Хистәргә бирелеү дөрөҫмө?

ЯҠЫН кешеһен юғалтҡан бер ир былай тип яҙа: «Англияла үҫкәнгә, мине кешеләр алдында тойғоларымды күрһәтмәҫкә өйрәттеләр. Шуға күрә, ауыр булғанда, миңә атайым (үткәндә хәрби кеше) теш араһынан ғына: „Етәр, илама!“ — ти торғайны. Әсәйебеҙҙең дә, исмаһам, бер генә тапҡыр булһа ла, балаларын, ә беҙ дүрт бала инек, үбеп йәиһә ҡосаҡлап алғанын хәтерләмәйем. Атайым үлгәндә, миңә 56 йәш ине. Уны юҡһынып ҡайғырыуҙан йөрәгем өҙгөләнә ине. Әммә ниңәлер, тәүҙә илай алманым».

Ҡайһы бер халыҡтарҙа кешеләр шатлыҡтарын һәм хәсрәттәрен йәшермәй. Ә башҡа илдәрҙә, мәҫәлән, Европаның төньяғында һәм Бөйөк Британияла, кешеләрҙе, айырыуса ир-аттарҙы, тойғоларын күрһәтмәҫкә өйрәтәләр. Уларға «егет булһа — ебеп тормаҫ, ебеп торһа — егет булмаҫ» һәм «эсеңдәген тышҡа сығарма» тигән әйтемдәр тура килә. Ләкин яҡын кешенең үлгәненә ҡайғырып, хистәрҙе күрһәтеү оятмы? Изге Яҙмала нимә әйтелә?

Пәйғәмбәрҙәр ҙә илаған

Изге Яҙма китабын еврейҙар яҙған, ә улар хис-тойғоға бирелеүсәнлек менән айырылып торған. Был китапта ҡайғырыуҙарын йәшермәгән кешеләрҙең күп кенә миҫалдары бар. Мәҫәлән, Дауыт батша, улы Амнон үлгәс, «әсенеп... илаған» (2 Ишмуил 13:28—39). Ул хатта, батша булырға теләп үҙенә ҡаршы фетнә күтәргән мәкерле улы Әбессәләм һәләк булғас та, ҡайғырып ныҡ илаған. Изге Яҙмала уның әсенеүҙәре хаҡында былай тиелә: «Был хаҡта ишеткәс, батшаның күңеле тетрәнеп китте, һәм ул ҡапҡа өҫтөндәге бүлмәгә менде лә ары-бире йөрөп: „Улым Әбессәләм, улым, Әбессәләм улым! И-их, һинең урыныңа мин үлгән булһам икән, Әбессәләм улым, улым минең!“ — тип ҡабатлай-ҡабатлай иланы» (2 Ишмуил 18:33). Дауыт һәр атай кеше шикелле ҡайғырған. Ғәҙәттә, ата-әсәләр балалары урынына үҙҙәре үлергә әҙер. Ысынлап та, баланың ата-әсәһенән алдараҡ үлеүе тәбиғи түгел!

Ә Ғайса пәйғәмбәр, дуҫы Лазарь үлгәс, ниндәй хистәр сағылдырған? Ҡәбергә яҡынлашҡас, ул илап ебәргән (Яхъя 11:30—38). Һуңыраҡ Магдалалы Мәрйәм Ғайсаның ҡәбере янында үкһеп илаған (Яхъя 20:11—16). Әлбиттә, Изге Яҙмалағы терелеүгә өмөт тураһында белмәгән кешеләрҙән айырмалы рәүештә, Алланың хеҙмәтселәре өмөтһөҙлөккә бирелмәй. Ләкин хатта ундай өмөтө булған кеше лә, башҡалар кеүек, ҡайғыра һәм яратҡан кешеһен юғалтҡанға бойоға (1 Фессалоникаларға 4:13, 14).

Иларғамы, юҡмы?

