuda vho vha vha tshi ḓo vhofhololwa Babele! Masalela o takalaho o vha tshi ḓo vhuyelela Tsioni nahone a vha na ndugelo ya u vusulusa vhurabeli ha ngoho henengei. Nga wonoyu mulaedza u takadzaho, Yehova a tshi shumisa muporofita wawe o ita uri tshedza tshi vhonetshele swiswini.
5. Ndi ngani Yehova o dzumbulula ndivho dzawe hu tshee nga phanḓa nga u rali?
5 Yuda ḽo fheliswa nga murahu ha tshifhinga tshi fhiraho ḓana ḽa miṅwaha musi Yesaya o no ṅwala vhuporofita hawe. Nga zwenezwo-ha, ndi ngani Yehova o dzumbulula ndivho dzawe hu tshee nga phanḓa nga u rali? Naa vhe vha pfa maipfi a Yesaya nga dzavho vha ḓo vha vha songo no fa kale musi vhuporofita vhu tshi ḓadzea? Zwenezwo ndi ngoho. Naho zwo ralo, nga nṱhani ha zwe Yehova a zwi dzumbululela Yesaya, vhe vha vha vha tshi ḓo vha vha tshi khou tshila tshifhingani tsha ndozwo ya Yerusalema nga 607 B.C.E. vho vha vha tshi ḓo vha na rekhodo ya milaedza ya Yesaya ya vhuporofita. Hezwi zwo vha zwi tshi ḓo ṋea vhuṱanzi ho khwaṱhaho ha uri Yehova ‘uri vhudza kale zwine zwa ḓo ḓa; u ri vhudza misi iḽa zwi sathu u itea.’—Yesaya 46:10; 55:10, 11.
6. Ndi dzifhio dziṅwe nḓila dzine Yehova a fhira ngadzo vhathu vhoṱhe vhane vha bvumba?
6 Ndi Yehova fhedzi o fanelwaho nga u amba zwenezwo. Muthu a nga bvumba vhumatshelo zwi tshi ya nga nḓila ine a pfesesa ngayo politiki kana vhuimo ha matshilele ha tshenetsho tshifhinga. Fhedzi ndi Yehova fhedzi ane a nga vhona nga ho fhelelaho zwine zwa ḓo itea tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe, na tshifhingani tshi ḓaho. A nga dovha a ṋea vhashumeli vhawe maanḓa a u amba hu tshee nga phanḓa zwiitea zwine zwa ḓo itea nga murahu ha tshifhinga tshilapfu. Bivhili i ri: “Muṋe wa vhoṱhe Yehova ha nga iti tshithu, á songó ranga a vhudza vhaḓinḓa vhawe vha vhaporofita.”—Amosi 3:7.
Hu Na “Vhoyesaya” Vhangana?
7. Vhagudi vhanzhi vho hanedza hani uri Yesaya ndi ene o ṅwalaho bugu, nahone ndi ngani?
7 Mafhungo a vhuporofita o ita uri vhagudi vhanzhi vha timatime uri Yesaya ndi ene we a ṅwala bugu. Vhenevha vhasasaladzi vha amba uri tshipiḓa tsha u fhedza tsha yeneyi bugu tshi fanela u vha tsho ṅwalwa nga muṅwe muthu we a tshila ḓanani ḽa vhurathi ḽa miṅwaha B.C.E., tshifhingani tsha vhupuli ha Babele kana nga murahu haho. U ya ngavho, vhuporofita ha u fheliswa ha ḽa Yuda ho ṅwalwa musi ho no ḓadzea nahone nga zwenezwo ho vha vhu si vhuporofita na kathihi. Vhenevha vhasasaladzi vho dovha vha amba uri nga murahu ha ndima ya 40, bugu ya Yesaya i amba u nga muḓi wa Babele wo vha u tshi kha ḓi vhusa nahone Vhaisiraele vho vha vhe vhuthubwani henengei. Nga zwenezwo vha amba uri we a ṅwala tshipiḓa tsha u fhedza tsha Yesaya u fanela u vha o tshi ṅwala nga ḽeneḽo ḽifhinga—ḓanani ḽa vhurathi ḽa miṅwaha B.C.E. Naa hu na mutheo wo khwaṱhaho wa u humbula nga u ralo? Na kathihi!
