Fugo Yekova Niungaha
Memeapai Rogo agu Akitabu Nga Nauma, Abakuka, na Zefania
GU NEBI nangia Nauma nadu Yuda yo, ko adu na pangbangaa ngbako ka gumbaha tipa Nineve, nangia gu bakporo nga ga aAsuro. Ti gu regbo re, ringara aAsuro angia gu ringara nadu na bakere ome kisusi rogo zegino. Si aima gbarasa Somorona, nangia gu bakporo nga ga gu kindo nangia ga aYisaraere nadu na angbatunga bawe. Yuda aima digo niserekpo aAsuro a. Nauma ake gako kitabu mbata fu gu garã nangia 632 M.B.K. Gi kitabu re na gu pangbangaa rogoho nadu ngbako re.
Gu bariwara ringara nangbefuo ringara aAsuro nadu na bakere ome kisusi rogo zegino, si angia gu ngbii nga ga aBabero. Agu abakindo nangia aKasado anaazogaha azoga a. Si nawira gupai nga, gu sangbanebi nga ga Abakuka, ko anyasi kehe rogo 628 M.B.K. Abakuka afura tipa wai Yekova nika mangasunge na Babera tipa ka sapangbangaa, na ko afura a tipa gupai nika gbia Babera kumbatayo.
Gu nebi nangia Zefania nadu Yuda yo, ko agumba gako sangbanebi mbata fu aNauma na Abakuka. Ko agumba gako sangbanebi mbu agarã koyo kindi naima susa 40 kuti gbarasa Yerusarema rogo gu garã nangia 607 M.B.K. Ko afura a tipa pa gbarasa Yuda gbiati pa batasaha a. Gu kitabu nga Zefania, si nafura afura a tipa agu asarangbangaa Mbori amangihe kuti gu kura arikaaboro.
“NA GBERẼ HE FU BAKPORO KURE”
(Nauma 1:1–3:19)
“Gu pa rungo du tipa Nineve,” si aye be Yekova Mbori, “du ni bayee ko tipa zinga, . . . [na ki]du na bakere tandu gbe.” Wa vura duhe nga Yekova nga “nyanyaki gbata rago fudifudipai” fu agu aboro nakido kutiko, si adu nga ko nika gbarasa Nineve agbarasa naabaha kusayo.—Nauma 1:1, 3, 7.
Si adu nga ‘Yekova nika karaga ga Yakoba bairiso akaraga berewe’ kubaha. Ono tie, aAsuro agundesi ga Mbori aboro wakina gu ‘bahu nayepa pasio rukutu.’ Si adu nga Yekova nika ‘zo ga [Nineve] angbagidavura ku we yo, basape ki nyasi gaha paranga abahu.’ (Nauma 2:2, 12, 13) “Na gberẽ he fu bakporo kure,” nga Nineve. “Agu yo dunduko nagia pande [gaha] apai i ta be yo” kini ngi na ngbarago.—Nauma 3:1, 19.
Akaragapai sa agu Asanahe Nga ga Ziazia Kekeapai:
1:9—Ginipai pa ‘nyasa [Nineve] dunduko’ amangihe tipa Yuda? Si adu nga ho i nika nyasa ni riipa Nineve, Yuda nika bata be aAsuro; “fudifudipai akúra nga bara ue te.” Nauma afura tipa Nineve si kidu wa si aima ti. Ko ayaa: “Mo ngére, ri abaagangara yo du ndu gu ni ni naye na wene pangbanga, nataka pande pa zereda! Ako Yuda, mo mbákadi gamo apumbo.”—Nauma 1:15.
2:6—Gini “naiga ime” i asirihe? Gi naiga re angia gu yaro gu di nga Tigirisi akoroho ti vuro gu ngapa [watadu ndugu] nangia ga Nineve. Rogo 632 M.B.K., ho agu ariivura nangia ga aBabero na ga Amadio ayeni sa Nineve, Nineve aabingo ho nga pai nika mangaha te. Wa si adu nga gbanga ngapa nadu pati gu bakporo re, si aabi tihe nga vura ho rengbe ka rimo kurogoho te. Ono tie, bakere mai aná ki sa gupai nga Tigirisi nifu ngbaha yo kungbukungbu. Bake kuru apangbangaa nangia Diodorus ayawee gi ime re “afuku kurogo arago rogo papara gu bakporo re ki siri ngapa nibakerehe gbe.” Si kini yugu gupai nga, i asiri naiga ime. Na a wa Nauma aima gumbaha, aBabero azi Nineve nikina ipo wa we naarita ugu kakarika.—Nauma 1:8-10.
