ʼE Maʼuli Te Folafola ʼa Sehova

Ko He ʼu Puani Maʼuhiga ʼi Te Tohi ʼo Senesi—2

ʼO KAMATA mai te fakatupu ʼo te ʼuluaki tagata, ia Atama, ʼo aʼu ki te mate ʼo Sosefo, foha ʼo Sakopo, ʼe fakamatala e te Senesi te ʼu taʼu e 2 369 ʼo te hisitolia ʼo te tagata. Ko te ʼu ʼuluaki kapite e 10 pea mo te ʼu vaega e 9 ʼo te kapite 11, ʼe fakamatala ai te fakatupu ʼo aʼu ki te laga ʼo te tule ʼo Papele, ʼaē neʼe tou talanoa kiai ʼi te nusipepa ʼaē neʼe hoki ʼosi atu.a ʼE talanoa te alatike ʼaenī ki te ʼu manatu tāfito ʼo te ʼu kapite ʼaē kei toe ʼo Senesi, ʼaē ʼe fakahā ai te ʼu meʼa ʼaē neʼe fai e te ʼAtua kia Apalahamo, mo Isaake, mo Sakopo pea mo Sosefo.

ʼE LILIU IA APALAHAMO KO TE KAUMEʼA ʼO TE ʼATUA

(Senesi 11:10–23:20)

Hili lagi taʼu e 350 ki te Tulivio, neʼe tupu ake te tagata ʼe makehe anai kia mata ʼo te ʼAtua, neʼe hifo mai te hōloga ʼo Semi, foha ʼo Noe. Ko tona higoa ko Apalamo, ʼaē neʼe fetogi ki muli age ʼaki te higoa ko Apalahamo. ʼI te fakatotonu ʼa te ʼAtua, neʼe mavae ia Apalamo ʼi te kolo ʼo Kalitia ʼi Ule, pea neʼe liliu ko he tagata neʼe nofo ʼi te ʼu falelā ʼi he fenua neʼe fakapapau age e Sehova ʼe ina foaki age anai kia ia pea mo tona hōloga. ʼUhi ko tana tui pea mo tana fakalogo, neʼe fakahigoa ia Apalahamo ko “te Kaumea o te Atua.”—Sakopo 2:23.

Neʼe tautea e Sehova te ʼu hahaʼi agakovi ʼo te ʼu kolo ʼo Sotoma pea mo te ʼu kolo ʼo te ʼu tafaʼaki, kae neʼe ina hāofaki ia Lote pea mo tona ʼu ʼofafine. Neʼe hoko te fakapapau ʼa te ʼAtua ʼi te temi ʼaē neʼe tupu ake ai ia Isaake, foha ʼo Apalahamo. ʼI ni ʼu taʼu ki muli age, neʼe ʼahiʼahiʼi te tui ʼa Apalahamo, ʼi te temi ʼaē neʼe fakatotonu age ai e Sehova ke ina sakilifisioʼi tona foha ʼo momoli age kia te ia. Neʼe fakalogo ia Apalahamo ki te fakatotonu ʼaia pea neʼe tāʼofi ia ia e te ʼaselo. Neʼe hā lelei ai ko Apalahamo neʼe ko he tagata tui, pea neʼe fakapapau age kia ia ʼaki tona hāko, ʼe tapuakina anai te ʼu puleʼaga fuli. Neʼe mamahi ʼaupito ia Apalahamo ʼi te mate ʼo tona ʼohoana ʼofaina ko Sala.

Te ʼu Tali Ki Te ʼu Fehuʼi Faka Tohi-Tapu:

12:1-3—Neʼe kamata ʼanafea te fuakava ʼa Apalahamo, pea lolotoga temi ʼe fia? Ko te fuakava ʼa Sehova pea mo Apalamo, ʼaē neʼe ʼui “ ʼaki ia [Apalamo] ʼe tapuakina moʼoni anai te ʼu famili fuli ʼo te kele,” neʼe kamata ʼi te temi ʼaē neʼe fakalaka ai ia Apalamo ʼi te vaitafe ʼo Eufalate ʼo ʼalu ki Kanaane. Neʼe hoko te faʼahi ʼaia ʼi te ʼaho 14 ʼo Nisani ʼo te taʼu 1943 ʼi muʼa ʼo totatou temi—ia taʼu e 430 ʼi muʼa ʼo te faka ʼāteainaʼi ʼo Iselaele mai Esipito. (Ekesote 12:2, 6, 7, 40, 41) Ko te fuakava mo Apalahamo, ʼe ko “he fuakava ʼo aʼu ki he ʼu temi ʼe mole ʼiloʼi hona gataʼaga.” ʼE kei tuʼu te fuakava ʼaia ʼo aʼu ki te temi ʼaē ka tapuakina ai te ʼu famili ʼo te kele pea mo fakaʼauha ai te ʼu fili fuli ʼo te ʼAtua.—Senesi 17:7; 1 Kolonito 15:23-26.