8. Ho thoma lini u timatimiwa uri Yesaya ndi ene o ṅwalaho bugu, nahone zwo phaḓalala nga nḓila-ḓe?
8 Ho vha hu nga ḓana ḽa vhu-12 ḽa miṅwaha C.E. he ha thoma u hanedzwa uri Yesaya ndi ene we a ṅwala bugu yawe. Hezwi zwo ambiwa nga muṱalutshedzi wa Muyuda ane a pfi Abraham Ibn Ezra. Encyclopaedia Judaica i ri: “Musi a tshi ṱalutshedza bugu ya Yesaya, [Abraham Ibn Ezra] u amba uri tshipiḓa tsha vhuvhili, u bva kha Yes ndima ya 40, tsho ṅwalwa nga muporofita we a tshila tshifhingani tsha Vhuthubwa ha Babele na ḽifhingani ḽa u thoma ḽa U Vhuyelela Tsioni.” Tshifhingani tsha maḓana a vhu-18 na a vhu-19 a miṅwaha, mavhonele a Ibn Ezra o shumiswa nga vhagudi vhanzhi, u katela na Johann Christoph Doederlein, mugudi wa zwa vhurereli wa Dzheremane we a gandisa bugu yawe ine ya ṱalutshedza bugu ya Yesaya nga 1775, ha tevhela nzudzanyo ya vhuvhili nga 1789. New Century Bible Commentary i ri: “Vhagudi vhoṱhe nga nnḓa ha vhane vha farelela maitele a tshikale zwino vha ṱanganedza mahumbulele o ambiwaho nga Doederlein . . . a uri vhuporofita vhu re kha dzindima 40-66 dza bugu ya Yesaya a si maipfi o ṅwalwaho nga muporofita Yesaya wa ḓana ḽa vhumalo ḽa miṅwaha, fhedzi o ṅwalwa nga murahu.”
9. (a) Bugu ya Yesaya yo khethekanywa hani? (b) Muṅwe muṱalutshedzi wa Bivhili o nweledza hani khakhathi i re hone malugana na u ṅwalwa ha bugu ya Yesaya?
9 Naho zwo ralo, u timatima uri Yesaya ndi ene we a ṅwala bugu a ho ngo guma henefho. Pfunzo malugana na uri hu na Yesaya wa vhuvhili—kana Deutero-Yesaya—yo vusa muhumbulo wa uri hu nga kha ḓi vha hu na muṅwali wa vhuraru.a Nga zwenezwo bugu ya Yesaya yo dovha ya khethekanywa, lwe muṅwe mugudi a amba uri dzindima 15 na 16 dzo ṅwalwa nga muporofita a sa ḓivhiwi, ngeno muṅwe mugudi a tshi timatima we a ṅwala dzindima 23 u ya kha 27. Muṅwe u amba uri Yesaya a si ene we a ṅwala maipfi a wanalaho kha dzindima 34 na 35. Ndi ngani? Nga ṅwambo wa uri eneo maipfi a fana na ane a wanala kha Yes dzindima 40 u ya kha 66, e ha ambiwa uri o ṅwalwa nga muṅwe muthu nga nnḓa ha Yesaya we a tshila ḓanani ḽa vhumalo ḽa miṅwaha! Muṱalutshedzeli wa Bivhili ane a pfi Charles C. Torrey u nweledza nga ho livhaho mvelelo dza enea mahumbulele. U ri: “We a vha e ‘Muporofita wa Vhuthubwani,’ o ṱukufhadzwa a si tsha vha muthu a re na ndeme, nga ṅwambo wa u khethekanywa ha bugu yawe ya vha zwipiḓa-piḓa.” Naho zwo ralo, vhaṅwe vhagudi a vha tendelani na u khethekanywa ho raloho ha bugu ya Yesaya.
