Izindlulamithi—Zilishiyile Igabade, Zinemilenze Emide Futhi Zinhle
Ngumlobeli we-Phaphama! eKenya
IZIMBOKODO zegwadle ezimpunga zezwakala zinomswakama futhi zibanda entathakusa. Sasizifihle phakathi kwala madwala amakhulu siphethe inkomishi yetiye elishisayo futhi amehlo ethu ethe njó ngezansi enkangala yase-Afrika. Ukubekezela kwethu kwavuzwa. Lapho kuqala ukuntwela ezansi kwaqhamuka umhlambi wezindlulamithi—ezilishiyile igabade, ezinemilenze emide futhi ezinhle—zitelebhela zinqamula leli thafa. Zishaya kancane, zigxala ngemilenze ongathi ixhunyiwe, izintamo zazo ezinde ziyendezela njengezinsika zemikhumbi kaseyili zishaywa umoya. Sase sigqolozele sithe njó. Kwakuwumbukwane!
Zingasinaki nokusinaka, zajika zonke kanyekanye zangena ehlathini lomunga futhi zazelulela emagatsheni aphezulu anameva. Ngobunono nangokucophelela, lezi zilwane ezinde zanqampuna amaqabunga aluhlaza amancane ngolimi lwazo olude. Lapho, njengoba ziyibukela kude inhlabathi, zafaka amakhanda azo phakathi kwendawo enezidleke zama-weaverbird futhi zadla ngokukhululeka. Izinyoni zabanga umsindo zibhokela laba baphazamisi abanezintamo ezinde. Wethuswa yilokhu kwenqatshwa ngomsindo, lo mhlambi wahamba ngokuthula nangesizotha waya kwezinye izihlahla.
Ziyagijima Futhi Ziyakhanga
Noma ubani owake wabona lezi zilwane nezintamo zazo zilunguza ngaphandle kothango lwase-zoo angase akuthole kunzima ukubona ngeso lengqondo ubuhle bazo nokukhanga lapho zizigijimela endle zikhululekile emahlathini ase-Afrika. Ukuhamba kwezindlulamithi kuyakhanga futhi kuyashelela. Njengoba zigabavula ezimfundeni ezivulekile, ukubukeka kwazo sengathi aziqinile kwenza kubonakale sengathi zizowiswa yinto encane ziketuke. Ngokuphambene nalokho, indlulamithi enkulu yeduna enesisindo esingamakhilogremu angu-1 300 ingumgijimi ongakhubeki nolula futhi ingafinyelela ijubane elingamakhilomitha angu-60 ngehora.
Lesi sidalwa esikhangayo sitholakala e-Afrika kuphela. Ubumnene baso nokuba nokuthula kwenza kube mnandi ukusibuka. Ubuso bendlulamithi bungase buchazwe njengobuhlukile nobukhangayo, obunamadlebe amade amancane nezimpondo ezimbili ezincane ezinoboya obumnyama. Amehlo azo makhulu futhi ansundu, avikelwe amashiya amade ashwilene. Uma indlulamithi igqolozele kude njengoba iyinde, ubuso bayo bubukeka sengathi icwaninga okuthile ngobumsulwa.
Ezikhathini zasendulo indlulamithi yayaziswa ngenxa yokubukeka kwayo okuhle nesimo sayo sokuba namahloni, ukuthula nobumnene. Izindlulamithi ezincane zaziphiwa ababusi namakhosi njengezipho eziwuphawu lokuthula nokuhlala kahle phakathi kwezizwe. Namuhla imifanekiso esiphuphile yezindlulamithi isengabonakala emidwebweni yasendulo esemadwaleni ase-Afrika.
Ilishiyile Igabade
Indlulamithi iphakeme kunazo zonke izilwane. Kusukela ezinselweni kuya ezimpondweni, ezingamaduna ezindala zingafinyelela kumamitha angu-5,5 ukuphakama. Emibhalweni yaseGibithe lasendulo, indlulamithi yayimelela “ukubikezela,” okwakumelelwa ukuphakama kwayo nekhono lokubona kude.
Uma ime phakathi kwamaqembu axubile amadube, izintshe, izimpala nezinye izilwane zasemathafeni ase-Afrika, indlulamithi iba njengenqaba. Ubude bayo nekhono layo lokubona elihle, kuyenza ikwazi ukubona kude futhi ibone noma iyiphi ingozi esondelayo kusenesikhathi. Ngaleyo ndlela, ukuba khona kwayo okunjengenqaba akungabazeki ukuthi kwenza ezinye izilwane zizizwe zivikelekile.