3:4—Wai Nineve aduwa debari? AAsuro anangi arikaaboro ki yawee bakure nikadu dagbaha naayó, na si nikaa undoyo aundo, ono si aye na kina arungo kuriyo. Nikpiapai, aAsuro afu bete undo fu gu Bakindo aYuda nangia Aza tipa ko ru ho ka diabe gu kodikodi ariivura nangia ga Suria na ga Yisaraere nataburõ tipa yó. Ono niyangaraha tie, ‘bakindo aAsuro aye koyo du ko ni, ki mangi ko ka ko anyakasanga ko ya.’—2 Pekapai 28:20.
Agu Apai Rengbe Ani ka Wirikaha:
1:2-6. Yekova naira bape ti avurako nga agu aboro aidanga ka iriso kina ko sa ya. Si kini yugu gupai nga, Yekova naida airisiko niirisi kinako sa.—Gate 20:5.
1:10. Gu bakere ngapa nadu pati Nineve, na agu aba nadu ngbagorõho nibadunguhe tipa bandaha, si aakanga na gene be Yekova ti manga ko gupai ko agumbaha te. Kinawo a, agu aboro nga avura ga Yekova aboro areme, i arengbanga ka bata be ga Yekova sapangbangaa te.—Asanza 2:22; Daniere 2:44.
“RURU BORO ARÁKA MBIKO GANI IDAPASE”
(Abakuka 1:1–3:19)
Gu bambata akapita du ue rogo gu kitabu nga Abakuka, si nafura tipa wai Abakuka aafura na Yekova. Rago agberẽ ti Abakuka ho ko abi gu gbigbita apai ni naamanga Yuda yo. Si asako ko sana Mbori ki yaa: “Tipagine mangi mo re ti ni mi bi irairapai ki ningere ku ri fudifudipai?” Mbori akaragapai fuko ki yaa: “Mi nazingisa aKasado, gu kere rikaaboro du ni ipiipi yo.” Si airiwo airiwo ti gu nebi re ka bi gupai nga Yekova nika mangasunge na “airabiriki” ka fu mbusa fu Yuda. (Abakuka 1:3, 6, 13) Yekova akido Abakuka ki yawee ruru boro nikaa raka araka kindi, ono gbegberẽ boro azanganga mbusa te. Kurigure, Abakuka akeke pa agu arungo bisue si adu nga si nika ye kurii aKasado.—Abakuka 2:4.
Rogo kpee tipa inapai, Abakuka afura rogo ‘biakpee’ (NW) tipa gu iiriwoapai Yekova amangihe ka yugopa gako ome mbata kusayo, kodihe na gu nadu Zamba Baime yo, ngbakungba yo, na Yereo yo. Ko afura a tipa wai ga Yekova zinga nika runguda ti regbo gu vura nga Aramegido. Gu kpee re nadigo na agu afugo nga: “Mbori nga Gbia, ko nga gi ome; ko namanga andure wa andu nzungba, ko nagasa re mi ndu ri gimi tumbatumba aba.”—Abakuka 3:1, 19.
Akaragapai sa agu Asanahe Nga ga Ziazia Kekeapai:
1:5, 6—Tipagine pa zingisa Yekova aKasado kuti Yerusarema airiwo ti ni bangiri aYuda? Ti gu regbo Abakuka atona gumba sangbanebi, Ezipeta aima maapai kurii Yuda. (2 Abakindo 23:29, 30, 34) Wa si avura du nga aBabero aanyaka kina kumbatayo, gayo riivura aadianga be Faro Neko ti gu regbo re te. (Yeremaya 46:2) Kurigure, ga Yekova yekaru adu Yerusarema yo, na gu zogarago angbatunga Davide anaazogaha, si aima du yo tipa dungu agarã ka wiripai arugusanga ha ya. Si ki tadu wo, gupai si adu nga Yekova nika ‘mangaha’ nga ka sa aKasado i gbarasi Yerusarema, si adu nigupai i arengbanga ka ida kuti ni ya. Wa si avura du nga aboro aaidanga kuti gupai Abakuka agumbaha te, gu yuguyugupai Abakuka abihe tipa pa gbarasa Yerusarema re, si aima ‘ye nirengo’ rogo 607 M.B.K.—Abakuka 2:3.