15:13—Neʼe hoko ʼanafea te lea faka polofeta ʼaē neʼe ina fakakikite ko te hōloga ʼo Apalamo ʼe fakamamahiʼi anai ia taʼu e 400? Ko te temi fakamamahi ʼaia neʼe kamata ʼi te taʼu 1913 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼi te temi ʼaē neʼe silikosisio ai te foha ʼo Apalahamo ia Isaake ʼi tona taʼu 5, pea mo “vāʼi” e tona tēhina lahi ko Isimaele ʼaē neʼe taʼu 19. (Senesi 21:8-14; Kalate 4:29) Neʼe fakaʼosi te lea faka polofeta ʼaia ʼi te taʼu 1513 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼi te temi ʼaē neʼe faka ʼāteaina ai te kau Iselaele mai tonatou maʼuli popūla ʼi Esipito.

16:2—Neʼe lelei koa ke foaki e Salai tana fafine kaugana ko Akale ko he ʼohoana maʼa Apalamo? Ko te aga ʼaia ʼa Salai, neʼe ʼalutahi mo te agaʼi fenua ʼo te temi ʼaia—ko he fafine paʼa neʼe tonu ke ina foaki ki tona ʼohoana he fafine ke ina maʼu ai hona hōloga. Ko te ʼohoana ʼa he tagata mo he ʼu fafine tokolahi neʼe ʼuluaki fai ʼi te hōloga ʼo Kaino. Ki muli age, neʼe liliu ko he agaʼi fenua pea neʼe tali e ʼihi kau atolasio ʼa Sehova. (Senesi 4:17-19; 16:1-3; 29:21-28) Kae neʼe mole līaki e Sehova tona fakatuʼutuʼu ʼi te kamata, ke ʼohoana he tagata mo he fafine e tahi. (Senesi 2:21, 22) Ko Noe pea mo tona ʼu foha, ʼaē neʼe toe fakatotonu age ke nātou ‘fanaunau pea mo fakafonu te kele,’ neʼe nātou tahi ʼohoana mo he fafine pe e tahi. (Senesi 7:7; 9:1; 2 Petelo 2:5) Pea neʼe toe ʼui e Sesu Kilisito, ko te tagata ʼe tonu ke ʼohoana mo he fafine pe e tahi.—Mateo 19:4-8; 1 Timoteo 3:2, 12.

19:8—Neʼe kovi koa te haga ʼaē ʼa Lote ʼo foaki tona ʼu ʼofafine ki te hahaʼi ʼo Sotoma? ʼO mulimuli ki te agaʼi fenua ʼa te hahaʼi ʼo te potu Esite, ko te maʼua ʼa he tagata ke ina puipui te hahaʼi ʼaē neʼe ina fakaafe ki tona loto fale, tatau aipe peʼe tonu ke mate ai. Neʼe ʼiloʼi e Lote ia te faʼahi ʼaia. ʼAki he lototoʼa, neʼe hū ki tuʼa ʼo palalau ki te hahaʼi ʼaē neʼe ʼiʼita, ʼo ina māpunuʼi te matapā, pea neʼe palalau tokotahi mo nātou. ʼI te temi ʼaē neʼe ina foaki ai tona ʼu ʼofafine, neʼe mahino kia Lote ko te ʼu tagata ʼaē neʼe ina fakaafe neʼe fekauʼi ifo e te ʼAtua, pea neʼe lagi fakakaukau ʼe puipui anai e te ʼAtua tona ʼu ʼofafine ohage ko Tana puipui tona mahikitaga ko Sala ʼi Esipito. (Senesi 12:17-20) Koia neʼe hoko te mafuliʼaga ʼaia, he neʼe hāofaki ia Lote pea mo tona ʼu ʼofafine.