Vhuṱanzi Ha Uri Yo Ṅwala nga Muthu Muthihi
10. Ṋeani tsumbo nthihi i sumbedzaho nḓila ine u shumiswa ha maipfi a fanaho zwa ṋea ngayo vhuṱanzi ha uri bugu ya Yesaya yo ṅwalwa nga muthu muthihi.
10 Hu na tshiitisi tsho khwaṱhaho tsha u phetha nga ḽa uri bugu ya Yesaya yo ṅwala nga muthu muthihi. Vhuṅwe vhuṱanzi vhu tshimbidzana na u shumiswa ha maipfi a fanaho. Sa tsumbo, mubulo une wa ri “Mukhethwa wa Isiraele” u wanala lwa 12 kha Yesaya dzindima 1 u swika kha 39 na lwa 13 kha dzindima 40 u ya kha 66, fhedzi yeneyi nḓila ya u ṱalusa Yehova i wanala lwa rathi fhedzi kha Maṅwalo oṱhe a Luheberu. U shumiswa lunzhi-lunzhi ha enea maipfi a sa anzeli u shumiswa ndi vhuṱanzi ha uri bugu ya Yesaya yo ṅwalwa nga muthu muthihi.
11. Ndi u fana hufhio hu re hone vhukati ha Yes dzindima 1 u ya kha 39 na Yes dzindima 40 u ya kha 66 dza bugu ya Yesaya?
11 Hu na huṅwe u fana vhukati ha Yesaya dzindima 1 u ya kha 39 na dzindima 40 u ya kha 66. Zwenezwi zwipiḓa zwivhili zwi na maambele mavhili o khetheaho a shumiswaho lunzhi-lunzhi, a ngaho u songwa-songwa ha musadzi e kha u beba na “nḓila” kana “gondo.”b Hafhu hu ambiwa lunzhi-lunzhi nga “Tsioni,” ipfi ḽo shumiswaho lwa 29 kha Yes dzindima 1 u ya kha 39 na lwa 18 kha Yes dzindima 40 u ya kha 66. Zwi re zwone ndi uri Tsioni ḽi ambiwa lunzhi kha Yesaya u fhira kha dziṅwe bugu dza Bivhili! The International Standard Bible Encyclopedia i amba uri vhuṱanzi ho raloho “vhu khwaṱhisa uri yeneyo bugu yo ṅwalwa nga muthu muthihi, ngauri zwo vha zwi sa ḓo konadzea u ita zwenezwo” arali yeneyo bugu yo vha yo ṅwalwa nga vhaṅwali vhavhili, vhararu, kana vhanzhi.
12, 13. Maṅwalo a Lugerika a Tshikriste a sumbedza hani uri bugu ya Yesaya yo ṅwalwa nga muthu muthihi?
12 Vhuṱanzi ho khwaṱhaho vhukuma ha uri bugu ya Yesaya yo ṅwalwa nga muthu muthihi vhu wanala kha Maṅwalo o hevhedzwaho a Lugerika a Tshikriste. A sumbedza zwavhuḓi uri Vhakriste vha ḓana ḽa u thoma ḽa miṅwaha vho vha vha tshi tenda uri bugu ya Yesaya yo ṅwala nga muthu muthihi. Sa tsumbo, Luka u amba nga ha nduna ya Muethiopia ye ya vha i tshi khou vhala mafhungo ane zwino a wanala kha Yesaya ndima ya 53, tshipiḓa tshine vhasasaladzi vha musalauno vha amba uri tsho ṅwalwa nga Yesaya wa Vhuvhili. Naho zwo ralo, Luka u amba uri Muethiopia o vha a tshi khou “vhala bugu ya muporofita Yesaya.”—Mishumo 8:26-28.