Agu Apai Rengbe Ani ka Wirikaha:
1:1-4; 1:12–2:1. Abakuka asana wene asanahe, na Yekova ki ima karagapai fuko. Nirengo, ndikidi Mbori nagia agu akpee agia nga ga gako ruru amoyambu.
2:1. Wakina Abakuka, si naida ani naangera angera kindi rogo toroyo, na kidu zaaza. Si naida ani gi gu ‘rugute’ agia a rengbe boro ka fuhe furani.
2:3; 3:16. Wa ani asungudo ga Yekova uru niʹidapase, si aidanga bangirani go ti gupai nga si ima mbeda te.
2:4. Tipa ani rengbe ka bata ti regbo gi ga Yekova sapangbangaa naye re, si naida ani hi fudifudiapai ahi niʹidapase.—AEbere 10:36-38.
2:6, 7, 9, 12, 15, 19. Si adu nga gberangbii nika ye kurii gu boro-ngbaduse naida ka gbia he nibiriki, gu boro nakpinyemu zuũ, gu boro namanga wasiro, na guni nairisokpiahe. Si naida ani ne agi amangaapai re.
2:11. Ka ani aidanga ka kusapa gu gbegberẽ apai nga ga gi zegino re ya, “mbia akpára [akpara] ku ari ti vuro bambu yo.” Si ninyanyakipa pai ani naatungusa gu pangbangaa nga ga Kindo kindi zanga gunde!
3:6. He ho nika rengba ka kiso gene be Yekova ho ko nika sapangbangaa ni te, zavura agu ariigbu nga ga aboro vurũ, nga gu naraka tipa gbanga regbo wakina abaagangara na ago.
3:13. Mbori nakido rani nga, gu vura nga Aramegido, si aimongo aboro aimo bau te. Yekova nika batasa gako ruru amoyambu abatasa.
3:17-19. Ka fudifudiapai vura kaa manga rani mbata fu Aramegido, na ti regbo Aramegido, si naida ani du naa kido nga, Yekova nika fu “ome” afu furani ka ani airisoko kindi na ngbarago.
“RAGO YEKOVA NAMBEDA”
(Zefania 1:1–3:20)
Iriso Bara arengbe na ringara Yuda dunduko. Yekova aya rogo gako nebi yo nangia Zefania wee: “Mi atáã bere kuti Yuda, na kuti araki Yerusarema yo.” Zefania aya fu aboro wee: “Rago Yekova nambeda.” (Zefania 1:4, 7, 14) Kina agu aboro namanga gupai Mbori akpinyemuhe, i Mbori nika ‘õka’ yó.—Zefania 2:3.
“Na gberẽ he fu . . . bakporo barungosi aboro” nga Yerusarema! “‘Si du oni sùngudi re,’ wo poi Yekova, ‘tipa gu uru ho mi ka guari ni wa dezire. Bambiko gi sarangbanga nga ka dungura arikaaboro . . . ka uka gi imisiri ngbaduse ku ri yo.’” Ono Yekova akidohe ki yaa: “Mi atáka pande rimoro i tambua ro dagba aboro dunduko auru kpotosende, ho mi ka karaga gu gamo yo ni ku bara bangiro, i azi yo.”—Zefania 3:1, 8, 20.
Akaragapai sa agu Asanahe Nga ga Ziazia Kekeapai:
3:9—Gine nga “nzunzu fugo,” na wai aboro apehe? Gu nzunzu fugo re nga gu rengo du rogo Fugo Mbori nga Ziazia Kekeapai. Si nakoda agu ayugopai dunduko nga ga Ziazia Kekeapai. Ani nape gu fugo re niida ani kuti gu rengo re, kini yuguhe fu aboro niruruhe, na kini raki ringbisihe kuti gupai Mbori akpinyemuhe.
