Te ʼu “Tēhina Polonia”—He Koʼe Neʼe Fakatagaʼi Nātou?

ʼI te taʼu 1638 neʼe fakafeagai ʼaupito te puleʼaga Polonia ki te kiʼi kūtuga lotu veliveli, neʼe fakahigoaʼi ko te ʼu Tēhina Polonia. Neʼe maumauʼi te ʼēkelesia pea mo te masini tā pepa ʼa te kiʼi kūtuga lotu ʼaia. Neʼe māpunuʼi te Univelesitē ʼo Raków, pea neʼe fakamavae te kau faiako ki te tahi fenua.

Hili kiai taʼu e ʼuafulu, neʼe fai e te puleʼaga te tahi meʼa. Neʼe ina fakatotonu ki te hahaʼi lotu fuli ʼaia, ʼaē neʼe toko 10 000 tupu, ke nātou mavae ʼi te fenua. He koʼe neʼe kua kovi feiā te fenua ʼaē neʼe ʼui ʼi te temi muʼa, ʼe ko te fenua Eulopa ʼaē ʼe lahi ai te maʼuli faʼitaliha ʼa te hahaʼi? He koʼe neʼe gaohi koviʼi feiā te ʼu Tēhina Polonia?

NEʼE kamata te faʼahi ʼaia he neʼe hoko te agatuʼu mamafa ʼi te loto ’Ēkelesia Kalevino ʼo Polonia. Neʼe tupu tāfito ʼuhi ko te akonaki ʼo te Tahitolu Tapu. Ko te kau takitaki ʼo te kūtuga ʼaē ʼe lagolago ki te ʼu fetogi ʼo te lotu, neʼe mole nātou tali te akonaki ʼaia he neʼe mole tuʼu ʼi te Tohi-Tapu. Neʼe ʼiʼita ai te kau takitaki lotu pea neʼe nātou mavete ai mo te kiʼi kūtuga lotu ʼaia.

Ko te hahaʼi ʼo te lotu ʼo Kalevino neʼe nātou fakahigoa te hahaʼi agatuʼu ʼaia ko te kau Ariens,a kae ko nātou ʼaē neʼe lagolago ki te kūtuga foʼou ʼaia neʼe nātou toʼo te higoa ʼaē ko te kau Kilisitiano peʼe ko te ʼu Tēhina Polonia. Neʼe toe fakahigoaʼi nātou ko te kau Sociniens, ʼuhi ko te higoa ʼo Lélius Socin, te tagata Italia neʼe mulimuli ki te manatu ʼa Servet, pea ko tona fakafotu ko Fauste Socin neʼe ʼalu ki Polonia pea neʼe liliu ko te tagata maʼuhiga ʼi te kūtuga ʼaia.

ʼI te temi ʼaia, ko te tagata maʼuhiga Polonia ko Jan Sienieński, neʼe ina fia foaki age ki te lotu foʼou ʼaia te meʼa ʼaē neʼe ina fakahigoaʼi ko “he koga meʼa fīmālie pea mo ʼāteaina” ke nātou tuputupu ai. ʼI tana fakaʼaogaʼi te pilivilesio makehe ʼaē neʼe foaki age e te hau ʼo Polonia, neʼe fakatuʼu e Sienieński te kolo ko Raków, ʼaē neʼe liliu ki muli age ko te potu tāfito ʼaē neʼe tuʼu ai te lotu ʼo Socin ʼi Polonia. Neʼe foaki e Sienieński ki te hahaʼi ʼaē neʼe nonofo ai he ʼu lao, ʼo kau ai mo te lao ʼaē ʼe ina fakagafua ki te hahaʼi ke nātou filifili te lotu ʼaē ʼe nātou loto kiai.

Ko te hahaʼi tufuga, mo te kau tōketā, mo te ʼu hahaʼi mai te kolo muʼa, pea mo te hahaʼi kehekehe neʼe nātou ʼōmai ki te kolo foʼou ʼaia. Pea tahi ʼaē meʼa, neʼe ʼōmai kiai te hahaʼi lotu ʼo Polonia, mo Lituania, mo Transylvanie, mo Falani, pea mo Pilitania. Kae neʼe mole tali fuli e te hahaʼi foʼou ʼaia te ʼu akonaki ʼa Socin; koia, hili kiai taʼu e tolu, mai te taʼu 1569 ki te tau 1572, neʼe liliu te kolo ʼo Raków ko he koga meʼa neʼe lahi ai te ʼu fai palalau ʼaē neʼe fai ki te teolosia. Pea koteā tona fua?