Ә беҙҙең көндәрҙә кешеләр ундай осраҡта үҙҙәрен нисек тота? Тойғоларығыҙҙы башҡалар күрһә, оялаһығыҙмы? Белгестәр ниндәй кәңәш бирә? Йыш ҡына уларҙың ҡараштары — Изге Яҙмалағы фекерҙәрҙе ҡабатлау ғына. Улар кәңәш иткәнсә, күңелебеҙ тулғанда, хистәрҙе эстә тотмаҫҡа, ә, киреһенсә, тышҡа сығарырға кәрәк. Был кәңәш Аллаға иман иткән Әйүп, Дауыт, Иремия кеүек пәйғәмбәрҙәрҙең миҫалдарын иҫкә төшөрә. Изге Яҙмала, улар хистәрен бер ҙә йәшермәгән, тип яҙылған. Тимәк, башҡаларҙан ситләшеү аҡыллы булмаҫ ине (Ғибрәтле һүҙҙәр 18:1). Әлбиттә, төрлө халыҡтарҙа ҡайғы-хәсрәтте төрлөсә кисерәләр, был шулай уҡ дини ҡараштарға ла бәйле булырға мөмкинa.

Ә һеҙҙең илағығыҙ килһә? Илау кеше өсөн тәбиғи. Хәтерләйһегеҙҙер, Лазарь үлгәс, Ғайса «бик ныҡ көйөнгән» һәм уның «күҙҙәренән йәш тәгәрәгән» (Яхъя 11:33, 35). Был осраҡ ғәзиз кешебеҙҙе юғалтҡанда илауҙың бер насарлығы ла юҡ икәнлеген күрһәтә.

Энн исемле бер әсәй кешенең осрағы ла быны раҫлай. Уның Рейчел исемле ҡыҙы ҡапыл үлеп киткән. Энндың ире: «Аптырарлыҡ хәл, ҡыҙыбыҙҙы ерләгәндә башҡалар үкереп илаһалар ҙа, беҙ Энн менән иламаныҡ», — тип әйтә. Энн былай тип аңлата: «Шулай, әммә ҡыҙыбыҙҙы ерләгәндән һуң, ирем өсөн дә, үҙем өсөн дә күпме күҙ йәше түктем мин. Бер нисә аҙна үткәс, мин өйҙә яңғыҙ ҡалдым һәм, булған хәлдең ни тиклем аяныс икәнлеген кинәт аңлағас, көнө буйы иланым. Ләкин был миңә ысынлап та ярҙам итте, һәм ҡайғым баҫыла башлағандай булды. Минең балам үлгәненә ҡайғырып илауым тәбиғи ине. Яҡындарын юғалтҡан кешеләрҙе илап эс бушатыуҙан тыйыу урынһыҙ тип һанайым. Башҡаларға: „Ярай инде, илама“, — тип әйтеүе еңел, әммә был һүҙҙәр бер нисек тә ярҙам итмәй».

Ҡайһы берәүҙәр үҙҙәрен нисек тота

Ҡайһы берәүҙәр, яҡындары үлгәс, үҙҙәрен нисек тота? Хуанита исемле бер әсәнең биш тапҡыр балаһы төшкән. Унан һуң ҡабат ауырға ҡалғас, ул аварияға юлығып хәстәханаға эләккән. Ул бик ныҡ борсолған. Ике аҙна үткәс, ваҡытынан алда уны тулғаҡ тота башлаған һәм бәләкәс кенә, туғыҙ йөҙ грамлыҡ ҡына, Ванесса тыуған. Хуанита: «Мин шул тиклем бәхетле инем. Ниһайәт, мин әсәй булдым!» — тип иҫенә төшөрә.

Әммә уның бәхете оҙаҡҡа һуҙылмаған: дүрт көндән һуң Ванесса үлгән. «Күңелемдә шундай бушлыҡ ине. Мин, әсәй булдым ғына тигәндә, ҡабат баламды юғалттым. Йөрәгем әрней ине, үҙемде кәмселекле кеше итеп тойҙом. Өйгә, Ванесса өсөн әҙерләнгән бүлмәгә ҡайтып, уға алынған бәпес кейемдәрен күреү айырыуса ауыр булды. Бер нисә ай мин уның тыуған сағы тураһындағы иҫтәлектәр менән генә йәшәнем. Бер кемде лә күргем килмәй ине», — тип иҫенә төшөрә Хуанита.

