An Biblia—Tataramon nin Dios o nin Tawo?
Kapitulo 11: An Kabilogan na Pagkaoroyon kan Biblia
Imahinara an sarong librariya nin 66 na libro na isinurat nin mga 40 katawo sa lawig na 1,600 na taon. Tolong tataramon an ginamit kan mga parasurat na nag-iistar sa nagkapirang kadagaan. An gabos na parasurat magkakalaen an personalidad, abilidad, asin pinaghalean. Pero kan an mga librong isinurat ninda sa katapustapusi tiniripon, naglataw na, sa katunayan, iyan minabilog nin saro sanang dakulang libro na may saro sanang pundamental na tema poon sa kapinonan sagkod sa katapusan. Masakit iyan na imahinaron, bako daw? Pero, arog kaiyan na librariya an Biblia.
1. (Iiba an introduksion.) Anong pambihirang pagkakaoyon an nagpapatotoo sa bagay na an Biblia ipinasabong nin Dios?
Mayo nin sadiosan na estudyante na dai mahanga sa bagay na an Biblia, minsan ngani koleksion nin laen-laen na libro, saro sanang nagkakasararong gibo. Iyan nagkakasararo ta, poon sa kapinonan sagkod sa katapusan, pinalalakop kaiyan an pagsamba sa saro sanang Dios na an mga kuwalidad nungka na nagliwat, asin an gabos na libro kaiyan nagpapaliwanag sa sarong nangingibabaw na tema. An kabilogan na pagkaoroyon na ini makosog na ebidensia na an Biblia talagang Tataramon nin Dios.
2, 3. Anong hula na itinaram sa Eden an nagtao nin pasisikadan sa paglaom, asin anong mga pangyayari an nagbunga kan pagtaram kan hulang iyan?
2 An pundamental na tema kan Biblia iinintrodusir sa naeenot na mga kapitulo kan kaenot-enoteng libro kaiyan, an Genesis. Dian, mababasa niato na an satong enot na mga magurang, si Adan asin Eva, linalang na sangkap asin ibinugtak sa paraisong tatamnan, an Eden. Alagad ta si Eva dinolok nin sarong halas na nag-angat sa katamaan kan mga pagboot nin Dios asin sinugotan sia paagi sa tusong mga kaputikan pasiring sa dalan nin kasalan. Si Adan nagkuyog saiya asin nagmasumbikal man sa Dios. An resulta? An duwa pinaluwas sa Eden asin kinondenar na magadan. Kita ngonyan nagtitios sa mga resulta kan enot na pagrebeldeng iyan. Kita gabos nagmana nin kasalan asin kagadanan sa enot niatong mga magurang.—Genesis 3:1-7, 19, 24; Roma 5:12.
3 Pero, sa makamomondong panahon na iyan, an Dios nagtaram nin sarong hula na nagtao nin pasisikadan sa paglaom. An hula itinaram sa halas, pero idto isinabi na nadadangog ni Adan asin Eva tanganing ikasabi ninda iyan sa saindang mga aki. Uya an isinabi nin Dios: “Asin pag-iiwalon ko ika asin an babae asin an saimong banhi asin an saiyang banhi. Lulugadon ka nia sa payo asin lulugadon mo sia sa bool.”—Genesis 3:15; Roma 8:20, 21.
4. Anong mga persona an nasambitan sa hula ni Jehova sa Eden, asin ano an magigin relasyon ninda sa maabot na mga siglo?
4 Mangnoha an apat na persona na nasambitan sa temang bersikulong ini: an halas asin an banhi kaiyan saka an babae asin an saiyang banhi. An mga personang ini magigin pangenot na mga tawohan sa mga mangyayari sa maabot na rinibong taon. Magkakaigwa nin dai nahahaleng pag-iiwal sa pag-oltanan kan babae asin kan saiyang banhi sa sarong lado saka kan halas asin kan saiyang banhi sa ibong. Kaiba sa pag-iiwal na ini an nagpapadagos na paglalaban nin tunay na pagsamba asin falso, nin tamang gawe asin karatan. Sa sarong panahon, an halas garo baga nasa bentaha kun lugadon kaiyan an bool kan banhi kan babae. Pero, sa katapustapusi, roronoton kan banhi kan babae an payo kan halas, asin an Dios mismo mabibindikar kun mahale na an gabos na gira kan orihinal na pagrebeldeng idto.