19:30-38—Neʼe tali koa e Sehova te konahia ʼa Lote pea mo te ʼu felāveʼi fakasino ʼaē neʼe ina fai mo tona ʼu ʼofafine, ʼo maʼu ai tona ʼu foha? ʼE tapuʼi e Sehova te konahia pea mo te ʼu felāveʼi fakasino ʼa he ʼu famili totonu. (Levitike 18:6, 7, 29; 1 Kolonito 6:9, 10) Neʼe fehiʼa ia Lote ki “te mauli maveuveu nee fai” e te hahaʼi ʼo Sotoma. (2 Petelo 2:6-8) Ko te ʼu ʼofafine ʼo Lote neʼe nā faka ʼinu tanā tāmai ke konahia, koteʼuhi neʼe nā ʼiloʼi kapau ʼe mole konahia, pea ʼe fakafisi anai ki he ʼu felāveʼi fakasino mo nāua. Kae ʼuhi he neʼe ko he ʼu matāpule ʼi te fenua, neʼe manatu ai e tona ʼu ʼofafine neʼe ko te meʼa pe ʼaia ʼe tahi neʼe tonu ke fai ke maʼu he hōloga ʼo te famili ʼo Lote. ʼE tuʼu te fakamatala ʼaia ʼi te Tohi-Tapu moʼo fakahā te pikipikiga ʼa te kau Moapite (ʼaki ia Moape) pea mo te kau Amonite (ʼaki ia Penami) mo te hōloga ʼo Apalahamo, te kau Iselaele.

Te ʼu Ako ʼe Tou Tāʼofi Maʼa Tatou:

13:8, 9. ʼE ko he faʼifaʼitaki lelei ʼaē neʼe tuku e Apalahamo ʼo ʼuhiga mo te fakatokatoka ʼo he ʼu tokakovi! ʼE mole tonu ke tou maumauʼi tatatou ʼu felogoi ʼi te tokalelei ʼuhi ko tatatou holi ki te falā, peʼe ko he meʼa ʼe tou leleiʼia, peʼe ko te fialahi.

15:5, 6. ʼI te kua matuʼa ʼo Apalahamo ka neʼe mole heʼeki ʼi ai hona foha, neʼe palalau mo te ʼAtua ki te faʼahi ʼaia. Neʼe fakaloto fīmālie ia ia e Sehova, pea koteā ʼaē neʼe hoko? Ko Apalahamo neʼe “tui kia Sehova.” ʼE toe mālohi anai tatatou tui, mo kapau ʼe tou fakahā kia Sehova ʼi te faikole te meʼa ʼaē ʼi totatou loto, mo tou tali tana ʼu palalau fakaloto fīmālie ʼaē ʼe tuʼu ʼi te Tohi-Tapu, pea mo tou fakalogo kia te ia.

15:16. Neʼe mole fakahoko e Sehova tana fakamāu ki te kau Amolite (peʼe ko te kau Kanaane) lolotoga taʼiake e fā. Koteā tona tupuʼaga? Koteʼuhi heʼe ko te ʼAtua ʼe faʼa kātaki. Neʼe atalitali ʼo aʼu ki te temi ʼaē neʼe mole kei feala ai ke nātou fetogi. Ohage ko Sehova, ʼe tonu ke tou faʼa kātaki.

18:23-33. ʼE mole heʼe faitotonu ia Sehova ʼi tana fakaʼauha te hahaʼi. ʼE ina puipui te kau agatonu.

19:16. Ko Lote neʼe “fakatuatuai,” pea neʼe ko te kau ʼaselo ʼaē neʼe nātou toho ki tuʼa ia ia pea mo tona famili mai te kolo ko Sotoma. ʼE tou aga fakapotopoto anai mo kapau ʼe tou manatuʼi tuʼumaʼu te maʼuhiga ʼo totatou temi, ʼo tou atalitali ki te fakaʼosi ʼo te mālama agakovi ʼaenī.

19:26. ʼE mole fakapotopoto hatatou tuku ke fakaleluʼi tatou peʼe tou toe holi ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe kua tou tuku ki muli ʼi te malamanei!