Хуанита был юғалтыуҙы сиктән тыш ауыр кисергән тип әйтеп буламы? Күптәргә шулай булып күренһә лә, Хуанита хәлендә ҡалған кешеләр, балабыҙ оҙаҡ йәшәмәһә лә, бергә ғүмер иткән кешебеҙҙе юғалтҡандай иланыҡ, тип аңлаталар. Улар әйтеүенсә, ата-әсә баланы тыуғансы уҡ ярата башлай. Әсәй менән бала араһында үҙенә күрә айырым бер бәйләнеш тыуа. Шуға күрә уның өсөн сабый үлеме ҡабатланмаҫ шәхестең китеүенә тиң. Башҡаларға шуны аңларға кәрәк.

Асыу һәм ғәйеп тойғоһо

Башҡа бер әсәнең улы тыумыштан йөрәк ауырыуы менән яфаланған һәм алты йәшендә ҡапыл ғына үлеп киткән. Үҙ тойғоларын ул бындай һүҙҙәр менән аңлата: «Ул ваҡытта мин төрлө хистәр кисерҙем: тәүҙә ышана алмай ҡатып ҡалдым, үҙемде ғәйепләнем, унан һуң, баланың хәле ни тиклем ауыр икәнлеген аңлап еткермәгәнһегеҙ, тип ирем менән табипты ғәйепләй башланым, уларға асыуландым».

Ҡайһы саҡта кешеләр ҡайғырыуҙарын асыуланып күрһәтә. Улар, табиптар менән шәфҡәт туташтары ҡарап еткермәгән, тип асыуланырға мөмкин. Йәиһә улар, туғандар менән дуҫтар дөрөҫ әйтмәй һәм дөрөҫ эшләмәй, тип зарлана ала. Һаулығын ҡайғыртманы, тип мәрхүм булған яҡынына асыуланған кешеләр ҙә бар. Стелла былай тип иҫенә төшөрә: «Иремә ныҡ асыулана инем, сөнки, минеңсә, барыһы башҡаса була алыр ине. Эйе, ул ҡаты ауырыны, әммә шулай ҙа табиптарҙың киҫәтеүҙәренә һис тә ҡолаҡ һалманы». Ә ҡайһы берәүҙәр мәрхүмгә, уның үлеме күп матди ауырлыҡтар һәм бала мәшәҡәттәре өҫтәне, тип үпкәләргә мөмкин.

Ҡайһы бер кешеләргә асыуланғандары өсөн оят, улар тыуған хистәре арҡаһында көйөнәләр. Башҡалар яҡындарының үлемендә үҙҙәрен ғәйепләй. «Мин уны табипҡа алдараҡ алып барған булһам», «мин уны башҡа табипҡа күрһәткән булһам» йәки «мин уны үҙ һаулығын ҡайғыртырға дәртләндергән булһам, ул үлмәҫ ине», — тип уйлай улар.

Башҡалар иһә, айырыуса үлем көтмәгәндә килһә, тағы ла нығыраҡ ғазаплана. Улар мәрхүмгә асыуланған ваҡыттарын йәки уның менән бәхәсләшкәндәрен иҫтәренә төшөрә башлай. Йәиһә улар, яҡыныма ҡулдан килгәнсә ярҙам итә алманым, тип үҙ-үҙҙәрен бөтөрә.

Күп әсәләр балаларын юҡһынып оҙаҡ ваҡыт ҡайғыра. Бала үлеме ата-әсәнең, айырыуса әсәй кешенең, тормошонда юйылмаҫлыҡ эҙ ҡалдырғанын белгестәр ҙә раҫлай.

Тормош иптәшенең үлеме

Тормош иптәшенең үлеме, бигерәк тә ир менән ҡатын күп ваҡыттарын бергә үткәргән булһа, тәрән күңел яраһы ҡалдыра. Бергәләп эшләү, юл йөрөү һәм ял итеүҙәр хәҙер инде юҡ, элек таяныс булған кеше лә юҡ.

