Wanneer jy die lyn kruis

MENSE DROOM AL LANK DAARVAN OM deur die tyd te reis sodat hulle die verlede kan herleef of die toekoms kan sien. Sal dit jou dus verbaas om te weet dat mense elke dag in sekere sin deur die tyd reis? Dink byvoorbeeld aan ’n sakeman van Tokio wat na New York vlieg om ’n vergadering by te woon. As sy vlug twaalfuur die middag vertrek, sal hy, ná ’n ononderbroke vlug bykans halfpad om die aarde, daardie selfde oggend nog by sy bestemming aankom, oënskynlik vroeër as wat hy vertrek het.

Is dit werklik moontlik om so ver te reis en nogtans daar aan te kom voordat jy vertrek het? Nee, nie werklik nie. Maar verafgeleë stede is in verskillende tydsones. Trouens, wanneer ’n mens die internasionale datumlyn, ’n denkbeeldige lyn op die aardbol, kruis, beteken dit dat jy ’n ooreengekome grens kruis wat kalenderdae van mekaar skei. Beslis ’n verwarrende ondervinding! Na gelang van die rigting waarin jy reis, is dit asof jy in ’n oomblik ’n dag wen of verloor.

Gestel die sakeman van Tokio verlaat New York laat Dinsdagaand op sy terugvlug. Wanneer hy sowat 14 uur later van die vliegtuig afklim, sal dit reeds Donderdag in Japan wees. Hoe vreemd voel dit tog om ’n hele dag oor te slaan! ’n Ervare reisiger sê van haar eerste reis oor die internasionale datumlyn: “Ek kon nie verstaan wat van daardie verlore dag geword het nie. Dit was so vreemd.”

Omdat die datumlyn reisigers kan verwar, wonder party dalk waarom so ’n skeidslyn ooit uitgedink is.

Seevaarders maak ’n ontdekking

Die behoefte aan ’n datumlyn is duidelik as ons teruggaan na 1522, toe die bemanning van Ferdinand Magellaan die eerste vaart om die wêreld voltooi het. Ná drie jaar op see het hulle Spanje op Sondag, 7 September, bereik. Maar volgens hulle skeepsjoernaal was die datum Saterdag, 6 September. Waarom die verskil? Hulle het in dieselfde rigting as die son om die wêreld gevaar, en gevolglik het hulle een minder sonsopgang as die mense in Spanje gesien.

Die skrywer Jules Verne het die omgekeerde van hierdie verskynsel gebruik vir die intrige van sy verhaal Around the World in Eighty Days. Die hoofkarakter in hierdie boek moes binne 80 dae reg om die wêreld vaar om ’n groot som geld te wen. Aan die einde van sy wedervaring het hy teleurgesteld tuisgekom, net ’n dag te laat om sy groot beloning te eis. So het dit altans vir hom gelyk. Hy was verbaas toe hy hoor dat hy in werklikheid die spertyd gehaal het. Soos die boek verduidelik: “Phileas Fogg het sonder dat hy dit verwag het, een dag op sy tog gewen, en dit bloot omdat hy heeltyd ooswaarts gereis het.”

Dit lyk miskien of die internasionale datumlyn ’n gelukkige einde aan mnr. Verne se verhaal gegee het, maar die lyn het in werklikheid nie in sy huidige vorm bestaan toe die welbekende verhaal in 1873 gepubliseer is nie. Skeepskapteins van daardie tyd het oor die algemeen hulle kalender met een dag aangepas terwyl hulle oor die Stille Oseaan gevaar het, maar die huidige datumlyn was nie op hulle kaarte aangebring nie. Dit was voordat ’n wêreldwye stelsel van tydsones ingestel is. Toe Alaska dus nog Rusland se besitting was, het die mense daar dieselfde kalenderdag as die inwoners van Moskou gevolg. Maar in 1867, toe die Verenigde State die gebied oorgeneem het, het Alaska die kalenderdag van die Verenigde State begin volg.

Geskiedkundige verwikkelinge

In 1884 het verteenwoordigers van 25 nasies, te midde van die chaos wat tydvasstelling betref, in Washington, DC, bymekaargekom vir die Internasionale Nulmeridiaankonferensie. Hulle het ’n wêreldwye stelsel van 24 tydsones vasgestel en ooreengekom op ’n nulmeridiaan—die lengtelyn wat deur Greenwich, Engeland, loop.a Dit het die beginpunt geword van waar posisies na oos of wes op die aardbol gemeet word.

Halfpad om die aarde van Greenwich af—12 tydsones ver na die ooste of weste toe—het na ’n logiese ligging vir ’n internasionale datumlyn gelyk. Hoewel die 180-grademeridiaan nie by die konferensie in 1884 amptelik aangeneem is nie, het dit ingang gevind as ’n besonder goeie ligging vir die datumlyn, want dit sou nie deur ’n vasteland loop nie. Kan jy jou die verwarring voorstel as dit Sondag is in die een helfte van die land waar jy woon en Maandag in die ander helfte?

As jy in ’n wêreldatlas of op ’n aardbol kyk, sal jy die 180-grademeridiaan wes van Hawaii sien. Jy sal onmiddellik opmerk dat die internasionale datumlyn nie die meridiaan presies volg nie. Dit volg ’n kronkelgang deur die Stille Oseaan sodat dit nêrens deur enige land loop nie. En omdat die datumlyn deur ’n algemene ooreenkoms en nie deur ’n internasionale verdrag aanvaar is nie, kan dit na willekeur deur enige nasie verander word. In 1995 het Kiribati byvoorbeeld verklaar dat die internasionale datumlyn, wat regdeur daardie eilandketting geloop het, voortaan om daardie nasie se mees oostelike eiland sou loop. Op die nuutste kaarte van vandag word al die eilande van Kiribati derhalwe aan dieselfde kant van die lyn aangedui. Hulle gebruik dus dieselfde kalenderdag.

Hoe dit werk

Om te illustreer waarom ’n dag verloor of gewen word wanneer die datumlyn gekruis word, kan jy jou voorstel dat jy om die wêreld seil. En kom ons sê dat jy oos vaar. Jy is dalk nie bewus daarvan nie, maar vir elke tydsone waardeur jy vaar, wen jy blykbaar een uur. Wanneer jy uiteindelik jou vaart om die wêreld voltooi, sal jy deur 24 tydsones gevaar het. Sonder ’n internasionale datumlyn, sal jy ’n dag voor die plaaslike tyd by jou bestemming aankom. Die datumlyn stel hierdie verskil reg. Dit is ietwat verwarrend, nie waar nie? Geen wonder dat Magellaan se bemanning en die fiktiewe Phileas Fogg volgens hulle berekening hulle reis om die wêreld op die verkeerde datum voltooi het nie!

Mense wat al die lyn gekruis het, weet hoe vreemd dit voel om skielik ’n dag te verloor of te wen. Maar dit sou selfs verwarrender gewees het om te reis as daar nie ’n internasionale datumlyn was nie.

[Voetnoot]

[Diagram/Kaart op bladsy 13]

(Sien publikasie vir oorspronklike teksuitleg)

Maart | Maart

2 | 1

[Prente op bladsy 14]

Bo: Greenwich-Koninklike Sterrewag

Regs: Hierdie keisteenlyn dui die nulmeridiaan aan