ʼE MAʼU E SAKOPO TONA ʼU FOHA E TOKO 12

(Senesi 24:1–36:43)

Neʼe fakatuʼutuʼu e Apalahamo ke ʼohoana ia Isaake pea mo Lepeka, te fafine neʼe tui kia Sehova. Neʼe ina fānauʼi te ʼu mahaga, ko Esau pea mo Sakopo. Neʼe fehiʼa ia Esau ki tona tuʼulaga ʼuluaki tupu, ʼo ina fakatau ai kia Sakopo, ʼaē neʼe ina maʼu ki muli age te tapuakina ʼo tana tāmai. Neʼe hola ia Sakopo ki Patane-alame, ʼo ʼohoana ai mo Lea pea mo Lasele, pea neʼe ina taupau te ʼu faga manu ʼo tanā tāmai lolotoga taʼu e 20 ʼi muʼa ʼo tana mavae mo tona famili. ʼAki ia Lea, mo Lasele, pea mo tanā ʼu fafine kaugana e lua, neʼe maʼu ai e Sakopo tona ʼu foha ʼe toko 12 pea mo tona ʼu ʼofafine. Neʼe tau ia Sakopo mo te ʼaselo pea neʼe tapuakinaʼi ia ia e te ʼaselo, pea neʼe fetogi tona higoa ʼo liliu ko Iselaele.

Te ʼu Tali Ki Te ʼu Fehuʼi Faka Tohi-Tapu:

28:12, 13—Koteā te faka ʼuhiga ʼo “te tuʼuga” ʼaē neʼe sio kiai ia Sakopo ʼi tana moemisi? Ko “te tuʼuga” ʼaia, ʼaē neʼe hage ko he ʼu maka ʼe tautau ʼi te noa, neʼe ina fakahā te felogoi ʼo te kele pea mo te lagi. ʼI te tuʼuga ʼaia, neʼe hake ai pea mo hifo ifo ai te kau ʼaselo, pea ʼe faka ʼuhiga ki te tuʼulaga maʼuhiga ʼo te kau ʼaselo ʼi te felogoi ʼa Sehova pea mo te hahaʼi ʼaē ʼe ʼofa ai.—Soane 1:51.

30:14, 15—He koʼe neʼe tali e Lasele ke mole felāveʼi fakasino mo tona ʼohoana mo kapau ʼe ʼavage te ʼu fuaʼi ʼakau ʼaē ko te ʼu mandragores? ʼI te temi muʼa, neʼe fakaʼaogaʼi te fuaʼi ʼakau ʼaia moʼo pulihi te mamahi pea ke ʼaua naʼa fefeka te ʼu ivi. Neʼe toe ʼui ko te fuaʼi ʼakau ʼaia ʼe feala ke ina fakaneke te holi ki te ʼu felāveʼi fakasino pea mo fakatuputupu te fanaunau peʼe tokoni ke maʼu he tamasiʼi. (Katiko ʼo te ʼu Katiko 7:13) Logola ʼe mole fakahā mai e te Tohi-Tapu pe koʼe neʼe fai e Lasele te faʼahi ʼaia, kae lagi ʼi tana manatu ʼe tokoni anai te ʼu mandragores ke ina maʼu hana tamasiʼi pea mo fakagata ai te ʼui ʼaē ʼe paʼa. Kae hili ni ʼu taʼu pea ko Sehova ʼaē neʼe ina “avahi tona falega fānau.”—Senesi 30:22-24.

Te ʼu Ako ʼe Tou Tāʼofi Maʼa Tatou:

25:23. ʼE feala kia Sehova ke ina ʼiloʼi te faʼufaʼu ʼo he tamasiʼi kae mole heʼeki tupu pea mo ina fakaʼaogaʼi tana ʼiloʼi fakatomuʼa ʼaia, moʼo fili fakatomuʼa ia ia ʼaē ka ina fakahoko tana fakatuʼutuʼu. Kae ʼe mole ina tohi fakatomuʼa te ʼu meʼa ʼaē ka hoko ki te hahaʼi.—Asea 12:3; Loma 9:10-12.

