Tonatou Maʼuli

Ko He Tokoni Ki Te Mafola ʼi Te Hili ʼo Te Tau

NEʼE FAKAMATALA E FILIP S. HOFFMANN

Neʼe hoki ʼosi te Lua Tau Faka Malamanei ʼi te māhina ʼo Maio ʼo te taʼu 1945. ʼI te māhina ʼo Tesepeli, ko Nathan H. Knorr, ʼaē neʼe ina ʼaʼahi te gāue fai faka mafola ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼi te malamanei katoa, neʼe ina ʼaʼahi te fenua ko Tanemaka mo tana tagata sikalaipe ko Milton G. Henschel ʼaē neʼe taʼu 25 ʼi te temi ʼaia. Neʼe lue te fale lahi ki te ʼaʼahi ʼaia. Kia mātou kau tūpulaga, neʼe makehe te akonaki ʼa te Tēhina ko Henschel koteʼuhi ʼe mātou taʼiake tahi pea neʼe ina fili te kupu tāfito ʼaenī ki tana akonaki: “Ke ke manatuʼi tou Tupuʼaga lahi ʼi te ʼu ʼaho ʼo tou temi tūpulaga.”—Tagata Tānaki 12:1.

LOLOTOGA te ʼaʼahi ʼaia, neʼe mātou ʼiloʼi ai neʼe lolotoga fai te ʼu fakatuʼutuʼu moʼo fakahaʼele ki muʼa te gāue fai faka mafola ʼi te malamanei katoa pea neʼe feala hamatou kau kiai. (Mateo 24:14) Ohage foki la, neʼe avahi te faleako foʼou ʼi Amelika moʼo ako te kau tūpulaga, talavou mo finemui, ki te gāue faka misionea. Neʼe fakatokaga mai e te Tēhina ko Knorr, kapau ʼe fakaafe mātou, pea ʼe tonu ke mātou toʼo “te tohi folau ki te ʼalu pe” pea neʼe mole mātou ʼiloʼi peʼe hinoʼi anai mātou kifea. Logola te faʼahi ʼaia, kae neʼe ʼi ai ʼihi ia mātou neʼe nātou tali te faʼahi ʼaia.

ʼI muʼa ʼo taku fakamatala atu te ʼu meʼa neʼe hoko kia ʼau ʼi te ʼosi ʼo te Lua Tau Faka Malamanei, tou toe liliu muʼa ki te temi ʼaē neʼe ʼau tupu ai ʼi te taʼu 1919. Neʼe lahi te ʼu mafuliʼaga ʼo tomatou maʼuli, neʼe pipiki tāfito ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ki muʼa atu pea mo te lolotoga ʼo te tau.

ʼE Maʼu Te Moʼoni Faka Tohi-Tapu Mai He Tahi Neʼe Mole ʼOfainaʼi

ʼI te temi ʼaē neʼe kei fuafatuʼi ai ʼau e taku faʼe—tana ʼuluaki tamasiʼi—neʼe faikole ia Mama ʼo ina ʼui kapau ko ʼau ko he tamasiʼi tagata, pea ʼe ʼau liliu anai ko he misionea. Ko tona tokolua neʼe kau ki te kau Ako Tohi-Tapu, ʼaē ko te higoa ʼāfea ʼaia ʼo te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova, pea neʼe mole ʼofainaʼi ia ia ʼi te famili. Neʼe tuʼu ōvi tomatou ʼapi ki Copenhague, pea ka fai he ʼu fakatahi lalahi ʼa te kau Ako Tohi-Tapu ʼi te koga meʼa, pea neʼe fakaafe e Mama ia taku faʼe tagata ko Thomas, ʼaē neʼe nofo mamaʼo ʼi te tahi kolo, ke haʼu ʼo nofo mo mātou. ʼI te taʼu 1930, ʼaki tana ʼatamai mālama lelei ki te Tohi-Tapu pea mo tana fakamahino lelei neʼe fia liliu ia Mama ko te Ako Tohi-Tapu.

