Fugo Yekova Niungaha

Memeapai Rogo gu Buku Nga Ezara

GU BUKU nga Ezara, si natona tangara gu pangbangaa gu buku nga Ue Pekapai ambuhe gene. Bakehe, nangia gu boromotumo nangia Ezara, atona gu pangbangaa re naapa gu ndiko gu Bakindo aPereso nangia Kurese arũhe nga gu naidihe fu agu aYuda nadu nizizi yo Babera yo i karagatiyo ku ringara kpuyo yo. Gu pangbangaa re nadigo naapa gu diaberã Ezara amangihe ka giriso agu aboro nabirikosi tiyo na agu apagano naaraka ringara kpuyo yo. Ka ani rogodi apai naabaha dunduko, ani nika bi gupai nga, gu buku re nafura tipa agu apai nadi agarã 70, tona rogo 537 da kurogo 468 M.B.K.

Wa Ezara aake gu buku re, sásá adu sa nadu bangiriko ziazia: nga ka yugo wai Yekova adigisi Gako akidohe ka zaka Gako aboro be zio Babera yo na ka karaga ndikidi irisombori kubaha Yerusarema yo. Sidu, Ezara amoiberã ko bakere gbe kina kuti agu apai nadu na ngbanyaa dagbaha na gi ringbisapai re. Gi buku nga Ezara re, si nafura tipa wai i adua yekaru berewe kubaha na wai i asigira sunge iriso Yekova asogote ki vura du kuti ni gbiati gu zangarengba nangia ga ga Mbori aboro vurũ. Ani na bakere nyemu gu pangbangaa re tirani bambiko ani a wo, ani naraka ti regbo karaga apai kubaha. Dungu aboro natiria areme kurii “gu bagangara nga ga Yekova” yo, na kpotosende naabaha dunduko ima mbeda “[ka hi] na ina pa gu taarimo nga ga Yekova.”—Yesaya 2:2, 3; Abakuka 2:14.

I ADUA YEKARU BEREWE KUBAHA

(Ezara 1:1–6:22)

Niirisa aYuda gu ndiko Kurese arũhe, aYuda bangeyo aduwa 50,000 akaragatiyo ku Yerusarema yo tiibe gu Bazogo nangia Zerubabera watadu Sesebasara. Agi aboro nakaragatiyo re adua bamotumo nibasa rogo baha na ki tona ka fu amotumo auruhe fu Yekova.

Rogo gu garã naye fuo gure, aYisaraere asigira mburu ga Yekova bambu. Ono asogoyo aka kindi kuti fuda yo wa i aamanga gayo sunge dua bambu na agi asogoyo re ki sa bakindo niyangaraha ko rũ ndiko i rugusi gu sunge re. Agu anebi nangia Agai na Zekaraya angarasi aboro i tona sunge dua yekaru berewe wa zahe ti gu sunge re avura du vurũ. Gunde be basa gu ndiko nga ga aPereso gu bakindo nangia Kurese arũhe ambu avurayo i rundu tutuurũ. Gu wisigopai irangbii amangihe akurubara gu ndiko Kurese arũhe tipa “gu ga Mbori bambu [na]du Yerusarema yo.” (Ezara 6:3) Gu sunge re andu wenengai na si ki nyasi.

Akaragapai sa agu Asanahe Nga ga Ziazia Kekeapai:

1:3-6—Ya mo agu aYisaraere naakaraganga tiyo ku ringara kpuyo yo ya angia rurungbura aboro rogo idapase? Si rengbe kadu nga bete aboro akaraganga tiyo ku Yerusarema yo te bambiko i angia agu aboro naaberãpa kina aũzegino watadu i adunga na tambuahe tipa ndikidi irisombori te, ono anga wo si adu tipa aboro dunduko te. Bambatapai nga, ka guari Babera yo ka ndu ku Yerusarema yo angia gbanga nunguro bagizoho adu nga amairo 1,000 na si kini idi regbo wa adiwi biama watadu bisue. Kurii gure, pa maa boro kporo rogo gu ringara nanye nibate tipa agarã 70 na ka memeka arago berewe kubaha aida ome. Sidu, zanga kapa, agu apai nadu tipa aboro naangbakanga ya, wa akaza, gbinza, ngerafuo kporo, si nangia agu apai naká na kura aboro ti karagatise.

2:43—Ada nangia aNetina? I angia agu akanga watadu amoyambu nanaamangasunge tii yekaru yo na i angianga aYisaraere te. Atita aGibono ti rago Yosua adu dagbayo gbiati kura aboro “[aDavide] na abazogo afu yo i niunda aRevi na gayo sunge.”—Ezara 8:20.