5. Paano niato naaaraman na si Eva bakong iyo an babae sa hula?
5 Siisay an babae asin an halas? Asin sairisay an saindang banhi? Kan ipangaki ni Eva an enot niang aki, si Cain, sia nagsabi: “Nangaki ako nin sarong lalaki sa tabang ni Jehova.” (Genesis 4:1) Tibaad sa paghona nia sia an babae sa hula asin na an aking ini iyo an magigin banhi. Pero si Cain may maraot na espiritu arog kan halas. Sia nagin paragadan, na ginadan an sadiri niang nguhod na tugang na si Abel. (Genesis 4:8) Malinaw na an hula may mas hararom, simbolikong kahulogan na an Dios sana an makapagpapaliwanag. Asin ini ginibo nia, dikit-dikit. An gabos na 66 na libro sa Biblia may ikinakokontribuwir sa pagpapahayag kan kahulogan kaini, an enot na hula sa Biblia.
Siisay an Halas?
6-8. Anong mga tataramon ni Jesus an nakatatabang sato na mamidbid an kapangyarihan sa likod kan halas? Ipaliwanag.
6 Enot, siisay an halas na sinasabi sa Genesis 3:15? Sinasabi kan tala na literal na halas an nagdolok ki Eva sa Eden, alagad ta dai man nakatataram an literal na mga halas. Seguradong may kapangyarihan sa likod kan halas na idto, na pinapangyari iyan na gibohon an ginibo kaiyan. Ano an kapangyarihan na iyan? Kaidto sanang enot na siglo kan satong Komon na Kapanahonan, kan ginigibo ni Jesus an saiyang ministeryo digdi sa daga, na malinaw na ipinahayag kun siisay an kapangyarihan na idto.
7 Sarong beses, kaolay ni Jesus an pirang nagpapakangmatanos na Judiong mga namomoon sa relihiyon na naghahambog na sinda mga aki ni Abraham. Pero marigon nindang tinutumang an katotoohan na ihinuhulit ni Jesus. Kaya si Jesus nagsabi sa sainda: “Gikan kamo sa saindong ama na Diablo, asin boot nindo na gibohon an mga horot kan saindong ama. An sarong iyan sarong paragadan sa kapinonan nia, asin dai sia nagdanay sa katotoohan, huli ta mayo sa saiya an katotoohan. Kun sia nagtataram nin putik, sia nagtataram oyon sa saiyang sadiring boot, huli ta sia sarong putikon asin iyo an ama kan kaputikan.”—Juan 8:44.
8 An mga tataramon ni Jesus mapuwersa asin diretso sa punto. Sinabi nia na an Diablo “sarong paragadan” asin “an ama kan kaputikan.” Ngonyan, an kaenot-enoteng nakatalang kaputikan iyo an itinaram kan halas sa Eden. An siisay man na nagtaram kan mga kaputikan na idto talagang iyo “an ama kan kaputikan.” Saro pa, an mga kaputikan na idto nagbunga kan pagkagadan ni Adan asin Eva, na ginigibong paragadan an suanoy na putikon na idto. Kaya malinaw na an kapangyarihan na nasa likod kan halas sa Eden iyo si Satanas na Diablo, asin sa katotoohan si Jehova nagtataram ki Satanas sa suanoy na hulang idto.
9. Paano nagkaigwa nin Satanas?
9 An iba naghapot: Kun marahay an Dios, taano ta linalang nia an Diablo? An mga tataramon ni Jesus nakatatabang man sato na masimbag an hapot na iyan. Si Jesus nagsabi manongod ki Satanas: “[Sia] sarong paragadan sa kapinonan nia.” Kaya kan si Satanas magputik ki Eva, kaidto sia nagpoon na magin Satanas—hale sa termino sa Hebreo na nangangahulogan “paratumang.” An Dios dai linalang si Satanas. An sarong dati maimbod na anghel pinabayaan na tumubo sa saiyang puso an salang horot kaya sia nagin Satanas.—Deuteronomio 32:4; ikomparar an Job 1:6-12; 2:1-10; Santiago 1:13-15.
An Banhi kan Halas
10, 11. Paano kita tinatabangan ni Jesus asin ni apostol Juan na mamidbid an banhi kan Halas?
10 Pero kumusta man ‘an banhi [o aki] kan halas’? An mga tataramon ni Jesus nakatatabang man sato na masimbag an kabtang na ini kan misteryo. Sinabihan nia an Judiong mga namomoon sa relihiyon: “Gikan kamo sa saindong ama na Diablo, asin boot nindo na gibohon an mga horot kan saindong ama.” An mga Judiong ini gikan ni Abraham, siring sa ipinaghahambog ninda. Pero ginibo sinda kan saindang maraot na gawe na espirituwal na mga aki ni Satanas, an ginikanan nin kasalan.