Юнис исемле ҡатын ире инфарктан үлгәндән һуң кисергән тойғолары тураһында былай ти: «Беренсе аҙнала мин ҡаушап ҡалдым, эсемдә бөтә нәмә ҡатҡан кеүек булды, мин хатта еҫтәрҙе һәм ризыҡтың тәмен дә һиҙмәй инем. Шулай ҙа мин барыһын да аңлай инем. Табиптар иремә дарыуҙар һәм төрлө аппараттар менән ярҙам итергә тырышҡанда, мин гел уның янында булдым, шуға күрә үҙ-үҙемде ирем үлмәне тип ышандырманым. Әммә көсһөҙлөгөмдән йәнем әрнене, әйтерһең дә, мин упҡынға осоп барған машинаны күрә тороп та, бер нәмә эшләй алмағанмын».

Юнис илағанмы? Ул былай тип әйтә: «Эйе, бигерәк тә ҡайғы уртаҡлашыу өсөн яҙылған йөҙләгән открытканы уҡығанда иланым. Уларҙың һәр береһен күҙ йәштәрен түгеп уҡыным. Открыткалар миңә һәр көндөң аҙағынаса йәшәргә көс бирҙе. Ләкин кешеләр хәлемде һорашҡанда, нимә тип яуап бирергә лә белмәй инем. Әлбиттә, миңә бик ауыр ине».

Юнис был ҡайғыны нисек кисерә алған? «Мин аңһыҙ рәүештә эстән генә, артабан йәшәргә кәрәк, тип ҡарар иттем. Шулай ҙа тормошто шул тиклем яратҡан иремдең шатланып йәшәй алмағанын күҙ алдыма килтереү миңә һаман да ауыр», — ти Юнис.

«Һәр кеше ҡайғыны үҙенсә кисерә»

Бер китаптың авторҙары бындай кәңәш бирә: «Башҡалар һеҙгә нимә хис итергә һәм нисек эш итергә өйрәтеп торһа ла, уларҙың һүҙҙәрен йөрәгегеҙгә яҡын алмағыҙ. Һәр кеше ҡайғыны үҙенсә кисерә. Тирә-яҡтағылар һеҙ сиктән тыш ныҡ йәки аҙ ҡайғыраһығыҙ тип уйларға һәм бының тураһында хатта һеҙгә әйтергә мөмкин. Уларҙы кисерегеҙ һәм әйткәндәрен онотоғоҙ. Янығыҙҙағы кешеләр йәки бөтә йәмғиәт уйлап сығарған ҡалыптарға һыйырға тырышып, һеҙ күңелегеҙ һауығыуына ҡамасаулайһығыҙ» («Leavetaking—When and How to Say Goodbye»).

Әлбиттә, төрлө кешеләрҙең кисерештәре лә төрлө. Беҙ ҡайғы кисереүҙең ниндәйҙер төрө яҡшыраҡ тип әйтергә теләмәйбеҙ. Ләкин хәл үҙгәрмәһә һәм кеше яңы шарттарға күнегә алмаһа, ҡурҡыныс янарға мөмкин. Ул саҡта, бәлки, яҡын дуҫтарҙың ярҙамы кәрәк булыр. Изге Яҙмала: «Ысын дуҫтың яратыуы һис ҡасан һүрелмәй, бәхетһеҙлеккә осрағанда уға ҡәрҙәшеңә таянғандай таянып була», — тип әйтелә (Ғибрәтле һүҙҙәр 17:17). Шуға күрә ярҙам эҙләргә, күңел бушатырға һәм иларға ҡурҡмағыҙ.

Яҡыныңды юғалтыу арҡаһында бойоғоу — тәбиғи хәл. Башҡа кешеләр ҡайғырыуығыҙҙы күрһә, бер насарлыҡ та юҡ. Әммә тағы шундай һорауҙар тыуа: «Артабан нисек йәшәргә? Үҙемде ғәйепле тойоу һәм асыуланыу дөрөҫмө? Был хистәрҙе нисек еңергә? Юғалтыу ҡайғыһын нисек кисерергә?» Киләһе бүлектә ошо һәм башҡа һорауҙарға яуап бирелә.