Ko He ʼApi Kua Mavetevete

Neʼe mavetevete te lotu ʼa Socin, neʼe ʼolo ʼi te tahi faʼahi ia nātou ʼaē ʼe nātou tali he ʼu manatu foʼou pea ʼi te tahi faʼahi ko nātou ʼaē ʼe mole nātou tali te ʼu manatu ʼaia. Kae logope la te kehekehe ʼo tanatou ʼu manatu, kae neʼe tatau pe te ʼu meʼa ʼaē neʼe nātou tui kiai. Neʼe mole nātou tui ki te Tahitolu Tapu; neʼe mole nātou papitemaʼi te ʼu kihiʼi tamaliki; neʼe mole nātou fakaʼaogaʼi te ʼu mahafu pea neʼe mole nātou tali te ʼu tuʼulaga faka politike.b Neʼe mole nātou tui ki te ʼifeli ʼaē ʼe fakamamahiʼi ai te hahaʼi. Pea neʼe mole nātou fai te ʼu toʼotoʼoga faka lotu ʼaē neʼe fai māhani e te hahaʼi.

Neʼe fakatuʼutuʼu e te hahaʼi lotu ʼo Kalevino pea mo te kau takitaki lotu Katolika ke nātou fakafeagai mālohi ki te kūtuga lotu ʼaia, kae neʼe fakaʼaogaʼi e te hahaʼi lotu ʼo Socin te temi ʼaē neʼe fakagafua ai te lotu e te ʼu hau Polonia ohage ko Sigismond 2 Auguste pea mo Etienne Báthory, moʼo akoʼi ki te hahaʼi tanatou ʼu akonaki.

Te Fetogi Lahi ʼAki Te Gāue ʼa Budny

Ko te Tohi-Tapu ʼaē neʼe fakaliliu e Kalevino, ʼaē neʼe lahi tona fakaʼaogaʼi ʼi te temi ʼaia, neʼe mole tali ia ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe fia ʼiloʼi e te kau lautohi. Neʼe fakaliliu te Tohi-Tapu ʼaia mai te Tohi-Tapu faka Latina ʼo te Vulgate pea mo te Tohi-Tapu Fakafalani, kae neʼe mole fakaliliu mai te ʼu lea ʼaē neʼe ʼuluaki tohi ai te Tohi-Tapu. ʼE ʼui fēnei e te tohi: “Neʼe faiga ke matalelei te fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu kae neʼe mole tokaga ia ke totonu tana fakaliliu te ʼu manatu.” Neʼe lahi te ʼu hala ʼi te fakaliliu ʼaia. Koia, neʼe kole ai ki te tagata poto ʼiloa ko Szymon Budny ke ina fakatonutonuʼi te fakaliliu ʼaia. Neʼe manatu e te tagata ʼaia, ʼe faigafua age anai hana fai he fakaliliu foʼou katoa ʼi hana toe fakatonutonuʼi te meʼa ʼaē kua ʼosi fai. Neʼe kamata te gāue ʼa Budny ʼi te taʼu 1567.

ʼI tana lolotoga fakaliliu, neʼe sivisivi katoa e Budny te ʼu kupu takitokotahi pea mo tonatou ʼu faka ʼuhiga kehekehe, pea neʼe ko he meʼa foʼou ʼaia ʼi Polonia. Ka neʼe ʼi ai te ʼu koga neʼe faigataʼa tona fakaliliu, pea neʼe ina fakahā ʼi he ʼu kiʼi nota ʼi te lalo pasina te ʼu kupu totonu ʼaē neʼe tonu ke fakaʼaogaʼi. Kapau neʼe ʼaoga, pea neʼe ina faʼu he ʼu kupu foʼou pea mo faiga ke ina fakaʼaogaʼi te lea ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi māhani e te kau Polonia ʼi te temi ʼaia. Neʼe ina fakatuʼutuʼu ke ina foaki ki te kau lautohi he Tohi-Tapu neʼe totonu tona fakaliliu.

Neʼe tā te Tohi-Tapu katoa ʼa Budny ʼi te taʼu 1572. Kae ko nātou ʼaē neʼe nātou tā te Tohi-Tapu ʼaia neʼe nātou fetogi tona fakaliliu ʼo te Tauhi Foʼou. Logope la te faʼahi ʼaia, kae neʼe fakatuʼutuʼu e Budny ke ina fai he tahi fakaliliu, pea ʼi te hili ʼo taʼu e lua, neʼe ina fakaʼosi te gāue ʼaia. Ko te fakaliliu lelei ʼaupito ʼaia ʼa Budny te Tauhi Foʼou, neʼe lelei age ia ʼi te ʼu ʼuluaki fakaliliu ʼaē neʼe fai ʼi te lea faka Polonia. Pea tahi ʼaē, neʼe ina ʼai ki tana fakaliliu te huafa ʼo te ʼAtua, ia Sehova.

