Die merkwaardige seereis van Vasco da Gama
Die skip se houtboeg klief deur een golf na die ander. Ná maande op see en baie ontberinge is Vasco da Gama en sy bemanning op die punt om die eerste Europeërs te word wat Indië bereik het deur om die suidelike punt van Afrika te seil. So ’n reis sou selfs met vandag se navigasiekennis en -toerusting moeilik wees. Maar 500 jaar gelede moes dit vir die manne aan boord van Da Gama se drie klein skepe seker soos ’n reis na die maan gevoel het. Wat het hierdie onverskrokke Portugese ontdekkingsreisiger en sy manne beweeg om so ’n gevaarlike seereis aan te pak? Hoe het dit die wêreld geraak?
VOOR Da Gama se geboorte is die grondslag vir die reis gelê deur die Portugese prins Hendrik, wat soms die Seevaarder genoem word. Onder die beskerming van Hendrik het Portugese seevaart en seehandel van krag tot krag gegaan. Vir Hendrik en die ontdekkingsreisigers wat ná hom gekom het, het ontdekkingsreise, handel en godsdiens hand aan hand gegaan. Hendrik se oogmerke was om Portugal te verryk en Katolisisme te bevorder. Hy was goewerneur van die Christusorde, die hoogste militêr-godsdienstige orde in Portugal. Dit is deur die pous gesteun, en die meeste van die fondse wat vir Hendrik se projekte betaal het, is deur hierdie orde beskikbaar gestel. Om hierdie rede het al sy skepe ’n rooi kruis op hulle seile gehad.
Teen die tyd van Hendrik se dood, in 1460, het die Portugese die weskus van Afrika so ver suid as die hedendaagse Sierra Leone verken. In 1488 het Bartholomeus Dias om die punt van Afrika geseil. Koning Johan II het toe vol vertroue beveel dat voorbereidings getref word vir ’n ekspedisie na Indië. Johan se opvolger, koning Manuel I, het voortgegaan om voorbereidings hiervoor te tref. Destyds kon Indiese speserye slegs in Europa verkry word deur verbindings oor land wat deur Italiaanse en Arabiese handelaars gebruik is. Die handel op die Indiese Oseaan is deur die Arabiese Moslemhandelaars oorheers. Manuel het geweet dat die leier van die ekspedisie, in die woorde van een geskiedskrywer, “’n man moes wees wat die dapperheid van ’n soldaat, die geslepenheid van ’n handelaar en die takt van ’n diplomaat kon kombineer”. Manuel het dit miskien in gedagte gehad toe hy Vasco da Gama gekies het.
Die epiese seereis
Op 8 Julie 1497 het Da Gama en sy bemanning van 170, onder die banier van die Christusorde, twee-twee na hulle nuwe skepe gemarsjeer. Op die strand het ’n priester hom en sy bemanning van hulle sondes kwytgeskeld. Indien enige van hulle tydens die seereis sou sterf, sou enige sondes wat hulle dalk op die reis gepleeg het nie teen hulle gehou word nie. Da Gama het klaarblyklik moeilikheid verwag—hy het die ekspedisie met kanonne asook baie kruisboë, lanse en spiese toegerus.
Da Gama het besluit om die ongunstige winde en seestrome te vermy wat Dias tien jaar tevore teëgekom het. By Sierra Leone het hy sy skepe in ’n suidwestelike rigting gestuur totdat hy nader aan Brasilië as aan Afrika was. Die heersende winde in die Suid-Atlantiese Oseaan het hom toe teruggeneem na Afrika en tot na aan die Kaap die Goeie Hoop. Geen verslag bestaan van enigiemand wat voor hom hierdie roete gevolg het nie, maar daarna is dit deur elke seilskip gebruik wat Kaap toe gegaan het.
Da Gama het verby die punt gegaan waar Dias omgedraai het en met sy vloot langs die ooskus van Afrika opgeseil. By Mosambiek en by Mombassa het die plaaslike sultans saamgesweer om Da Gama en sy bemanning dood te maak. Da Gama het gevolglik verder geseil na Malindi (nou suidoostelike Kenia). Daar het hy uiteindelik ’n ervare stuurman gevind wat hulle gehelp het om oor die Indiese Oseaan te vaar.