25:32, 33; 32:24-29. Ko te fia maʼu e Sakopo te tuʼulaga ʼuluaki tupu pea mo tana tau ʼi te po katoa mo te ʼaselo ke ina maʼu he tapuakina, ʼe hā mai neʼe maʼuhiga ʼaupito kia ia te ʼu meʼa taputapu. ʼE lahi te ʼu meʼa taputapu neʼe foaki mai e Sehova, ohage ko tatatou ʼu felogoi mo ia pea mo tana kautahi, te faitotogi, te Tohi-Tapu, pea mo tatatou ʼamanaki ki te Puleʼaga. ʼOfa pe ke tou hage ko Sakopo ʼo faka maʼuhigaʼi te ʼu meʼa ʼaia.

34:1, 30. Ko te fihifihia ʼaē neʼe tupu ai te “ufiufi” ʼa Sakopo, neʼe tupu ʼuhi ko te fakakaugā ʼa Tina mo te hahaʼi ʼaē neʼe mole ʼoʼofa kia Sehova. Koia ʼe tonu ai ke tou filifili lelei totatou ʼu kaumeʼa.

ʼE TAPUAKINA E SEHOVA IA SOSEFO ʼI ESIPITO

(Senesi 37:1–50:26)

Ko te maheka ʼo te ʼu foha ʼo Sakopo neʼe ina uga ai nātou ke nātou fakatau tonatou tēhina ko Sosefo ke liliu ko he kaugana. ʼI Esipito, neʼe pilisoni ia Sosefo ʼuhi ko tana nofo agatonu pea mo tana lototoʼa ʼo mulimuli ki te ʼu lekula ʼa te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo te aga ʼaē ʼe tonu ke fai. Ki muli age, neʼe faka ʼāteaina ia Sosefo mai te fale pilisoni ke ina fakamahino te ʼu moemisi ʼa Falaone, ʼaē neʼe nātou fakakikite te ʼu taʼu e fitu ʼe mahu ai te meʼa kai pea hoa kiai te ʼu taʼu hoge e fitu. Neʼe fakanofo ia Sosefo ke ina takitaki te tufa ʼo te meʼa kai ʼi Esipito. Neʼe ʼōmai tona ʼu tēhina ki Esipito ʼo kumi hanatou meʼa kai ʼuhi ko te hoge. Neʼe toe fakatahiʼi ai te famili pea mo nātou nonofo ʼi te kele lelei ʼo Koseni. ʼI muʼa ʼo tana mate, neʼe tapuakina e Sakopo tona ʼu foha pea mo tala te lea faka polofeta neʼe ina fakamoʼoni ai te ʼu tapuakina lahi ʼaē ka hoko ʼi te ka haʼu. Ko te sino ʼo Sakopo neʼe ʼavaifo ʼi Kanaane. ʼI te mate ʼa Sosefo ʼi tona taʼu 110, neʼe teuteuʼi tona sino ʼaki te ʼu meʼa magoni, pea neʼe ʼave leva ki te Kele ʼo Te Fakapapau.—Ekesote 13:19.

Te ʼu Tali Ki Te ʼu Fehuʼi Faka Tohi-Tapu:

43:32—He koʼe neʼe ko he meʼa fakalialia ki te kau Esipito hanatou kakai mo te kau Hepeleo? Neʼe lagi tupu tāfito ko te lotu peʼe ko tanatou manatu ʼaē ʼe nātou maʼuhiga age. Neʼe toe fehiʼa foki te kau Esipito ki te hahaʼi tauhi ōvi. (Senesi 46:34) Koteā tona tupuʼaga? Koteʼuhi ko te gāue ʼaē ko te tauhi ōvi neʼe ko he gāue neʼe mole maʼuhiga ʼi Esipito. Peʼe lagi ʼuhi ko te mole lahi ʼo te kele maʼuli, neʼe mole leleiʼia e te kau Esipito ia nātou ʼaē neʼe nātou kumi he ʼu kele moʼo fafaga ai tanatou ʼu faga ōvi.

44:5—Neʼe lau moʼoni koa e Sosefo te ʼu meʼa ka hoko ʼi te ipu? Ko te ipu siliva pea mo te ʼu palalau ʼaē neʼe fai ʼo ʼuhiga mo te ipu neʼe ko he kākā. Ko Sosefo neʼe tauhi agatonu kia Sehova. Neʼe mole ina fakaʼaogaʼi moʼoni te ipu moʼo ʼiloʼi te ka haʼu, ohage pe ko Pesamino neʼe mole ina kaihaʼa te ipu.