ʼI te fakaʼosi ʼo te 16 sēkulō pea ʼi te kamata ʼo te 17 sēkulō, ko Raków, te kolo maʼuhiga ʼo te kiʼi lotu ʼaia, neʼe liliu ko te tafitoʼaga ʼaia ʼo te lotu pea mo te kau popoto. Ko te kau takitaki pea mo te hahaʼi faitohi ʼa te ʼu Tēhina Polonia, neʼe nātou tā ai tanatou ʼu kiʼi pepa lotu pea mo tanatou ʼu tohi.

Neʼe Nātou Kamata Akoʼi Te Hahaʼi

Ko te gāue tā tohi ʼa te ʼu Tēhina Polonia neʼe kamata tuputupu ʼi te taʼu 1600, ʼi te temi ʼaē neʼe fakatuʼu ai te masini tā tohi ʼi Raków. Ko te masini tā tohi ʼaia neʼe lava fai ai te ʼu kiʼi pepa lotu pea mo te ʼu foʼi tohi lalahi ʼi he ʼu lea kehekehe. Neʼe tā tafito ʼi Raków te ʼu tohi, pea neʼe liliu ai ko te fale tā tohi lelei ʼaupito ʼo Eulopa. ʼE ʼui e ʼihi neʼe tā ia tohi e 200 tupu ʼi te masini ʼaia lolotoga te ʼu taʼu e 40 ʼaē neʼe hoa kiai. Ko te fale faʼu pepa ʼa te ʼu Tēhina Polonia ʼaē neʼe tuʼu ōvi kiai, neʼe ina foaki te ʼu pepa ʼe lelei ʼaupito moʼo tā ʼaki te ʼu tohi ʼaia.

Neʼe mahino ki te ʼu Tēhina Polonia ʼe ʼaoga ke akoʼi tanatou ʼu hahaʼi tui, pea mo ʼihi. Moʼo fakahoko te faʼahi ʼaia, neʼe fakatuʼu te univelesitē ʼo Raków ʼi te taʼu 1602. Ko te ʼu foha ʼo te ʼu Tēhina Polonia, ʼo feiā mo te ʼu tama Katolika pea mo Polotesita, neʼe nātou kau ki te kalasi ʼaia. Logope la ko te univelesitē neʼe ko he seminalio faka teolosia, kae neʼe mole akoʼi age pe kia nātou te lotu. Neʼe toe kau ki te polokalama ʼaia te ako ʼo te tahi ʼu lea, mo te ʼu aga ʼaē ʼe tonu ke fai, mo te ekonomika, mo te hisitolia, mo te lao, mo te teolosia, mo te ʼu meʼa fakapoto lalahi ʼo te natula, mo te fai numelo, mo te faitoʼo, pea mo te faigaoʼi. Neʼe ʼi ai te foʼi tānakiʼaga tohi ʼi te univelesitē, pea ʼaki te foʼi masini tā tohi ʼo te kolo ʼaia, neʼe hilifaki kiai te tahi ʼu tohi.

ʼI te lolotoga ʼo te 17 sēkulō, neʼe hage ʼe hoholo atu te tuputupu ʼo te lotu ʼo te ʼu Tēhina Polonia. Kae neʼe mole hoko feiā.

ʼE Toe Fakafeagai Te ’Ēkelesia Pea Mo Te Puleʼaga

ʼE fakamahino fēnei e Zbigniew Ogonowski ʼo te Faleako Polonia ʼo te ʼu meʼa fakapoto lalahi: “ ʼI te fakaʼosi ʼo te 17 sēkulō, neʼe kovi vave te ʼaluʼaga ʼo te kau Ariens ʼi Polonia.” Neʼe tupu ʼuhi ko te ʼu faiga lahi ʼa te kau takitaki lotu Katolika. Neʼe fakaʼaogaʼi e te Keletiate te ʼu meʼa kehekehe moʼo lau te loi ʼo te ʼu Tēhina Polonia, ʼo kau ai mo te fasituʼu pea mo te ʼu laukovi. Neʼe faigafua te fakafeagai ʼaia ʼuhi ko te fetogi faka politike ʼaē neʼe hoko ʼi Polonia. Ko te hau foʼou Polonia, ia Sigismond 3 Vasa, neʼe fehiʼa ki te ʼu Tēhina Polonia. Ko nātou ʼaē neʼe hoa kia ia, tāfito te hau ko Jean 2 Casimir Vasa, neʼe toe lagolago ki te ʼu faiga ʼa te ’Ēkelesia Katolika ke ina tāʼofi te ʼu Tēhina Polonia.