Die weste ontmoet die ooste
Nadat hulle 23 dae uit Malindi geseil het, het ’n verheugde Vasco da Gama en sy bemanning op 20 Mei 1498 die anker by Kalikoet, Indië, laat sak. Da Gama het gevind dat die Hindoe-samoryn, of koning, in groot weelde en luuksheid lewe. Die seevaarder het verduidelik dat sy sending een van vriendskap was en dat hy en sy manne na Christene op soek was. Hy het aanvanklik geen melding van die speseryhandel gemaak nie. Maar die handelaars wat die handel in die gebied beheer het, het gou besef watter gevaar dit vir hulle posisie inhou en het die koning aangeraai om die indringers van kant te maak. Hulle het hom gewaarsku dat hy alles sou verloor as hy met die Portugese handel dryf. Hierdie raad het die koning verontrus en hom laat aarsel. Maar uiteindelik het hy Da Gama gegee wat hy wou hê—’n brief aan die koning van Portugal waarin die samoryn ingestem het om met die koning handel te dryf.
’n Veranderde wêreld
Da Gama het Lissabon op 8 September 1499 bereik—waar ’n heldeontvangs op hom gewag het. Koning Manuel het onmiddellik reëlings begin tref vir nog ekspedisies. Die volgende ekspedisie is gelei deur Pedro Álvares Cabral, wat meer as 70 manne in Kalikoet agtergelaat het om Portugese belange te beskerm. Maar die handelaars was nie van plan om sulke inmenging in hulle handelsbedrywighede te duld nie. Een aand het ’n groot skare oproeriges meer as die helfte van die manne doodgemaak. Toe Da Gama as hoof van die derde ekspedisie na Indië teruggekeer het, het hy wraak geneem en Kalikoet van sy goed bewapende vloot van 14 skepe af gebombardeer. Hy het ook ’n skip onderskep wat van Mekka af teruggekeer het en dit verbrand sodat honderde mans, vroue en kinders omgekom het. Hoewel hulle om genade gesmeek het, het Da Gama genadeloos toegekyk.
Die Portugese het voortgegaan om die oorheersende mag in die Indiese Oseaan te word. Mettertyd het hulle ekspedisies onderneem na Malakka, China, Japan en die Molukke (Spesery-eilande). Hulle het geglo dat die mense wat hulle teëgekom het “buite die wet van Jesus Christus” was en gevolglik “verdoem was tot die ewige vuur”, skryf die 16de-eeuse annalis João de Barros. Die ontdekkers het dus vry gevoel om geweld te gebruik wanneer hulle ook al gevoel het dit nodig was. Sulke onchristelike optrede het daartoe gelei dat mense in Asië ’n groot afkeer van die Christelike godsdiens het.
Da Gama se prestasie het die seeroete tussen Europa en Asië geopen. Gevolglik het ’n nuwe tydvak van ontdekking begin, wat nuwe idees na die volke gebring het waarmee die ontdekkers in aanraking gekom het. “Nie een van hierdie volke”, skryf professor J. H. Parry, “het Europese invloed vrygespring nie, hetsy op sosiale, godsdienstige, handels- of tegniese gebied.” In sekere mate het Oosterse idees wat deur dieselfde kanale teruggevloei het groter invloed in Europa begin uitoefen. Uiteindelik het hierdie uitwisseling van idees mense gehelp om meer bewus te word van die geweldige verskeidenheid van mensekulture. Die moderne wêreld ondervind inderdaad nog steeds, ten goede of ten kwade, die gevolge van die merkwaardige seereis van Vasco da Gama.
[Kaart op bladsy 24, 25]
Die roete van Vasco da Gama se eerste seereis
[Erkenning]
Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
[Prent op bladsy 26]
’n Skets van een van Da Gama se skepe
[Erkenning]
Cortesia da Academia das Ciências de Lisboa, Portugal
[Foto-erkenning op bladsy 24]
Cortesia do Museu Nacional da Arte Antiga, Lisboa, Portugal, fotografia de Francisco Matias, Divisão de Documentação Fotográfica - IPM