Agu Apai Rengbe Ani ka Wirikaha:
1:8. Gu kura aboro dagba aguyo nadu ti rago Zefania ‘anaaukadi tiyó na ga kura ngbatunga aboro arokoo’ tipa ka sa yó i idi naayó. Si rengbe kadu nipamungo ka agu airisi Yekova du areme asadi tiyó kaa manga agu apai nga ga zegino rogo ngbatunga gene wa gure.
1:12; 3:5, 16. Yekova anaakeda gako anebi na awiso dũ tipa i ndu ka gumbapa gako ruru sarangbangaa fu aboro. Ko anaamangaha wo kindi, si ki vura du vurũ nga, badungu aYuda asungu sande wakina gu kputakputa he nazio tihe ku mburu ũpiro bakakue yo, ka nyemu gu pangbangaa re adunga tiyó ya. Wa ga Yekova bakere uru ambeda wa pai, si aidanga ‘berani rungbura’ ti takapande gu pangbangaa nga ga Kindo te, ka si vura du vurũ nga nyemuhe ti aboro te.
2:3. Kina Yekova sa rengbe ka batasa rani ti regbo gako zinga. Tipa ko idi na ani kindi, si naida ani ‘gbata ko’ niwisigo ani Fugoko wenengai nga Ziazia Kekeapai; ani kini sanako rogo kpee yo tipa ko niinungusi rani; na ani kini mbedi koyo du ko ni. Si naida ani “gbáta rurupai” niraka ani gu raka du nigigirihe. Na si naida ani “gbáta umbasitise” niasada ani tirani kadu na umbasitise, na kini ra kutiibe Mbori.
2:4-15; 3:1-5. Ti gu regbo Yekova nika tona sapangbangaa, agu apambori du kina rimo aKristano gbua riihe, gbiati arikaaboro dunduko, nga aguyo narungosi ga Mbori aboro, digido yó nika da a wa digido Yerusarema ada na agu arikaaboro nadu patihe. (Yugoti 16:14, 16; 18:4-8) Si naida ani naatakapande ga Mbori sapangbangaa kindi zanga gunde.
3:8, 9. Wa ani asungudo ga Yekova uru, ani nambakada tirani tipa bata niwirika ani “nzunzu fugo” na kini “yambu he ti rimo Yekova” nikpara ani gaani raka fuko. Ani namangasunge a fu Yekova “kina ku bani sa” na gako aboro, na kini fu “motumo tambuahe” fuko nigamahe.—AEbere 13:15.
‘Si Naipiso Tihe’
Bake apapara Atambuahe abibia ki yaa: “Fuo rago ngbutuko, gbegberẽ boro adú nga ho berewe te; ka mo vura wisiga ba ni sirisiri vurũ, ni adú nga ho te.” (Atambuahe 37:10) Ho ani aberã ni kurii agu apai i agumbaha tipa Nineve rogo gu kitabu nga Nauma, na tipa Babera gbiati Yuda rogo gu kitabu nga Abakuka, si nasa rani ani du naa kido nga, gupai babi Atambuahe agumbaha re, si nika manga amanga nirengo. Ono si naida ani sungudi gu regbo re kuti gini saa?
Zefania 1:14 nayaa: “Gu bakere rago nga ga Yekova . . . [si] mbembedi, si mbembedi ki niipisi tihe gbe.” Gu kitabu nga Zefania re, si nagumbapa wai a rengbe Yekova ka oka rani ti regbo gako zinga, na gupai rengbe ani ka mangaha ka mbakadatirani tipa bata. Nirengo, ‘gupai nga ga Mbori, si niungaha, na kidu na tandu.’—AEbere 4:12.
[Gu kpiahe du ti kpewaraga 8]
Gu bakere ngapa nadu pati Nineve, si aasanga ga Nauma sangbanebi si zanga dati rengo te
[Gu kpiahe du ti kpewaraga 8]
Randy Olson/National Geographic Image Collection