Te ʼu Tupuʼaga Lelei Ke Tou Falala Ki Te Ka Haʼu

KO TE tagata fakamatala hisitolia pea mo sivi sosiete ko H. G. Wells, ʼaē neʼe tupu ʼi te taʼu 1866, neʼe lave ʼaupito tana faʼahiga manatu ki te manatu ʼa te hahaʼi ʼo te 20 sēkulō. Neʼe ina fakahā ʼaki te ʼu tohi ʼaē neʼe ina fai, ko te ʼu taʼu fakafiafia e afe ʼo te malamanei, ʼe kamata anai ʼaki te tuputupu ʼo te ʼu meʼa fakapoto lalahi. Koia, ʼe talanoa te tohi Collier’s Encyclopedia ki te “falala mālohi” ʼa Wells, he neʼe gāue kinakina ke hoko te faʼahi ʼaia. Kae ʼe toe fakahā foki e te tohi ʼaia, neʼe puli tana falala ʼi te temi ʼaē neʼe kamata ai te Lua Tau Faka Malamanei.

ʼE ʼui fēnei e te tohi Chambers’s Biographical Dictionary ʼo ʼuhiga mo Wells, ʼi te temi ʼaē neʼe mahino ai kia ia “ko te ʼu meʼa fakapoto lalahi neʼe feala ke fakaʼaogaʼi ki te fai ʼo te meʼa ʼaē ʼe lelei pea mo te meʼa ʼaē ʼe kovi, neʼe puli ai tana ʼamanaki, pea neʼe puli ai tana falala.” He koʼe koa neʼe hoko te faʼahi ʼaia?

Ko te tui ʼa Wells pea mo tana falala neʼe fakatafito mālohi ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe fakahoko e te tagata. ʼI te temi ʼaē neʼe mahino ai kia ia, ʼe mole feala ke fakahoko e te malamanei te ʼu meʼa ʼaē neʼe ʼamanaki kiai, neʼe mole kei ʼi ai he meʼa ke falala kiai. Koia, ko tana heʼe ʼamanaki neʼe ina fakatupu ai tana heʼe falala.

Ia ʼaho nei, ʼe lahi te hahaʼi ʼe hoko kia nātou te faʼahi ʼaia. ʼI tanatou kei tūpulaga, ʼe nātou fai he ʼu fakatuʼutuʼu ʼi tanatou falala ʼaē ki te ka haʼu, kae ʼe mole kei nātou falala ki te ka haʼu mokā nātou matutuʼa. Māʼiape la mo ʼihi kau tūpulaga, ʼe nātou fakafisi ki te faʼahiga maʼuli māhani ʼo te hahaʼi, mo nātou fakaʼaogaʼi te toloke, mo nātou fai te ʼu aga heʼeʼaoga, pea mo nātou fai te tahi ʼu faʼahiga aga ʼe fakatupu tuʼutāmaki kia nātou. Koteā te puleʼaki ki te heʼe falala ʼaia? Koutou vakaʼi te ʼu faʼifaʼitaki ʼaē ka hoa mai ʼaē neʼe hoko ʼi te ʼu temi ʼāfea, pea mo koutou fakatokagaʼi pe koʼe ʼe feala ke tou falala​—ʼi te temi ʼaenī, pea mo te temi ʼaē ka haʼu.

Neʼe Fakapale Te Falala ʼa Apalahamo

ʼI te taʼu 1943 ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe mavae ia Apalahamo ʼi Halane, ʼo fakalaka ʼi te vaitafe ko Eufalate, pea hū ki te fenua ʼo Kanaane. ʼE ʼui e te Tohi-Tapu, ko Apalahamo ʼe “ko te tāmai ʼo nātou fuli ʼaē ʼe nātou tui,” pea neʼe lelei ʼaupito te faʼifaʼitaki ʼaē neʼe ina tuku mai!​—Loma 4:⁠11.