13 Lu tevhelaho, ṱhogomelani Mateo muṅwali wa Evangeli, ane a ṱalutshedza nḓila ye vhuḓinḓa ha Yohane Mulovhedzi ha ḓadzisa ngayo maipfi a vhuporofita ane zwino ra a wana kha Yesaya 40:3. Mateo u ri ndi nnyi we a ṅwala honoho vhuporofita? Naa ndi Yesaya wa Vhuvhili a sa ḓivhiwi? Hai, u ṱalula muṅwali sa “muporofita Yesaya.”c (Mateo 3:1-3) Kha tshiṅwe tshiitea, Yesu o vhala kha mupombo maipfi ane zwino a wanala ha Yesaya 61:1, 2. A tshi anetshela eneo mafhungo, Luka u ri: “Vha mu ṋekedza bugu ya muporofita Yesaya.” (Luka 4:17) Vhurifhini hawe he a vhu ṅwalela Vharoma, Paulo u ambela kha zwipiḓa zwa u thoma na zwa u fhedza zwa Yesaya, fhedzi ho ngo vhuya a ṋea muhumbulo wa uri muṅwali o vha e muṅwe muthu nga nnḓa ha Yesaya. (Vha-Roma 10:16, 20; 15:12) Zwi khagala uri Vhakriste vha ḓana ḽa u thoma ḽa Yesaya ḽa miṅwaha a vho ngo vhuya vha tenda uri bugu ya Yesaya yo ṅwalwa nga vhathu vhavhili, vhararu, kana u fhira.
14. Mipombo ya Lwanzhe lwo Faho i ita uri ri pfesese muṅwali wa bugu ya Yesaya nga nḓila-ḓe?
14 Hafhu, ṱhogomelani vhuṱanzi ha Mipombo ya Lwanzhe lwo Faho—maṅwalwa a kale, e vhunzhi hao a ṅwalwa Yesu a sa athu u bebwa. Ḽiṅwe ḽiṅwalwa ḽa Yesaya, ḽine ḽa ḓivhiwa sa Mupombo wa Yesaya, ḽo ṅwalwa nga ḓana ḽa vhuvhili ḽa miṅwaha B.C.E., nahone ḽi hanedza zwine vhasasaladzi vha zwi amba uri Yesaya wa Vhuvhili ndi ene we a ṅwala Yes ndima ya 40. Nga nḓila-ḓe? Kha ḽeneḽi ḽiṅwalwa ḽa kale, tshipiḓa tshine zwino ra tshi ḓivha tshi Yes ndima ya 40 tshi thoma kha mutaladzi wa u fhedza wa khoḽomo, marangaphanḓa a guma kha khoḽomo i tevhelaho. Zwi khagala uri nga tshenetsho tshifhinga muṅwalululi o vha a sa ḓivhi tshithu nga ha uri yeneyi bugu yo ṅwalwa nga muṅwe muthu kana yo khethekanywa.
15. Muḓivhazwakale wa Muyuda ane a pfi Flavius Josephus u ri mini nga ha vhuporofita ha Yesaya malugana na Korese?
15 Tsha u fhedza, ṱhogomelani vhuṱanzi ha ḓana ḽa u thoma ḽa miṅwaha ha muḓivhazwakale wa Muyuda ane a pfi Flavius Josephus. U amba uri vhuporofita ha Yesaya vhune ha kwama Korese ho ṅwalwa nga ḓana ḽa vhumalo ḽa miṅwaha B.C.E., a engedza nga ḽa uri na Korese o vha a tshi ḓivha honovhu vhuporofita. Josephus u a ṅwala: “Korese o vha a tshi ḓivha honohu vhuporofita nge a vhala bugu ya vhuporofita ha Yesaya he a vha o vhu ṅwala miṅwaha ya maḓana mavhili na fumi nga phanḓa.” U ya nga Josephus, u ḓivha honovhu vhuporofita zwi nga vha zwo thusa Korese uri a tende u vhofholola Vhayuda uri vha vhuyelele shangohaya ḽavho, ngauri Josephus u ṅwala uri Korese o “sudzuluswa nga lutamo luhulwane na u swela u ita zwo ṅwalwaho.”—Jewish Antiquities, Bugu XI, ndima ya 1, phara 2.