Neʼe fakahaʼuhaʼu ʼo kovi ʼaupito te ʼu tokakovi faka lotu, he neʼe ʼui ko ʼihi kau ako ʼo Raków neʼe nātou moamoagaʼi te koluse. Neʼe ko he takuʼaki ʼaia moʼo maumauʼi te koga meʼa tāfito ʼaē neʼe fai ai te lotu ʼa te ʼu Tēhina Polonia. Ko te tagata pule ʼo te faleako ʼo Raków neʼe tukugakoviʼi ia ia ʼi te telepinale ʼo te puleʼaga, ʼe ina “faka mafola te agakovi” heʼe lagolago ki te Univelesitē ʼo Raków pea mo te gāue tā tohi ʼaē neʼe fai ai. Neʼe tukugakoviʼi te ʼu Tēhina Polonia, ʼe nātou fakatupu maveuveu ʼuhi ko tonatou maʼuli fakavalevale pea mo heʼeʼaoga. Neʼe fakatotonu ai e te Puleʼaga ke māpunuʼi te univelesitē ʼo Raków pea ke maumauʼi te masini tā tohi pea mo te ʼēkelesia ʼo te ʼu Tēhina Polonia. Neʼe fakatotonu ki te ʼu hahaʼi ʼo te lotu ʼaia ke nātou mavae ʼi te kolo. Neʼe kapu te hahaʼi faiako ʼo te univelesitē mai te kolo naʼa matehi nātou. Neʼe feholaki ai ʼihi Tēhina Polonia ki te tahi ʼu kolo moʼo kumi hāofaki ai, ohage ko te ʼu kolo ko Silésie pea mo Slovaquie.

ʼI te taʼu 1658 neʼe fakatotonu e te puleʼaga, ʼe ina tuku taʼu e tolu ke fakatau e te ʼu Tēhina Polonia tonatou ʼu kele pea ke nātou ʼolo ki he tahi fenua. Kae ki muli age, neʼe tuku age kia nātou taʼu pe e lua. Pea ʼi te hili ʼo te faʼahi ʼaia, neʼe lava matehi he tahi mo kapau neʼe ina faka mafola tana lotu.

Ko ʼihi Sociniens neʼe nātou maʼuʼuli ʼi te ʼu Pays-Bas, pea neʼe hoko atu ai tanatou gāue tā tohi. ʼI Transylvanie neʼe fakatuʼu ai te kokelekasio neʼe gāue ʼo aʼu ki te kamata ʼo te 18 sēkulō. ʼI tanatou ʼu fono, ʼaē neʼe fai tuʼa tolu ʼi te vāhaʼa, neʼe nātou hiva ai te ʼu pesalemo, mo fakalogo ki te ʼu akonaki, pea mo fai te lautohi neʼe teuteuʼi moʼo fakamahino tanatou ʼu akonaki. Moʼo taupau te maʼa ʼo te kokelekasio, neʼe fakatonutonuʼi, mo akonakiʼi te hahaʼi tauhi, pea neʼe fakamavae nātou mo kapau neʼe ʼaoga.

Neʼe ako e te ʼu Tēhina Polonia ia te Folafola ʼa te ʼAtua. Neʼe nātou maʼu te ʼu moʼoni maʼuhiga, pea neʼe nātou vaevae te ʼu moʼoni ʼaia ki te hahaʼi. Kae ki muli age, neʼe nātou mavetevete ʼi Eulopa katoa, pea neʼe faigataʼa tanatou taupau tanatou logo tahi. ʼAki te temi, neʼe mole kei maʼu te lotu ʼo te ʼu Tēhina Polonia.

[Kiʼi nota]

[Paki ʼo te pasina 23]

Neʼe ko te ʼapi ʼa te minisi ʼo Socin

[Paki ʼo te pasina 23]

ʼI ʼoluga: Ko te kolo ʼo Rakow ia ʼaho nei; ʼi te faʼahi mataʼu ʼe ko te monasetelio ʼaē neʼe laga ʼi te taʼu 1650 moʼo molehi te lotu ʼo te “Arianisme”; ʼi lalo: ʼI te koga meʼa ʼaia, neʼe fakatuʼu ai te koluse e te lotu Katolika ke fefihiʼaki mo te ʼu Tēhina Polonia

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 21]

Title card of Biblia nieświeska by Szymon Budny, 1572