Neʼe kaugā ʼolo mo Apalahamo, ia Lote, te foha ʼo tona tēhina ʼaē neʼe kua mate, pea mo te famili ʼo Lote. Ki muli age, ʼi te temi ʼaē neʼe hoko ai te hoge ʼi te fenua, neʼe ʼolo te ʼu famili ʼaia e lua ki Esipito, pea neʼe nātou toe liliu fuli mai ʼi te ʼosi ʼo te hoge. ʼI tanā lolotoga nonofo ʼi Esipito, neʼe maʼu koloā ai ia Apalahamo pea mo Lote, pea neʼe lahi tanā ʼu faga ōvi pea mo tanā ʼu faga pipi. ʼI te temi ʼaē neʼe kamata fekēʼaki ai tanā ʼu tagata tauhi manu, neʼe fai e Apalahamo te fakatuʼutuʼu ʼaenī ʼo ina ʼui fēnei: “Fakalelei age tou loto, ʼaua naʼa ke tuku ke hoholo atu tatā fekēʼaki pea mo te fekēʼaki ʼo taku ʼu tagata tauhi manu pea mo tau ʼu tagata tauhi manu, heʼe tou tautēhina. ʼE mole ke maʼu koa la te fenua katoa? Fakalelei tou loto, ka ke mavae koe ia te ʼau. Kapau ʼe ke ʼalu ki te faʼahi hema, pea ʼe ʼau ʼalu anai ʼau ki te faʼahi mataʼu; kae kapau ʼe ke ʼalu ki te faʼahi mataʼu, pea ʼe ʼau ʼalu anai ʼau ki te faʼahi hema.”​—Senesi 13:​8, 9.

Neʼe ko Apalahamo ʼaē neʼe matuʼa age ia nāua, pea neʼe feala pe ke ina filifili te meʼa ʼaē ʼe ina leleiʼia, pea ko Lote, ʼi tana fakaʼapaʼapa ʼaē ki tana faʼetagata, neʼe feala pe ke ina tuku kia Apalahamo ke ina fili te meʼa ʼaē neʼe loto kiai. Kae “neʼe hiki ake e Lote ʼona mata pea sio ia ki te Tisitilike katoa ʼo Solotane, ʼaē neʼe ko he potu fenua katoa neʼe fakavai lelei ka mole heʼeki fakaʼauha e Sehova ia Sotoma pea mo Komola, neʼe hage ko te ʼōloto ʼo Sehova, neʼe hage ko te fenua ʼo Esipito ʼo aʼu ki Soale. ʼOsi ʼaia, pea neʼe fili e Lote te Tisitilike katoa ʼo Solotane maʼana.” ʼI tana fili te potu fenua ʼaia, neʼe feala ke falala moʼoni ia Lote ki tona ka haʼu. Kae neʼe feafeaʼi kia Apalahamo?​—Senesi 13:​10, 11.

Neʼe ko he agavale koa ʼaē neʼe fai e Apalahamo, ʼo ina fai he meʼa ke tuʼutāmaki ai tona famili? Kailoa. Neʼe lahi te ʼu fakapale neʼe maʼu e Apalahamo ʼuhi ko tana falala pea mo tona loto fia foaki. Neʼe ʼui fēnei e Sehova kia Apalahamo: “Fakalelei tou loto, kae ke hiki ake ʼou mata, pea ke mamata mai te potu ʼaē ʼe ke nofo ai, ki te potu tokelau mo te potu toga, ki te potu hahake pea mo te potu hihifo, he ko te fenua katoa ʼaē ʼe ke mamata kiai, ʼe ʼau foaki atu anai kia te koe pea mo tou hōloga, ʼo aʼu ki he ʼu temi ʼe mole ʼi ai honatou gataʼaga.”​—Senesi 13:​14, 15.

Ko te falala ʼa Apalahamo, neʼe ʼi ai tona fakatafito mālohi. Neʼe fakatafito ki te fakapapau ʼa te ʼAtua, ʼaē ko te fakatupu ʼo he puleʼaga mālohi ʼaki ia Apalahamo, ke “tapuakina ai te ʼu famili fuli ʼo te kele ʼaki ia [Apalahamo].” (Senesi 12:​2-4, 7) ʼE toe feiā pe mo tatou, ʼe feala ke tou loto falala, heʼe tou ʼiloʼi “ ʼe faka ʼalutahi e te ʼAtua tana ʼu gāue ke lelei kia nātou ʼaē ʼe ʼoʼofa ki te ʼAtua.”​—Loma 8:​28.