Neʼe leleiʼia e Mama ia te Tohi-Tapu. ʼI tana muliʼi ia te fakatotonu ʼo Teutalonome 6:7, neʼe ina akoʼi ia ʼau mo toku tuagaʼane veliveli ‘ ʼi te temi ʼaē neʼe heka ai ʼi tona loto fale, mokā haʼele ʼi te ala, mokā takoto, pea mokā tuʼu ake.’ ʼAki te temi, neʼe ʼau kamata kau ki te fai faka mafola ʼi te ʼu ʼapi. Neʼe ʼau leleiʼia te palalau ki te nefesi tuputupua pea mo te ʼifeli kakaha, ʼaē ʼe akonakiʼi e te ʼu ʼēkelesia. Neʼe ʼau lava fakahā fakalelei ʼaki te Tohi-Tapu te loi ʼo te ʼu akonaki ʼaia.—Pesalemo 146:3, 4; Tagata Tānaki 9:5, 10; Esekiele 18:4.

Neʼe Liliu Tomatou Famili ʼo Logo Tahi

ʼI te ʼosi ʼo te fakatahi lahi ʼi Copenhague ʼi te taʼu 1937, neʼe ʼaoga he tokoni faka temi ʼi te tānakiʼaga tohi ʼo te filiale ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼi Tanemaka. Neʼe hoki ʼosi pe taku ako ʼi te faleako ki te ʼu matani gāue, pea neʼe mole ʼi ai hoku maʼua, koia neʼe ʼau ʼalu ʼo kau ki te tokoni ʼaia. ʼI te ʼosi ʼo te gāue ʼaia, neʼe ʼui mai ke ʼau nofo ʼi te filiale. Mole tuai, pea neʼe ʼau mavae ʼi toku ʼapi ke ʼau ʼalu ʼo nofo ʼi te filiale ʼo Copenhague, logola neʼe mole heʼeki ʼau papitema. Ko te fakatahi ʼi te ʼaho fuli mo te ʼu Kilisitiano kua popoto lelei, neʼe tokoni kia ʼau ke ʼau tuputupu ʼi te faʼahi fakalaumālie. ʼI te ʼaho 1 ʼo Sanualio ʼo te taʼu 1938, neʼe ʼau papitema ʼo ʼau foaki ai toku maʼuli kia Sehova ʼAtua.

ʼI Sepetepeli 1939, neʼe kamata ai te Lua Tau Faka Malamanei. ʼI te ʼaho 9 ʼo ʼApelili 1940, neʼe hūfi ia Tanemaka e te kau solia Siamani. Mai te ʼaluʼaga ʼaē neʼe maʼuli faʼifaʼitaliha ia te hahaʼi ʼo Tanemaka, koia neʼe hoko atu aipe tamatou gāue fai faka mafola.

Neʼe ʼi ai te meʼa fakaofoofo neʼe hoko. Neʼe liliu ia Papa ko te Fakamoʼoni ʼe gāue mālohi pea mo agatonu, ʼo toe fiafia lahi ai tomatou famili. Koia, ʼi toku fakaafe ke ʼau kau mo te ʼu tēhina ʼe toko fā ʼo Tanemaka ki te valu kalasi ʼo te Faleako ʼo Kalaate, neʼe fakaloto mālohiʼi ia ʼau e toku famili katoa. Neʼe kamata te ako ʼaia ʼe māhina nima ʼi Sepetepeli 1946 ʼi te faleako matalelei ʼi te tuʼa kolo ʼo New York.

Te Ako ʼi Kalaate Pea Hili Mo Te Ako ʼAia

Neʼe mātou maʼu ai te ʼu faigamālie ke mātou maʼu he ʼu kaumeʼa foʼou pea mo agalelei. ʼI te tahi afiafi kae ʼau foli te faleako mo te tēhina Pilitania ko Harold King, neʼe ma palalau ki te koga meʼa ʼaē ʼe feala ke ʼave mātou kiai mokā ʼosi te ako. Neʼe ʼui fēnei e Harold: “Maʼa ʼaku ʼe ʼau toe sio anai ki te ʼu mata vanu ʼo Douvres.” Neʼe moʼoni tana ʼu palalau, kae neʼe hoki hili taʼu e 17 pea hoki toe sio ki te ʼu koga meʼa ʼaia, pea ʼi te ʼu taʼu ʼaia e 17, neʼe pilisoni tokotahi lolotoga taʼu e fā vaelua ʼi te fale pilisoni ʼo Siaina!a