11 Si apostol Juan, sa pagsurat kaidtong paghinanapos kan enot na siglo, malinaw na ipinaliwanag kun siisay an kaiba sa banhi kan Halas, si Satanas. Sia nagsurat: “An nagpapadagos sa pagkakasala gikan sa Diablo, huli ta an Diablo padagos na nagkakasala poon pa sa kapinonan. . . . An mga aki nin Dios asin an mga aki kan Diablo namimidbid sa bagay na ini: An gabos na dai naggigibo nin katanosan bakong gikan sa Dios, ni an saro na dai namomoot sa saiyang tugang.” (1 Juan 3:8, 10) Malinaw na an banhi kan Halas nagin aktibong marhay sa bilog na kasaysayan nin tawo!
Siisay an Banhi kan Babae?
12, 13. (a) Paano ipinahayag ni Jehova ki Abraham na an banhi kan babae malataw sa saiyang mga gikan? (b) Siisay an nagmana kan panuga manongod sa Banhi?
12 Kun siring, siisay ‘an banhi [o aki] kan babae’? Ini saro sa pinakamahalagang hapot, ta an banhi kan babae iyo an sa huri maronot sa payo ni Satanas asin mahale kan maraot na mga epekto kan enot na rebelyon. Kaidtong ika-20 siglo B.C.E., ihinayag nin Dios sa maimbod na tawong si Abraham an sarong dakulang tanda manongod sa kun siisay an sarong ini. Huli sa dakulang pagtubod ni Abraham, an Dios nagtao nin sunod-sunod na panuga sa saiya manongod sa ipangangaki nia. An saro digdi nagparisa na ‘an banhi kan babae’ na ‘malugad sa payo kan halas’ malataw sa mga aki ni Abraham. Sinabihan sia nin Dios: “An saimong banhi makasasadiri kan tata kan saiyang mga kaiwal. Asin paagi sa saimong banhi an gabos na nasyon sa daga magbebendisyon nanggad kan saindang sadiri huli sa bagay na ika naghinanyog sa sakong tingog.”—Genesis 22:17, 18.
13 Sa pag-agi nin mga taon, an panuga ni Jehova ki Abraham inotro sa aki ni Abraham na si Isaac asin sa saiyang makoapong si Jacob. (Genesis 26:3-5; 28:10-15) Sa huri, an mga gikan ni Jacob nagin 12 tribo, asin an saro sa mga tribong idto, an Juda, nag-ako nin espesyal na panuga: “An setro dai mahale ki Juda, ni an sogkod nin pagkapoon hale sa tahaw kan saiyang mga bitis, sagkod na dumatong si Silo; asin mapapasaiya an pagkuyog kan mga tawo.” (Genesis 49:10) Malinaw na an Banhi malataw sa tribo ni Juda.
14. Anong nasyon an inorganisar tanganing makaandam sa pagdatong kan Banhi?
14 Sa katapusan kan ika-16 na siglo B.C.E., an 12 tribo nin Israel inorganisar na magin sarong nasyon bilang espesyal na banwaan nin Dios. Sa katuyohan na ini, an Dios guminibo nin solemneng pakipagtipan sa sainda asin tinawan sinda nin mga pagboot. An mayor na dahelan kaini andamon an sarong banwaan para sa pagdatong kan Banhi. (Exodo 19:5, 6; Galacia 3:24) Poon kaidto, an pakikiiwal ni Satanas sa Banhi kan babae naheling sa pagkaanggot kan mga nasyon sa piniling banwaan nin Dios.
15. Anong ultimong tanda an itinao sa kun arin na pamilya sa mga gikan ni Abraham an luluwasan kan Banhi?
15 An ultimong tanda sa kun arin na pamilya an luluwasan kan Banhi itinao kan ika-11 siglo B.C.E. Kaidto, an Dios nagtaram sa ikaduwang hade sa Israel, si David, asin nanuga na an Banhi maluwas sa saiyang linahe asin na an trono kan Sarong ini “magigin masarig sagkod sa panahon na daing sagkod.” (2 Samuel 7:11-16) Poon kaidto, an Banhi tama nang apodon na aki ni David.—Mateo 22:42-45.
16, 17. Paano ilinadawan ni Isaias an mga bendisyon na itatao kan Banhi?