Neʼe Falala Te ʼu Malomu e Toko Lua

Hili kiai taʼu e 400 tupu, neʼe talitali te hahaʼi ʼo Iselaele ke nātou hū ki Kanaane, “ko he fenua ʼe tafe ai te huʼa pipi pea mo te meli.” (Ekesote 3:8; Teutalonome 6:⁠3) Neʼe fekauʼi e Moisese te ʼu tagata pule e toko 12 ke nātou ‘sivisivi te fenua pea mo ʼaumai he ʼu logo ʼo ʼuhiga mo te ala ʼaē ʼe tonu anai ke nātou ʼolo kiai pea mo te ʼu kolo ʼaē ka nātou ʼolo anai kiai.’ (Teutalonome 1:​22; Faka au 13:2) Neʼe tatau fuli te ʼu fakamatala ʼa te kau malomu e toko 12 ʼo ʼuhiga mo te ʼu koloā ʼo te fenua, kae ko te toko 10 ia nātou, neʼe nātou fai he ʼu fakamatala fakamataku, ʼo tupu ai te mataku ʼa te hahaʼi.​—Faka au 13:31-33.

Kae ko Sosue pea mo Kalepe, neʼe nā fai he ʼu fakamatala lelei ki te hahaʼi pea mo nā faiga ke mole nātou matataku. ʼAki tanā aga pea mo te ʼu fakamatala ʼaē neʼe nā fai, neʼe nā fakahā ai tanā falala katoa ki te fealagia ʼaē ke fakahoko e Sehova tana fakapapau ʼaē ke nātou hū ki te Kele ʼo te Fakapapau​—kae neʼe mole fakalogo te hahaʼi kia nāua. Ko te meʼa ʼaē neʼe hoko, “ko te hahaʼi katoa neʼe nātou fia taumakaʼi nāua.”​—Faka au 13:30; 14:​6-​10.

Neʼe fakaloto mālohiʼi e Moisese te hahaʼi ke nātou falala kia Sehova, kae neʼe mole nātou fia fakalogo. ʼUhi ko tanatou heʼe falala aipe kia Sehova, koia neʼe tonu ai ke feʼaluʼaki te hahaʼi ʼo Iselaele ʼi te toafa lolotoga taʼu e 40. ʼI te kau malomu e toko 12, neʼe ko Sosue pe pea mo Kalepe ʼaē neʼe nā maʼu te ʼu fakapale, ʼuhi ko tanā falala ʼaē kia Sehova. Neʼe koteā te faʼahi tāfito ʼaē neʼe tupu ai tanatou heʼe falala? Neʼe ko tanatou tuigataʼa, mai tona ʼuhiga ʼaē neʼe falala pe te hahaʼi ki tonatou poto ʼo nātou totonu.​—Faka au 14:​26-​30; Hepeleo 3:​7-​12.

Neʼe Lotolotolua Ia Sonasi

Neʼe maʼuli ia Sonasi ʼi te hiva sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi. ʼE fakahā mai e te Tohi-Tapu, neʼe ko he polofeta agatonu ʼa Sehova ʼi te puleʼaga ʼo te ʼu telepi e hogofulu ʼo Iselaele, ʼi te lolotoga ʼo te temi hau ʼa Selopoame 2. Kae neʼe fakafisi ki te fakatotonu ʼaē neʼe fai age kia ia ke ʼalu ki Ninive, moʼo fakatokagaʼi te hahaʼi ʼo te kolo ʼaia. ʼE ʼui fēnei e te tagata faitohi hisitolia ko Josèphe, ko Sonasi “ ʼi tana manatu neʼe leleiʼia age ke hola,” pea neʼe ʼalu ki Sope. ʼI tana tau atu ki te kolo ʼaia, neʼe hake ki te vaka ʼaē neʼe ʼalu ki Tasisi, te fenua ʼo Sepania ia ʼaho nei. (Sonasi 1:​1-3) ʼE fakahā mai ia Sonasi 4:2 pe koʼe neʼe mole lelei te faʼahiga manatu ʼaē neʼe maʼu e Sonasi ʼo ʼuhiga mo te meʼa ʼaē neʼe fekauʼi kiai.

ʼAki te temi, neʼe tali lelei e Sonasi ke ina fakahoko te gāue ʼaē neʼe fekauʼi kiai, kae neʼe ʼita ʼi te temi ʼaē neʼe fakahemala ai te hahaʼi ʼo Ninive. Koia, moʼo akoʼi ia ia ke ina maʼu te manavaʼofa, neʼe fakamae e Sehova te kiʼi fuʼu ʼakau ʼaē neʼe fakamalumalu ai ia Sonasi. (Sonasi 4:​1-8) Neʼe lotomamahi ia Sonasi ki te mate ʼo te kiʼi fuʼu ʼakau, kae neʼe lelei age mo kapau neʼe lotomamahi ki te ʼuhiga ʼo te hahaʼi e toko 120 000 ʼi Ninive, ʼaē neʼe mole nātou “ ʼiloʼi te kehekehe ʼo tonatou nima mataʼu pea mo tonatou nima hema.”​—Sonasi 4:​11.