49:10—Koteā te faka ʼuhiga ʼo “te tokotoko faka hau” pea mo “te tokotoko faka lagiaki”? Ko te tokotoko ʼo te hau neʼe ko he ʼakau neʼe ina fakaʼaogaʼi moʼo fakatātā te mālohi ʼo tona tuʼulaga hau. Ko te tokotoko faka lagiaki ʼe ko he tokotoko loa ʼe faka ʼuhiga ki te mālohi moʼo takitaki. Ko te talanoa ʼa Sakopo ki te ʼu meʼa ʼaia, ʼe ina fia fakahā mai ko te pule pea mo te mālohi ʼe nofo anai ʼi te telepi ʼo Suta ʼo aʼu ki te haʼu ʼa Silo. Ko ia ʼaē neʼe hifo mai ia Suta, neʼe ko Sesu Kilisito, ia ia ʼaē neʼe foaki ki ai e Sehova te tuʼulaga pule ʼi selo. ʼE maʼu e Sesu te tuʼulaga hau pea mo te mālohi ʼaē moʼo takitaki.—Pesalemo 2:8, 9; Isaia 55:4; Taniela 7:13, 14.

Te ʼu Ako e Tou Tāʼofi Maʼa Tatou:

38:26. Neʼe mole lelei te aga ʼaē neʼe fai e Suta kia Tamale, te ʼohoana ʼo tona foha ʼaē kua mate. Kae ʼi te ʼiloʼi e Suta tona maʼua ʼaē kia Tamale heʼe kua faitama, ʼaki he agavaivai neʼe ina fakahā neʼe faihala. ʼO feiā mo tatou, ʼe tonu ke tou fakahā lelei mo kapau neʼe tou faihala.

39:9. Ko te tali ʼaē neʼe fai e Sosefo ki te ʼohoana ʼo Potifale, ʼe ina fakahā mai neʼe mulimuli tana ʼu fakakaukauʼi ki te ʼu manatu ʼa te ʼAtua ʼo ʼuhiga mo te aga ʼaē ʼe tonu ke fai, pea ko te ʼu pelesepeto fakaʼatua neʼe nātou takitaki tona leʼo ʼo loto. ʼE mole tonu koa la ke tou faiga feiā mo tatou ʼaki tatatou tuputupu ʼi te ʼatamai mālama ʼo ʼuhiga mo te moʼoni?

41:14-16, 39, 40. ʼE feala kia Sehova ke ina fetogi te ʼu ʼaluʼaga maʼa nātou ʼaē ʼe manavasiʼi kia te ia. Ka tou tau mo he ʼu faigataʼaʼia, pea ʼe ko he aga fakapotopoto mo kapau ʼe tou falala kia Sehova pea mo nofo agatonu kia te ia.

Neʼe Mālohi Tanatou Tui

Ko Apalahamo, mo Isaake, mo Sakopo, pea mo Sosefo neʼe ko he ʼu tagata tui neʼe manavasiʼi ki te ʼAtua. Ko te fakamatala ʼo tonatou maʼuli, ʼi te tohi ʼo Senesi, ʼe ina fakaloto mālohi moʼoni tatatou tui pea mo akoʼi kia tatou he ʼu manatu maʼuhiga.

ʼE feala ke ʼaoga kia koutou te ʼu fakamatala ʼaia mokā koutou lau tuʼumaʼu te ʼu kapite ʼo te Tohi-Tapu ʼaē ʼe tonu ke lau ki te Ako ʼo Te Minisitelio Faka Teokalatike. Ko takotou vakaʼi te ʼu manatu ʼaē neʼe tou talanoa kiai, ʼe tokoni atu anai ke maʼuli te ʼu fakamatala ʼaia kia koutou.

[Kiʼi nota]

[Paki ʼo te pasina 26]

ʼE tapuakina e Sehova ia Sosefo

[Paki ʼo te pasina 26]

Ko Apalahamo neʼe ko he tagata tui

[Paki ʼo te pasina 26]

Neʼe hāofaki te tagata agatonu ko Lote pea mo tona ʼu ʼofafine

[Paki ʼo te pasina 29]

Neʼe maʼuhiga kia Sakopo te ʼu meʼa fakalaumālie. Kaeā koutou?