16. Hu nga ambiwa mini nga zwine vhasasaladzi vha zwi amba uri tshipiḓani tsha u fhedza tsha Yesaya muḓi wa Babele wo ṱaluswa sa muvhuso u vhusaho?
16 Samusi zwo bulwa u thomani, vhasasaladzi vhanzhi vha amba uri u bva kha Yesaya ndima ya 40 u ya phanḓa, Babele ḽi ṱaluswa sa muvhuso u vhusaho, nahone hu ambiwa nga Vhaisiraele vho no vha vhupulini. Naa zwenezwi a zwi sumbedzi uri muṅwali o tshila tshifhingani tsha ḓana ḽa vhurathi ḽa miṅwaha B.C.E.? A zwo ngo ralo. Mbuno ndi ya uri na nga phanḓa ha ndima ya 40 ya Yesaya, nga zwiṅwe zwifhinga muḓi wa Babele u ṱaluswa sa muvhuso wa shango ḽoṱhe. Sa tsumbo, kha Yesaya 13:19, Babele u vhidzwa “dzánga ḽa mivhuso” kana “muvhuso wo nakesaho u fhira yoṱhe,” u ya nga Today’s English Version. Zwi khagala uri enea maipfi ndi a vhuporofita, samusi muḓi wa Babele wo vha muvhuso wa shango nga murahu ha tshifhinga tshi fhiraho ḓana ḽa miṅwaha. Muṅwe musasaladzi u “piringulula” zwenezwi zwine zwa nga vhidzwa vhuleme nga u sokou amba uri Yesaya ndima ya 13 yo ṅwalwa nga muṅwe muthu! Vhukuma, vhuporofita ha Bivhili vhu anzela u amba nga zwithu zwa tshifhingani tshi ḓaho zwa nga zwo no itea. Enea maambele o livhaho a ṱalusa nga hu pfalaho vhungoho ha u ḓadzea ha vhuporofita. (Ndzumbululo 21:5, 6.) Vhukuma, ndi Mudzimu wa vhuporofita ha ngoho fhedzi ane a nga amba uri: “Zwe zwa ambiwa kale ngezwi zwo ḓa; zwino ndi khou bula zwiswa uri ni zwi pfe zwí sathu u bvelela.”—Yesaya 42:9.
Bugu ya Vhuporofita vhu Fulufhedzeaho
17. U shanduka ha maṅwalele kha Yesaya ndima ya 40 hu nga ṱaluswa hani?
17 Nga zwenezwo, vhuṱanzi vhu livhisa kha phetho ifhio? Bugu ya Yesaya yo ṅwalwa nga muthu muthihi o hevhedzwaho. Heyi bugu yoṱhe yo vhalwa maḓanani a miṅwaha i bugu nthihi, hu si mbili kana u fhira. I ngoho, vhaṅwe vha amba uri maṅwalele a bugu ya Yesaya o shanduka u bva kha Yes ndima ya 40 u ya phanḓa. Naho zwo ralo, humbulani uri Yesaya o shuma sa muporofita wa Mudzimu miṅwaha i fhiraho 46. Nga tshenetsho tshifhinga, zwo vha zwi tshi nga lavhelelwa uri mulaedza wawe, na nḓila ine a amba ngayo mulaedza wawe, zwi shanduke. Vhukuma, mushumo we Yesaya a ṋewa nga Mudzimu wo vha u si wa u ḓivhadza milaedza i vhavhaho ya khaṱulo fhedzi. Hafhu o vha a tshi fanela u ḓivhadza maipfi a Yehova ane a ri: “Fhumudzani, fhumudzani vhathu vhanga!” (Yesaya 40:1) Vhathu vho vhofhaho mulanga na Mudzimu vho vha vha tshi ḓo fhumudzwa ngangoho nga fulufhedziso ḽawe ḽa uri nga murahu ha miṅwaha ya 70 vhuthubwani, Vhayuda vho vha vha tshi ḓo vhuyedzedzwa shangohaya ḽavho.