Koteā te meʼa ʼaē ʼe tonu ke tou tāʼofi ʼaki te meʼa ʼaē neʼe hoko kia Sonasi? ʼE mole tonu ke tou lotolotolua ʼi tatatou tauhi ʼaē ki te ʼAtua. Kapau ʼe mahino kia tatou, ʼe ko Sehova ʼaē ʼe ina takitaki tatou, pea kapau ʼe tou mulimuli kia te ia ʼaki he falala katoa, pea ʼe tou maʼu anai he ʼu fua lelei.​—Tāʼaga Lea 3:​5, 6.

Tou Falala Logope La Te ʼu ʼAhiʼahi

Neʼe ʼui fēnei e te Hau ko Tavite, “ ʼaua naʼa ke ʼita ʼuhi ko te kau agakovi. ʼAua naʼa ke maheka kia nātou ʼaē ʼe nātou aga heʼe faitotonu.” (Pesalemo 37:1) ʼE mahino ia, ʼe fakapotopoto te tokoni ʼaia, heʼe tou maʼuʼuli ʼi he mālama ʼe lahi ai te heʼe faitotonu pea mo te aga fakakākā.​—Tagata Tānaki 8:​11.

Tatau aipe peʼe mole tou maheka ki te hahaʼi heʼe faitotonu, kae ʼe feala pe ke tou lotomamahi mokā tou sio ki te maʼuli mamahi ʼa te hahaʼi faitotonu ʼuhi ko te kau agakovi, peʼe tou lotomamahi mokā gaohi koviʼi tatou. Ko te ʼu faʼahiga meʼa ʼaia, ʼe feala ke tupu ʼaki ai hatatou heʼe falala. Ka tou lotomamahi feiā, koteā te meʼa ʼaē ʼe tonu ke tou fai? ʼUluaki, ʼe tonu ke tou manatuʼi, ko te hahaʼi agakovi ʼe hoko moʼoni anai kia nātou te fakatūʼa. ʼE hoko atu te Pesalemo 37 ʼo ina fakapapau fēnei mai kia tatou ʼi te vaega 2: “Ohage ko he mohuku, [ko te kau agakovi] ʼe nātou fefe anai, pea ohage ko he mohuku mata foʼou ʼe nātou mae anai.”

Tahi ʼaē meʼa, ʼe feala hatatou haga fai te meʼa ʼaē ʼe lelei, pea mo taupau tatatou falala, ʼo tou talitali kia Sehova. ʼE hoko atu fēnei te ʼu palalau ʼa te tagata fai pesalemo, “maliu mai te meʼa ʼaē ʼe kovi ʼo fai te meʼa ʼaē ʼe lelei, pea ke ke maʼuli ʼo aʼu ki he ʼu temi ʼe mole honatou gataʼaga. Heʼe ʼofa ia Sehova ki te faitotonu, pea ʼe mole ina līaki anai te tagata agatonu.”​—Pesalemo 37:​27, 28.

ʼE Kei Feala Hatatou Falala Ki Te Ka Haʼu!

Kae e feafeaʼi ʼo ʼuhiga mo totatou ka haʼu? ʼE talanoa te tohi ʼo te Fakahā ki “te ʼu meʼa ʼaē kua vave hoko mai.” ʼI te ʼu meʼa ʼaia, ʼe kau kiai te hōsi ʼe lanu kula ohage ko he afi, ʼaē ʼe ina fakatātā te tau, pea ʼe hā mai ʼe tonu ke ina “toʼo te tokalelei ʼi te kele.”​—Fakahā 1:1; 6:⁠4.