ʼI tamatou ʼosi maʼu tamatou ʼu pepa ako, neʼe fekauʼi ia ʼau ki Texas, ʼi Amelika, ke ʼau tagata taupau feʼaluʼaki, moʼo ʼaʼahi te ʼu kokelekasio ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼo tokoni kia nātou ʼi te faʼahi fakalaumālie. Neʼe tali fakaleleiʼi ia ʼau e te ʼu kokelekasio. Maʼa te ʼu tēhina ʼo Texas, neʼe ko he meʼa lelei ia te gāue tahi mo honatou tēhina tūpulaga mai te Eulopa neʼe hoki haʼu pe mai te Faleako ʼo Kalaate. Kae hili pe kiai māhina e fitu, neʼe pāui ia ʼau ke ʼau toe liliu ki te ʼu pilō lalahi ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼi Brooklyn, ʼi New York. Neʼe hinoʼi mai e te Tēhina ko Knorr ke ʼau gāue ʼi te pilō, ke ʼau ako te ʼu gāue fuli ʼe fai ʼi te filiale. Pea ʼi taku toe liliu ki Tanemaka, neʼe tonu ke ʼau fakaʼaogaʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe ʼau ako, moʼo vakavakaʼi fakalelei peʼe ʼalutahi te faʼahiga fai ʼo te ʼu gāue ohage ko tona fai ʼi Brooklyn. Neʼe ko te fakatuʼutuʼu ke ʼalutahi fuli te ʼu gāue ʼe fai ʼi te ʼu filiale ʼo te malamanei pea mo lelei age tona fai. Ki muli age, neʼe hinoʼi ia ʼau e te Tēhina ko Knorr ke ʼau ʼalu ki Siamani.

Ko Te Fakahoko ʼo Te ʼu Fakatotonu Ki Te ʼu Filiale

ʼI taku tau ki Wiesbaden, ʼi Siamani, ʼi Sūlio 1949, neʼe lahi te ʼu kolo Siamani neʼe kei tuʼu maumau. Ko te kau takitaki ʼo te gāue fai faka mafola neʼe ko te ʼu tagata neʼe fakatagaʼi nātou lolotoga te temi ʼo Itilele, ʼaē neʼe kamata tana pule ʼi te 1933. Ko ʼihi neʼe pilisoniʼi pea neʼe ʼave ki te ʼu lotoʼā fakamamahi lolotoga taʼu e valu peʼe hogofulu peʼe laka atu! Neʼe ʼau gāue lolotoga taʼu e tolu vaelua mo te ʼu taʼi kaugana ʼaia ʼa Sehova. Ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko kia nātou, neʼe ina fakamanatuʼi mai te palalau neʼe fai e te fafine fai hisitolia Siamani ko Gabriele Yonan, ʼaē neʼe ina tohi fēnei: “Kanapaula neʼe mole ʼi ai te faʼifaʼitaki ʼa te kūtuga faka Kilisitiano ʼaia neʼe nonofo agatonu lolotoga te temi pule fefeka ʼa te kau Nasi—ʼi te hili ʼo Auschwitz mo te Holokoseta—lagi ʼe tou feʼekeʼaki nei peʼe feala ʼapē ki he tahi ke ina maʼuliʼi katoa te ʼu akonaki faka Kilisitiano ʼa Sesu.”

Ko taku gāue ʼi te filiale ʼe ko ia pe ʼaē neʼe ʼau fai ʼi Tanemaka: ko te akoʼi ʼo te faʼahiga fakaʼaluʼalu foʼou ʼo te gāue ʼa te kautahi. Neʼe fiafia te ʼu tēhina Siamani pea mo nātou muliʼi te ʼu fakatotonu ʼaia, ʼi tanatou mahino ko te ʼu fakatonutonu ʼaia neʼe mole ko he valokiʼi ʼo tanatou gāue—kae neʼe kua tonu pe ke ʼalutahi pea mo faifaitahi te ʼu filiale kehekehe pea mo te ʼu pilō lalahi.