2:55—Ada nangia awiri ga Soromo amoyambu? I angianga aYisaraere te, ono i angia agu aboro i afuku kparakpara amamu sunge fuyo tingba ga Yekova sunge. I avura kaa mangasunge ni abakeapai watadu abakeke awirina abuku yekaru yo watadu rogo kura aba nga ga ngerakurii asunge.

2:61-63—Ya mo Urima na Tumina, nga agu ahe i anaamangasunge nani ho aboro aida akaragapai ni be Yekova, si adu be agu aYisaraere naakaragatiyo ku ringara kpuyo yo? Tipa agu aboro naya tipa tiyo we i angia ngbatunga aboromotumo ono naarengbanga ka rugusapa gayo gene ngbatunga ya, i arengbe ka rugusa gipai re nimanga yo sunge na Urima na Tumima. Ezara afura tipa gipai re ya si kangia gupai ka mangi ka pai duwa ngbatunga gure. Anga kekepai ho rogo Ziazia Kekeapai nafuranga tipa mangasunge na Urima na Tumima ti gu regbo re na kusa te. Kuti gu kuru apangbangaa nga ga aYuda, ya Urima na Tumima aingi ho i agbarasi Yerusarema ni rogo 607 M.B.K.

3:12—Tipagine “agu abaakumba . . . naabi gu bambata bambu” nangia ga Yekova aakpara ti ni? Agi akumba re aima rengba ka tingidapa gu bawene bambu Soromo aduaha na wai si adu. Gu tonatona mburu bambu i amoihe nadu barabangiriyo adu gbua ‘wa kungba he’ ringbisihe kuti gu bambu nadumbata na gaha taarimo. (Agai 2:2, 3) Ya mo gayo asadatise arengbe ka sa yo i dua bambu wa gu nadumbata? Zanga kapa, rago aima gbera tiyo, si nangia ndu gupai i aakpara ti ni.

3:8-10; 4:23, 24; 6:15, 16—Agarã wai sunge dua gu bambu re adihe? I amoimburu yekaru rogo 536 M.B.K., “ti gu ue garã fuo da yo.” Sunge mekarago aru gene ti rago gu Bakindo nangia Arutasasata rogo 522 M.B.K. Gu zahe ti sunge bakindo afuhe re aandu kindi da kurogo gu ue garã zogarago nangia ga Bakindo Darayawesa rogo 520 M.B.K. I anyasi dua yekaru rogo sita garã gako zogarago, nangia 515 M.B.K. (Oni bi gu sanduki du riihe nga, “Rimo Abakindo APereso Tona Rogo 573 Da Kurogo 468 M.B.K.”) Sidu, sunge dua yekaru adi agarã wa 20.

4:8–6:6:18—Tipagine i akeke agi averesi re ti ni rogo pa-Arama? Gi paparaha re na dungu awirina awaraga rogoho nga gu agu abamangisunge nangia ga irangbii yo akekehe fu abakindo gbiati gayo akaragapai. Ezara adihe rogo gu kekeapai nangia ga irangbii i akekehe rogo pa-Arama rogo agu afugo nangia ga bagaahe na gu i anaagumbaha rogo agu abiroo nangia ga irangbii ti gu regbo re. Gu kura papara Ziazia Kekeapai i akehe rogo gi kuru fugo aboro re, si rogo Ezara 7:12-26, Yeremaya 10:11, na Daniere 2:4b–7:28.

Agu Apai Rengbe Ani ka Wirikaha:

1:2. Gupai Yesaya agumbaha nisangbanebi mbata fu agarã 200 aye ki digi. (Yesaya 44:28) Gu sangbaanebi du rogo Fugo Yekova yo, si naakpanga te.

1:3-6. Wa kina gu bete aYisaraere nanye Babera yo, agu aDezire Yekova du areme arengbanga ka mangasunge Kindo ti aregbo dũ ya watadu arengbanga ka tungusapai rogo gu ba du bakere zingo rogoho ya, i kindi naundo agu aboro aundo rengbe ka mangaha na i nangarasa yo na kini fuku agamahe tipa si turusi sunge tungusapa Kindo gbiati sunge sa aboro ni abawiriki.

3:1-6. Rogo saba diwi rogo gu garã nangia 537 M.B.K. (Etana, naringbisatiru na Mbirinvuo/Tanvuo), gu ruru aboro nakaragatiyo re afu gayo bambata motumo fu Mbori. Bakindo Nebukadenesara arimi Yerusarema rogo bisue diwi (Aba, naringbisatiru na Banduru/Buza) rogo 607 M.B.K. na ki tona ka gbarasaha nizo ko ho na we. (2 Abakindo 25:8-17) A wa nebi afura tipaha kumbatayo, padu Yerusarema nigburuwagburuwaha adigi ti kina boro regboho ngbafuo agarã nga 70. (Yeremaya 25:11; 29:10) Agu apai dunduko Fugo Yekova afura tipaha kumbatayo namanga amanga.