ʼI te lolotoga ʼo te ʼUluaki Tau Faka Malamanei, ʼe lahi te hahaʼi ʼi Pilitania neʼe nātou manatu​—ʼaki he loto falala—​ko te tau ʼaia neʼe ko te tau fakaʼosi ʼi te hisitolia. ʼI te taʼu 1916, ko te tagata ʼo te puleʼaga Pilitania ko David Lloyd George, neʼe mahino kia ia te ʼaluʼaga moʼoni ʼo te malamanei. Neʼe ina ʼui fēnei: “Ko te tau ʼaenī, ohage pe ko te tau ʼaē ka hoa mai, ʼe ko he tau ʼe fai moʼo fakagata te ʼu tau.” (Neʼe mātou fakakeheʼi te ʼu mataʼi tohi.) Pea neʼe tonu tana manatu. ʼAki te Lua Tau Faka Malamanei, neʼe fakavilivili ai te faʼu ʼo te ʼu mahafu tau foʼou, ke lahi age te hahaʼi ʼaē ka mamate ai. Hili kiai taʼu e 50 tupu, ʼe mole heʼeki feala ke ʼamanaki te hahaʼi ki te ʼaho ʼaē ka fakagata ai te tau.

ʼI te tohi ʼaia ʼo te Fakahā, ʼe toe talanoa foki ki te tahi tagata heka hōsi​—ʼaē ʼe ina fakatātā te hoge, mo te mahaki, pea mo te mate. (Fakahā 6:​5-8) Ko te tahi ʼu faʼahi ʼaia ʼe kau ki te fakaʼiloga ʼo te temi fakaʼosi.​—Mateo 24:​3-8.

ʼE tonu koa ke puli tatatou falala? Kailoa ia, heʼe toe talanoa te tohi ʼo te Fakahā ki te “hōsi hina; pea ko ia ʼaē neʼe heka ai, neʼe ʼi ai tana nahau; pea neʼe foaki age kia te ia te kolona, pea neʼe hū fakatoʼa ia ki tuʼa pea mo fakaʼosi tana mālo.” (Fakahā 6:⁠2) ʼI te vaega ʼaia, ʼe tou sio ai kia Sesu Kilisito ʼi tona ʼuhiga Hau ʼi selo pea ʼe ina fakaʼauha te kau agakovi fuli, ʼo heka ʼi tana hōsi moʼo fakatuʼu te tokalelei pea mo te fīmālie ʼi te kele katoa.a

ʼI tona ʼuhiga Hau ʼaē neʼe hinoʼi ke pule, ko Sesu Kilisito ʼi tana kei nofo ʼi te kele, neʼe ina akoʼi tana kau tisipulo ke nātou faikole ke hoko mai te Puleʼaga ʼaia. Lagi neʼe koutou akoʼi mo koutou te faikole ʼaē ko te “Tāmai ʼaē ʼe ʼi Selo,” peʼe ko te Faikole ʼo te ʼAliki. ʼI te faikole ʼaia, ʼe tou kole ai ke hoko mai te Puleʼaga ʼo te ʼAtua, ke fai tona finegalo ʼi te kele ohage ko selo.​—Mateo 6:​9-​13.

ʼE mole faiga anai e Sehova ke ina fakatokatoka te tuʼu ʼo te ʼu faʼahiga meʼa ʼaenī, kae ʼaki tana Hau Faka Mesianike ko Sesu Kilisito, ʼe ina maumauʼi katoa anai te tuʼu ʼaenī. Moʼo fetogi te tuʼu ʼaenī, ʼe ʼui fēnei e Sehova, “ ʼe au fakatupu te ʼu lagi foʼou pea mo te kele foʼou; pea ʼe mole tou toe manatuʼi anai te ʼu meʼa ʼāfea, pea ko te ʼu meʼa ʼaia ʼe mole toe hake anai ki te loto.” ʼAki te takitaki ʼo te Puleʼaga ʼo selo, ʼe liliu anai te kele ko he nofoʼaga tokalelei pea mo fakafiafia maʼa te malamanei, pea ʼe fakafiafia anai te maʼuli pea mo te gāue ʼi te mālama ʼaia. ʼE ʼui fēnei e Sehova, “[koutou] loto fiafia ʼo talu ai ʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe ʼau fakatupu. Ko taku ʼu hahaʼi ʼaē neʼe ʼau fili, ʼe nātou fakaʼaogaʼi katoa anai te gāue ʼo ʼonatou nima.” (Isaia 65:​17-​22) Kapau ʼe koutou fakatafito takotou ʼamanaki ʼo ʼuhiga mo te ka haʼu ki te fakapapau haohaoa ʼaia, pea ʼe feala anai ke koutou falala moʼoni ki te ka haʼu​—ʼi te temi nei ʼo talu ai!

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Paki ʼo te pasina 4]

Ko H. G. Wells

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Corbis-Bettmann