ʼI te 1952 neʼe ʼau maʼu te tohi mai te Tēhina ko Knorr ʼe ʼui mai ai ke ʼau ʼalu ki te filiale ʼi Berne, ʼi Suisi. Neʼe hinoʼi ai ia ʼau ke ʼau tagata taupau ʼi te filiale, ʼo kamata ʼi te ʼaho 1 ʼo Sanualio ʼo te taʼu 1953.

Te ʼu Fiafia Foʼou ʼi Suisi

Mole faʼa fualoa ki taku tau ki Suisi, neʼe ʼau felāveʼi mo Esther lolotoga te fakatahi lahi, pea ma fakatahi ai. ʼI te māhina ʼo ʼAukusito 1954, neʼe fakatotonu mai e te Tēhina ko Knorr ke ʼau ʼalu ki Brooklyn, pea neʼe fakahā mai te gāue fakaofoofo foʼou. Mai te ʼaluʼaga ʼaē kua lahi te ʼu filiale ʼi te malamanei katoa, koia kua ʼi ai te fakatuʼutuʼu foʼou. Kua vaheʼi faka koga meʼa ia te malamanei, pea kua takitahi mo tona tagata taupau ʼe ina ʼaʼahi te ʼu koga meʼa ʼaia. Neʼe hinoʼi mai te ʼu koga meʼa e lua ke ʼau gāue kiai: ko te Eulopa pea mo te Metitelanea.

ʼI taku ʼosi nofo ʼi Brooklyn, neʼe ʼau toe liliu ki Suisi pea neʼe ʼau teuteuʼi taku ʼu ʼaʼahi ʼo te ʼu koga meʼa ʼaē neʼe hinoʼi mai kia ʼau. Ko Esther mo ʼau neʼe ma ʼohoana, pea neʼe ma gāue tahi ʼi te filiale ʼo Suisi. Neʼe ʼau kamata taku feʼaluʼaki ʼi te nofoʼaga ʼo te kau misionea pea mo te ʼu filiale ʼi Italia, ʼi Heleni, ʼi Sipele, mo te ʼu fenua ʼo te Moyen-Orient pea mo te ʼu fenua ʼo te Potu Noleto ʼo Afelika, mo Sepania pea mo Potukalia—fakatahi ʼaia ko fenua e 13. ʼI taku toe liliu ki Berne, neʼe hoko atu taku foli ʼo te fenua fuli ʼo Eulopa, ʼi te potu uesite ʼaē neʼe puleʼaga Kominisi. Lolotoga te ʼuluaki taʼu ʼo tamā nofo ʼohoana, neʼe ʼau puli māhina e ono, ʼo gāue mo te ʼu tēhina.

Te ʼu Fetogi ʼo Te ʼu ʼAluʼaga

ʼI te 1957, neʼe faitama ia Esther, pea mai te ʼaluʼaga ʼaē neʼe mole fakatuʼutuʼu te filiale maʼa he ʼu taumatuʼa ʼe maʼu fānau, koia neʼe ma fakatotonu ai ke ma ʼolo ʼo nonofo ʼi Tanemaka, ʼaē neʼe tali leleiʼi māua e Papa ke mātou nonofo mo ia. Pea ko Papa mo Esther neʼe nā taupau tamā taʼahine, ia Rakel, kae neʼe ʼau tokoni ki te gāue ʼo te ʼu pilō foʼou ʼo te filiale. Neʼe ʼau kau ki te kau faiako ʼo te Ako ʼo te Minisitelio ʼo Te Puleʼaga maʼa te ʼu tagata taupau ʼo te ʼu kokelekasio, pea neʼe ʼau hoko atu mo taku ʼaʼahi ʼo te ʼu koga meʼa ʼaē neʼe tonu ke ʼau gāue kiai.

ʼAki te gāue ʼaia neʼe loaloaga taku ʼu feʼaluʼaki, pea neʼe mole lahi hoku temi ke ʼau fesioʼaki mo toku ʼofafine. Neʼe fakaʼiloga taku taʼi puli ʼaia. ʼI te tahi temi neʼe ʼau nofo ʼi Palesi, ʼaia neʼe mātou fakatuʼu ai te kiʼi fale tā tohi. Ko Esther mo Rakel neʼe ʼōmai ʼi te saliote afi ke mātou felāveʼi pea neʼe nā tau mai ki te taulaga saliote afi ʼo te Gare du Nord. Ko ʼau mo Léopold Jontès ʼe gāue ʼi te filiale neʼe ma ʼolo ʼo faka felāveʼi mo nāua. Ko Rakel neʼe tuʼu ʼi te ʼaluʼaga ʼo te ʼu motokā ʼo sio kia Léopold, pea sio mai kia ʼau, pea toe sio kia Léopold, pea neʼe ina fāʼufua ia Léopold!