4:3. Ruru yangara aYuda aká gupai ka sa yo i mangi gu kodatise nga ga pambori na kungbo airisimbori. (Gate 20:5; 34:12) Teketeke wa kina gure a, airisi Yekova areme akodanga tiyo na agu aboro navundo gayo aida te.

5:1-7; 6:1-12. Yekova rengbe arengba ka aria apai tipa si ngba kubara gako aboro yo.

6:14, 22. Pa manga ani ga Yekova sunge zaaza nasako ko idi na gaani pai na ki fu maku fu rani.

6:21. Wa agu aboro Somorona naaraka rogo gu ringara nangia ga aYuda abi ga Yekova sunge ni si nindu kumbatayo, si afõngbaduyo yo gbiati agu aboro nakaragatiyo Babera yo natona sunge apagano kaa mangaha, i mangi ariapai rogo gayo raka, nga gu ariapai si aida i mangihe. Ya mo si aidanga ani rimisi tirani zaaza kurogo gu sunge fu Mbori he fu rani, kodihe na sunge takapandepa Kindo tee?

EZARA AYE KU YERUSAREME YO

(Ezara 7:1–10:44)

Agarã asusi 50 tingbafuo gu regbo i akpara ga Yekova bambu tipa gaha sunge. Gu garã re angia 468 M.B.K. Ezara arogodi yangara ga Mbori aboro naako Babera yo gbiati gu mosoro aboro agamuhe kini mo ka ndu ku Yerusarema yo. Gine ko abihe yo?

Abazogo aya fu Ezara wee: “Aboro aYisaraere, na aboromotumo, na aRevi i ata kpara nga tiyo ti aboro agi aringara te re, i namanga pai ku sangba gayo gbegbere asino, nga ga aKanano, na ga aEto, na ga aPerezo, na ga aYebuso, na ga aAmono, na ga aMoaba na ga aEzipeto, na ga aAmoro [te].” Kurii gure, “abazogo na abanyaki adu ni abangbembatayo rogo gi tindika re.” (Ezara 9:1, 2) Ezara azigbá azigbá be gipai re. I angarasiko ko “ngárã, ki mangi[pai].” (Ezara 10:4) Ezara aguari ka mbakadapai, na aboro ki kodibee naako kuti ni.

Akaragapai sa agu Asanahe Nga ga Ziazia Kekeapai:

7:1, 7, 11—Ya mo agi averesi re dunduko nafura tipa Arutasasata ya ko narugusi sunge mekarago? Oó. Arutasasata angia rimo nga ga sunge i afuhe fu abakindo aPereso ue. Guko sa angia Gaumata watadu Baradiya, nga guko narugusi sunge dua yekaru rogo 522 M.B.K. Gu Arutasasata nadu ti gu regbo Ezara aye ku Yerusarema yo angia Arutasasata Rongimanasi.

7:28–8:20—Tipagine aYuda aduadu ti ni dindikodindiko ka ndu na Ezara ku Yerusarema yo? Wa agarã avura susa susi 60 fuo gu regbo bambata badona aYuda akaragatiyo ku ringara kpuyo yo, aboro adu gbua saa-sa naaraka Yerusarema yo. Pa karaga yo tiyo ku Yerusarema yo angia wee i nika ndu ka tona ramukporo nivovoho dagba agu apai naangbakanga ya na nadu a nikerehe. Gu Yerusarema nadu ti gu regbo re adunga na aũkumuko rogoho ka gbe aYuda kurogoho nga aguyo navura duna aũkumuko beyo Babera yo te. Ka ani basanga pa gu nunguro re a ya, si angia gu gene ka pai aimanga na gbia boro ngbaha ya. Si aidi agu aboro naakaraga tiyo re, i du na nyanyaki idapase kuti Yekova, ngara tipa ndikidi irisombori, na wingbaduse ka ga. Zavura kina Ezara, ko anyakasi tiko anyakasa na ngbanyaa kuti gu undo Yekova afuhe fuko. Mbiko gu ngarasahe Ezara angarasi aboro nani, aboro rogo akporo 1,500, isoke bangeyo dunduko avura du nga 6,000 naidipa nduge. Fuo Ezara mangi kura apai, aRevi 38 na aNetina 220 akoditiyo naako.