Isimangaliso Somklamo
Indlulamithi iklanyelwe ukudla emagatsheni aphezulu emithi emide, okungekho esinye isilwane esifika kuwo ngaphandle kwendlovu. Umklamo oyinqaba wodebe olungenhla olubamba ngokuthandela nolimi olukwazi ukuya nxazonke luyenza ikwazi ukudonsa kahle amaqabunga emagatsheni anameva agobile nacije njengenaliti.
Indlulamithi ingadla uhlaza olufinyelela kumakhilogremu angu-34 ngosuku. Nakuba zingadla izinhlobo eziningi zohlaza, zithanda umunga onameva othe gqwa gqwa emathafeni ase-Afrika. Indlulamithi yeduna ingelula ulimi lwayo amasentimitha angu-42 ifuna ukudla. Intamo yendlulamithi ithambile kakhulu. Lokhu kwenza indlulamithi ikwazi ukujikisa ikhanda layo liye nxazonke njengoba isebenza ngokucophelela emagatsheni aphezulu ezihlahla.
Ukufinyelela phezulu kulula ngendlulamithi, kodwa ukuphuza amanzi kungenye indaba. Uma ifika emthonjeni wamanzi, indlulamithi kufanele kancane kancane ivule imilenze yayo engaphambili iyihlukanise bese igobisa amadolo womabili ukuze ifinyelele emanzini. Kulesi simo esiyinqaba, indlulamithi ilula yonke intamo yayo ende ngaphambi kokuba iphuze. Ngenhlanhla, indlulamithi akudingeki ukuba iphuze amanzi njalo, njengoba ivame ukuthola umswakama owanele emaqabungeni ewadlayo anamanzi.
Entanyeni nasemhlubulweni wendlulamithi kunoxhaxha oluhle lwemigqa emhlophe emincane ephambene njengeyeqabunga. Imibala yazo iyahluka kusuka konsundu ngokusagolide kuya konsundu ngokubomvu ngisho nomnyama. Lapho indlulamithi ikhula, umbala wayo uyajiya.
Ukuphila Komkhaya
Izindlulamithi ziyizidalwa ezizwanayo, ezizihambela ngemihlambi eqala kwezimbili kuya kwezingu-50. Eyensikazi emithi ithwala inkonyane layo isikhathi esiyizinsuku ezingu-420 kuya kwezingu-468 ngaphambi kokuba ilizale lingamamitha amabili ukuphakama. Lapho lizalwa, inkonyane lehla indawo engaphezu kwamamitha amabili ukuya enhlabathini, ikhanda lihamba phambili! Kodwa emizuzwini engu-15 lo mntwana, engalimele, uyasukuma ame ngemilenze entengantengayo alungele ukuncela. Ngemva kwamasonto amabili noma amathathu, lidonswa umzwelo inkonyane liqala ukunqunta ezihlokweni ezithambile zamagatsha omunga futhi ngokushesha lithola amandla anele ukuze likwazi ukuhambisana nokugxala kukanina.
Inkonyane lendlulamithi liwumfanekiso omncane omuhle wabazali balo. Nakuba lilifushane uma liqhathaniswa nezinye izindlulamithi, liphakeme kunabantu abaningi. Njengoba lime sengathi lihlola okuthile futhi lingesabi ngaphansi kwamehlo aqaphile kanina omude, leli nkonyane liwumbukwane.
Phakathi nenkathi yokuzala, amankonyane ezindlulamithi ahlanganiswa ngamaqoqo endaweni anakekelwa kuyo, lapho echitha khona usuku ephumule, edlala futhi ebheka ukuthi kwenzekani lapho ekhona. Inkonyane elisanda kuzalwa likhula ngokushesha ngendlela engakholeki. Ngezinyanga eziyisithupha inkonyane lingakhula ngemitha lonke, futhi lingakuphinda kabili ukuphakama kwalo ngonyaka. Ngesonto elilodwa nje, inkonyane lingakhula ngamasentimitha angu-23! Unina uyalivikela kakhulu, futhi nakuba evumela inkonyane lakhe ukuba lizulazule kude, amehlo akhe abukhali amenza akwazi ukuhlala embona umntanakhe.
Ngenxa yobungako bayo obuvelele, ukuba lula nejubane kanye namehlo abukhali, indlulamithi inezitha ezimbalwa endle ngaphandle kwamabhubesi. Nokho, ngumuntu oye wasizingela futhi wasibulala ngobuningi lesi silwane esihle. Njengoba sifunwa phansi naphezulu ngenxa yesikhumba saso esihle, inyama emnandi noboya bomsila omude omnyama—abanye abakholelwa ukuthi bunamandla omlingo—lesi silwane esinokuthula manje lifiphele ikusasa laso. Njengoba yake yaxhaphaka ezingxenyeni eziningi ze-Afrika, indlulamithi isithola ukuphepha ngezinga elithile uma ingaphakathi kwemingcele yezindawo zokulondoloza imvelo lapho ivikeleke khona.