18. Ndi tshifhio tshiṱoho tsha bugu ya Yesaya tshine tsha ḓo haseledzwa kha ino bugu?
18 U vhofhololwa ha Vhayuda vhuthubwani ha Babele ndi tshiṱoho tsha ndima nnzhi dza Yesaya dzi haseledzwaho kha ino bugu.d Vhunzhi ha honovhu vhuporofita vhu ḓadzea musalauno, samusi ri tshi ḓo zwi vhona. Zwiṅwe hafhu, kha bugu ya Yesaya ri wana vhuporofita vhu nyanyulaho he ha ḓadzea tshifhingani tsha u tshila—na u fa—ha Murwa mubebwa eṱhe wa Mudzimu. Vhukuma, u guda vhuporofita ha ndeme vhu re kha bugu ya Yesaya zwi ḓo vhuyedza vhashumeli vha Mudzimu na vhaṅwe ḽifhasini ḽoṱhe. Vhukuma, honovhu vhuporofita ndi tshedza tsha vhathu vhoṱhe.
[Ṱhaluso dzi re magumoni a siaṱari]
a Muṅwali wa vhuraru ane a tou humbulelwa, ane ha ambiwa uri o ṅwala Yes dzindima 56 u swika kha 66, vhaṅwe vhagudi vha mu vhidza Yesaya wa Vhuraru.
b U songwa-songwa ha musadzi e kha u beba: Yesaya 13:8; 21:3; 26:17, 18; 42:14; 45:10; 54:1; 66:7. “Nḓila” kana “gondo”: Yesaya 11:16; 19:23; 35:8; 40:3; 43:19; 49:11; 57:14; 62:10.
c Kha mafhungo a fanaho na eneo, Marko, Luka, na Yohane vha shumisa mubulo u fanaho.—Marko 1:2, NW; Luka 3:4; Yohane 1:23.
d Ndima dza u thoma dza Yesaya 40 dzo haseledza kha bugu Vhuporofita ha Yesaya—Tshedza tsha Vhathu Vhoṱhe I, yo gandiswaho nga Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Bogisi kha siaṱari 9]
Vhuṱanzi Vhu Bvaho kha Ṱhoḓisiso ya U Shanduka ha Luambo
Pfunzo dza u shanduka ha luambo—dzine dza ṱolisisa tshanduko dzo dzumbamaho dza luambo dzine dza vha hone nga murahu ha miṅwaha minzhi—dzi ṋea vhuṱanzi ha uri bugu ya Yesaya yo ṅwalwa nga muthu muthihi. Arali tshipiḓa tsha bugu ya Yesaya tsho ṅwalwa ḓanani ḽa vhumalo ḽa miṅwaha B.C.E. nahone tshiṅwe tshipiḓa tsho ṅwalwa nga murahu ha miṅwaha ya 200, hu fanela u vha na phambano kha mufuda wa Luheberu lwo shumiswaho kha zwenezwo zwipiḓa zwivhili. Fhedzi u ya nga ṱhoḓisiso yo gandiswaho kha Westminster Theological Journal, “vhuṱanzi ha tsenguluso ya u shanduka ha luambo i tikedza nga ho fhelelaho uri Yesaya 40-66 yo ṅwalwa nga phanḓa ha vhuthubwa.” Muṅwali wa yeneyo ṱhoḓisiso u phetha nga ḽa uri: “Arali vhagudi vhane vha sasaladza vha bvela phanḓa vha tshi farelela kha ḽa uri bugu ya Yesaya yo ṅwalwa nga ḽifhinga ḽa vhuthubwa kana nga murahu haḽo, vha khou hanedza vhuṱanzi ha ṱhoḓisiso ya u shanduka ha luambo.”
[Tshifanyiso kha siaṱari 11]
Tshipiḓa tsha Mupombo wa Lwanzhe lwo Faho tsha Yesaya. Hune Yes ndima ya 39 ya guma hone ho sumbedzwa nga musevhe
[Zwifanyiso kha siaṱari 12, 13]
Miṅwaha i ṱoḓaho u vha 200 hu tshee nga phanḓa, Yesaya o dzula o amba nga ha u vhofhololwa ha Vhayuda