Ko te tahi meʼa fakapunamaʼuli neʼe hoko; ʼi toku taʼu 45, neʼe ʼau mavae ʼi te gāue temi katoa he neʼe tonu ke ʼau fai he gāue fakamālama moʼo taupau ʼo toku famili. ʼAki te poto neʼe ʼau maʼu ʼi toku ʼuhiga Fakamoʼoni ʼa Sehova, neʼe ʼau maʼu te gāue ʼe ʼau pule ki te fetuku ʼo he ʼu faʼahiga meʼa ki te ʼu fenua tai. ʼI taku ʼosi gāue ʼi ai lolotoga taʼu e hiva pea mo te kua ʼosi ako ʼa Rakel, neʼe mātou fakatuʼutuʼu ke mātou ʼolo ki te ʼu koga meʼa ʼe ʼaoga ai he kau fai faka mafola ʼo te Puleʼaga.

ʼI taku lamalama te ʼu faigamālie ʼi Nolovesi, neʼe ʼau fakaʼui gāue ki te fale ʼe kumi gāue. Neʼe mole ʼau maʼu ai he tali ʼe fakaloto mālohi. ʼE faigataʼa te maʼu gāue maʼa he tahi kua taʼu 55. Kae, neʼe ʼau felogoi mo te filiale ʼi Oslo pea neʼe ʼau lue te ʼapi ʼe tuʼu ōvi ki te kolo ʼo Drøbak, mo falala ʼe ʼau maʼu anai haku gāue. Neʼe maʼu taku gāue, pea neʼe maʼu ai mo te temi fakafiafia ki te fai faka mafola ʼi Nolovesi.

Ko te ʼu temi ʼaē neʼe lelei ʼaupito, neʼe ko te ʼu temi ʼaē neʼe fagona ai he tokolahi ʼo tomatou kokelekasio ki he telituale neʼe mole heʼeki gāueʼi. Neʼe mātou lue te ʼu kiʼi ʼapi ʼi te nofoʼaga mālōlō, pea ʼi te ʼaho fuli neʼe mātou ʼaʼahi te ʼu fale gāue kele ʼaē ʼe mavetevete ʼi te ʼu moʼuga matalelei. Neʼe ko he meʼa fakafiafia ia te palalau ki te hahaʼi agalelei ʼaia ʼo ʼuhiga mo te Puleʼaga ʼo te ʼAtua. Neʼe lahi te ʼu tohi neʼe mātou tufa ai, kae neʼe hoki toe ʼaʼahi ia nātou ʼaia ʼi te taʼu ʼaē ʼe hoa mai kiai. Neʼe mole heʼeki galoʼi mātou e te hahaʼi! ʼE kei manatuʼi e Esther mo Rakel te temi ʼaē neʼe mātou toe liliu ai, neʼe ʼofa mai te hahaʼi ohage ko he ʼu famili totonu kua fualoa ia te mole heʼeki toe fesioʼaki. Hili te ʼu taʼu e tolu ʼo tamatou nonofo ʼi Nolovesi, neʼe mātou toe liliu ki Tanemaka.

Te ʼu Fiafia ʼo Te Maʼuli Faka Famili

Neʼe fakatahi ia Rakel mo Niels Højer, ko te pionie neʼe gāue mālohi. ʼI tana ʼosi ʼohoana, neʼe hoko atu te gāue pionie ʼa Niels mo Rakel ʼo aʼu ki te maʼu ʼo tanā fānau. Ko Niels ko te tagata ʼohoana agalelei pea mo agalelei ʼi tona ʼuhiga tāmai, ʼo tokaga fakalelei ki tona famili. ʼI te tahi māfoatā neʼe ʼalu lelue mo tona foha ki te matatai ʼo mamata ki te hopo ake ʼo te laʼā. Neʼe fehuʼi age ki te tamasiʼi e te tagata ʼo te vaʼe fale pe koteā ʼaē ʼe nā fai. Neʼe tali age e te tamasiʼi: “ ʼE ma faikole kia Sehova.”