9:1, 2—Gini gbegberepai nadu tipa roga agu adee nangia apagano nadu rogo gu ringara re? Si adu nga gu rikaaboro i ka karaga yo re gayo sunge nikangia banda sunge iriso Yekova daho Masiya nika ye ni. Pa manga yo rogatise na aboro gu ringara re angia ndikidi kerepai kuti ndikidi irisombori. Mbiko wa kura aYuda amangi agu amokido nga ga rogatise na agu aboro nangia airisikpiaahe, si aima rengba ka sa ngbatunga aYuda naabayo dunduko i ingi ku dagba apagano rogo gu ringara re. Ka gupai re asa ziazia irisombori si go kusayo auru kpotosende. Da tie ka Masiya akuru fuyo fuo du pai wa gure? Si airiwonga te, si du rago agbere ti ni ti Ezara ka bi gupai naamanga re!

10:3, 44—Tipagine i ambu adee ti ni kodihe na awiriyo? Wa ka i ambu agude na abayo, si nawira ka adee akaragatiyo akaraga fuo awiriyo. Kurii gure, rukutu agude dedede naida anayo du pati yo kaa ngerafuo yo.

Agu Apai Rengbe Ani ka Wirikaha:

7:10. Nidu Ezara nigu bawisigi Fugo Mbori naamangaha zanga nyomoro, ko amoi wene kpiapai fu rani. Ko ambakadi ngbadukoyo rogo kpee mbata fu geda ko ga Yekova aNdiko. Wa Ezara aawisigoho, ko agbeberã ko wenengai kuti gupai Yekova aagumbaha. Ezara amangi gupai ko aawirikaha na ki mangi asadatise rogo yugoho fu kura aboro.

7:13. Yekova naida agu amoyambu duna nyemu mangasunge fuko.

7:27, 28; 8:21-23. Ezara atambua rimo Yekova nigu boro nasa agu apai re si mangi, na ki zungodi ko mbata fu ko ndu gu kere nunguro re ku Yerusarema yo, na ki idi ka maa gako raka ngbapai tipa ka fu taarimo fu Mbori. Rogo gi gene re, ko amoi wene kpiapai fu rani.

9:2. Si naida ani bi gu rugute du tipa manga rogatise “kina rogo Gbia yo” na nyanyakipaha.—1 AKorindo 7:39.

9:14, 15. Gbegbere kpamiatise rengbe ka sa Yekova ka ko idinga na ga boro pai ya.

10:2-12, 44. Agu aboro narogodi apagano asa gayo berã ti ni na ki mbakadi gu iraira apai re. Gayo asino berã na mangaapai angia wene kpiapai.

Yekova Nabanda Gako Akidohe Abanda

Nairiwo wai ngbaa gu buku nga Ezara re tipa rani! Ti kina boro regboho, Yekova adigisi gako kidohe ka zaka gako aboro be zio Babera yo na ki karaga ndikidi irisombori kubaha Yerusarema yo. Ya mo gupai re anyakasanga gaani idapase kuti Yekova na kuti gako akidohe tee?

Oni berẽnga pa gu kpiaapai gu buku nga Ezara re afuhe. Ezara ayugu gu kpiapai nga ga ranigose fu Mbori, gbiati gu yangara aYuda nakaragatiyo ku ringara kpuyo yo tipa ka karaga ziazia irisombori kubaha Yerusarema yo. Gi buku re nanyakasapa gu idapase nangia ga ayeaye nangia agunde ti Mbori gbiati agu aberã nangia ga umbasitise agu aboro nasa gayo berã ayuguhe. Nirengo, gu ga Ezara afugo naye be ga Mbori toro nafu gu gopai du ziazia nga, “fugo Mbori niungaha na kidu na ome ti ni.”—AEbere 4:12.

[Gu sura du ti kpewaraga 24]

RIMO ABAKINDO APERESO TONA ROGO 573 DA KUROGO 468 M.B.K.

Bakerepa Kurese (Ezara 1:1) ko akpi rogo 530 M.B.K.

Kambasisi, watadu Asuerose (Ezara 4:6) 530-522 M.B.K.

Darayawesa I (Ezara 4:24) 522-486 M.B.K.

Zeresi, watadu Asuerosea 486-475 M.B.K. (Ko azogorago nidufuo Darayawesa gu Bambata Ko tona rogo 496-486 M.B.K.)

Arutasasata Rongimanasi (Ezara 7:1) 475-424 M.B.K.

[Gu rukutu kekeapai du bandu kpewaraga yo]

[Sura]

Asuerose

[Gu kpiahe du ti kpewaraga 23]

Kurese

[Gu kpiahe du ti kpewaraga 23]

Kirikiri he niwiri gbangaha: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Gu kpiahe du ti kpewaraga 23]

Gi kirikiri he niwiri gbangaha nangia ga Kurese re, aduna kekepai ti ni nafura tipa karaga zizi aboro ku ringara kpuyo yo

[Gu kpiahe du ti kpewaraga 26]

Oni ini guhe nasa Ezara nibawene bayugupai?