Namuhla, izivakashi ezibuka izwe lase-Afrika zisengathakazeliswa ukubona izindlulamithi ezinezintamo ezinde zizigijimela ngokukhululeka emathafeni anotshani angodedangendlale. Lapho, zingabonakala zidla phezulu ezihlahleni zomunga noma nje zibuka kude ngendlela yazo. Lesi sidalwa esihle, nomzimba waso ome kahle ngendlela engajwayelekile nesimo sokuba mnene, ngempela siwumklamo oyisimangaliso—obunye ubufakazi bokuhlakanipha kokudala nobuntu obuvelele bukaNkulunkulu ongumninimandla onke, uJehova.—IHubo 104:24.
[Ibhokisi/Isithombe ekhasini 18]
ISIMANGALISO ESINENTAMO ENDE
Umzimba wendlulamithi ome ngendlela engajwayelekile nobukhulu bayo kufanele kudale izinkinga—noma umuntu angase acabange kanjalo. Njengoba indlulamithi iyinde futhi inentamo ende, ukugelezela kwegazi kuzo zonke izingxenye zomzimba kungase kubonakale kungenakwenzeka. Ngokwesibonelo, uma indlulamithi igobisela ikhanda layo phansi enhlabathini, amandla adonsela phansi kufanele abangele ukuba igazi eliningi ligijimele ekhanda, ligcwale ebuchosheni. Lapho indlulamithi iphakamisa ikhanda, igazi layo kufanele ligijime ngomfutho liphindele emuva liye enhliziyweni, bese iyaquleka. Nokho, lokhu akwenzeki. Ngani?
Isimiso sokujikeleza kwegazi lendlulamithi ngempela siwumklamo oyisimangaliso, senziwe ngokuhlakanipha ukuze sifanelane nomzimba walesi silwane ome ngendlela engajwayelekile nobukhulu baso. Inhliziyo ngokwayo inkulu kakhulu futhi kufanele impompe kanzima ukuze ithumele igazi ebuchosheni, obusebangeni elingamamitha amathathu nengxenye enhla nayo. Njengoba ishaya izikhathi ezingafinyelela kwezingu-170 ngomzuzu, izicubu eziqinile ezisemaceleni enhliziyo ezingamasentimitha angu-7 zikhiqiza umfutho wokushaya kwenhliziyo ocishe uphindwe kathathu kowomuntu. Ukuze iwasebenzise kahle lawo mandla, kokubili umthambo i-carotid, othwala igazi uliyise ebuchosheni, nomthambo i-jugular obuyisela igazi enhliziyweni, kufanele ibe mikhulu. Nangempela, le mithambo yegazi ingaphezu kwamasentimitha angu-2,5 ububanzi futhi iqiniswe yimisipha eqinile enwebekayo, eyenza inwebeke kodwa iqine.
Uma indlulamithi igobisa ikhanda layo, ama-valve akhethekile alawula ukugelezela kwegazi ebuchosheni. Phansi ebuchosheni, umthambo omkhulu i-carotid uxhumana nesinye isitho esiklanywe ngokuyisimangaliso esibizwa ngokuthi i-extraordinary net. Lapha ukugeleza okukhulu kwegazi kuhamba kancane ngenxa yokuthi kuqondiswa oxhaxheni olukhethekile lwemithambo yegazi emincane elawula umfutho wegazi futhi ivikele ubuchopho egazini eliningi. Leli netha liyanwebeka lapho ikhanda ligoba futhi lifinyele uma indlulamithi iphakamisa ikhanda, lilinganisa imiphumela yamandla adonsela phansi, ngale kwalokho abengabangela ukuncipha komfutho wegazi okuyingozi, mhlawumbe obekungayihlanyisa.
Intamo yendlulamithi nayo iwumklamo oyisimangaliso. Ososayensi bamangala ukuthola ukuthi intamo yendlulamithi, ende ngendlela eyisimanga inenani lamathambo omgogodla elilinganayo nawegundane noma ezinye izilwane eziningi ezincelisayo! Nokho, ngokungafani nezinye izilwane eziningi ezincelisayo, indlulamithi inamathambo omgogodla amade aklanywe ngendlela yokuba athi khaxa kwamanye, ukuze ikwazi ukujika kalula kakhulu. Ngakho indlulamithi iyakwazi ukugoba futhi isonte intamo yayo ukuze ihlanze zonke izingxenye zomzimba wayo noma ifinyelele emagatsheni aphezulu ezihlahla ukuze idle.