Hili kiai te ʼu taʼu, ko Esther mo ʼau neʼe ma sisio ki te papitema ʼo tomā ʼu mokopuna lalahi e lua, ko Benjamin mo Nadja. ʼI te kau mamata ki te papitema, neʼe kau ai ia Niels, ʼaē neʼe fokifā pe kua tuʼu ʼo haga mai kia ʼau. Neʼe ina sioʼi ia ʼau pea mo ʼui fēnei: “ ʼE mole fetāgihi te hahaʼi tagata.” Kae hili pe ʼaia, pea ma fetāgihi ʼo ma fefāʼufuaʼaki. Ko he toe fiafia kia ʼau taku maʼu hoku foha ʼe feala haku kata pea mo tagi fakatahi mo ia!

Ko He ʼu Tahi ʼu Fetogi

Ko te tahi tapuakina neʼe hoko kia māua, ʼi te ʼui mai kia ʼau mo Esther ke ma toe liliu ʼo gāue ʼi te filiale ʼo Tanemaka. Neʼe ʼi ai te ʼu teuteu ki te ʼamanaki laga ʼo he tahi filiale lahi ʼi Holbæk. Neʼe ʼau kau ki te tokaga ki te laga fale ʼaia, ʼaē neʼe fai katoa e te kau gāue ʼe mole totogi, he neʼe nātou gāue ʼaki te lotolelei. Logope te momoko kovi, kae ʼi te fakaʼosi ʼo te taʼu 1982, neʼe ʼosi lelei te gāue pea neʼe mātou fiafia fuli ʼi te mavae ʼo nonofo ʼi te ʼu fale lalahi ʼaia!

Neʼe ʼau gāue ʼi te pilō, kae gāue ia Esther ʼi te tali ʼo te telefoni. Kae ʼaki te temi neʼe tonu ke tafa te koga loto ʼo Esther ke fetogi ʼaki he koga loto ukamea, pea hili kiai te taʼu e tahi vaelua neʼe tonu ke tafa tona ʼahu. Logola te tokaga ʼofa neʼe fai mai kia māua e te kau gāue ʼi te filiale, kae neʼe ma fakatotonu ʼe lagi lelei age hamā mavae ʼi te filiale ʼuhi ko te ʼu meʼa fuli ʼe pipiki mai kia māua. Neʼe ma ʼolo ki te kokelekasio ʼaē neʼe kau ai tamā taʼahine mo tomatou famili.

ʼI te temi nei kua mahamahaki ia Esther. Kae ʼe ʼau lava tala moʼoni atu, neʼe lelei ʼaupito te lagolago mai ʼo toku ʼohoana ʼi tomā ʼu taʼu gāue fuli, fakatahi mo te ʼu tuʼuga fetogi ʼo te ʼu ʼaluʼaga ʼo tomā maʼuli. Logola tamā kua mahahaki, kae ʼe kei ma kau veliveli pe ki te gāue fai faka mafola. Ka ʼau fakakaukauʼi toku maʼuli, ʼe ʼau manatuʼi te ʼu palalau ʼaenī ʼa te tagata fai pesalemo ʼaki he loto fakafetaʼi: “Ê ʼAtua, neʼe ke akoʼi ʼau talu mai toku temi tūpulaga.”—Pesalemo 71:17.

[Kiʼi nota]

[Paki ʼo te pasina 24]

Ko te fetuku ʼo te ʼu tohi ʼi te filiale ʼo Siamani kae lolotoga laga ʼi te 1949

[Paki ʼo te pasina 25]

Toku ʼu kaugā gāue ʼe kau ai mo te kau Fakamoʼoni ohage ko nātou ʼaenī neʼe nātou liliu mai te ʼu lotoʼā fakamamahi

[Paki ʼo te pasina 26]

Ko ʼau mo Esther ʼi te temi nei pea mo tomā ʼaho ʼohoana ʼi te Petele ʼo Berne, ʼi ʼOketopeli 1955