16 Sa suminunod na mga taon, an Dios nagpatindog nin mga propeta sa pagtao nin dugang pang ipinasabong na impormasyon manongod sa maabot na Banhi. Halimbawa, kan ikawalong siglo B.C.E., si Isaias nagsurat: “Namundag sa sato an sarong aki, may itinao sa satong sarong aking lalaki; asin an sa-prinsipeng pamamahala mamumugtak sa saiyang abaga. Asin an saiyang ngaran aapodon na Makangangalas na Parahatol, Makakamhan na Dios, Amang Daing Katapusan, Prinsipe nin Katoninongan. An kadakolan kan sa-prinsipeng pamamahala asin katoninongan magigin daing kasagkodan, sa trono ni David asin sa saiyang kahadean.”—Isaias 9:6, 7.
17 Ihinula pa ni Isaias manongod sa Banhing ini: “Sa katanosan maninigo niang hokoman an mga dukha, asin sa karahayan maninigo siang magsagwe para sa mga mahoyo kan daga. . . . Asin an lobo mag-eerok sa kadikit na panahon na kasaro kan kordero, asin an leopardo maghihigdang kadorog kan kanding, asin an bakang ogbon asin an leon saka an hayop na basog nag-iiriba . . . Dai sinda magibo nin maraot o manraraot sa bilog na sakuyang banal na bukid; huli ta an daga mapapano kan kaaraman dapit ki Jehova kun paanong an tubig nakatatahob sa mismong kadagatan.” (Isaias 11:4-9) Nagsosopay nanggad na mga bendisyon an dadarahon kan banhing ini!
18. Ano pang dugang na impormasyon manongod sa Banhi an isinurat ni Daniel?
18 Kan ikaanom na siglo bago kan satong Komon na Kapanahonan, si Daniel nagsurat nin dugang pang hula manongod sa Banhi. Ihinula nia an panahon na an saro na siring sa aki nin tawo malataw sa langit asin sinabi na “sa saiya itinao an paghade asin kamahalan patin kahadean, tanganing an mga banwaan, mga nasyon asin mga tataramon gabos maglingkod sa saiya.” (Daniel 7:13, 14) Kaya an maabot na Banhi magmamana nin langitnon na kahadean, asin an saiyang makahadeng autoridad lakop sa bilog na daga.
Nasimbag an Misteryo
19. Ano an magigin kabtang ni Maria, sono sa ipinahayag kan anghel, sa pagdatong kan Banhi?
19 Sa katapustapusi nahayag kun siisay an Banhi sa pagpopoon kan satong Komon na Kapanahonan. Kan taon 2 B.C.E., an sarong anghel nagpaheling sa sarong daragang Judia na an ngaran Maria, na gikan ni David. Sinabihan sia kan anghel na sia mangangaki nin espesyal na marhay na omboy asin nagsabi: “An sarong ini magigin dakula asin aapodon Aki kan Kaharohalangkawe; asin itatao saiya ni Jehova Dios an trono ni David na saiyang ama, asin sia magsasakop bilang hade sa harong ni Jacob sagkod lamang, asin dai magkakaigwa nin katapusan an saiyang kahadean.” (Lucas 1:32, 33) Kaya an haloy na paghalat sa “banhi” matatapos man giraray.
20. Siisay an ipinanugang Banhi, asin anong mensahe an ihinulit nia sa Israel?
20 Kan taon 29 C.E. (petsa na haloy nang isinabi ni Daniel), si Jesus nabautismohan. Dangan naghilig sa saiya an banal na espiritu, asin ipinamidbid sia nin Dios na saiyang Aki. (Daniel 9:24-27; Mateo 3:16, 17) Sa suminunod na tolo may kabangang taon, si Jesus nagpatotoo sa mga Judio, na sinasabi: “An kahadean kan kalangitan harani na.” (Mateo 4:17) Kan panahon na idto, inotob nia an kadakol na hula sa Hebreong Kasuratan kaya mayo nin lugar para sa pagduwaduwa na sia man nanggad an ipinanugang Banhi.
21. Ano an nasabotan kan enot na mga Kristiano dapit sa kun siisay an Banhi?
21 Ini nasabotan na gayo kan enot na mga Kristiano. Ipinaliwanag ni Pablo sa mga Kristiano sa Galacia: “Ngonyan an mga panuga isinabi ki Abraham asin sa saiyang banhi. Iyan nagsasabi, bakong: ‘Asin sa mga banhi,’ na garo baga siring sa dakol, kundi siring sa saro: ‘Asin sa saimong banhi,’ na iyo si Cristo.” (Galacia 3:16) Si Jesus an magigin “Prinsipe nin Katoninongan” na ihinula ni Isaias. Pakatukaw nia sa saiyang Kahadean, an hustisya asin katanosan maeestablisar sa bilog na kinaban.
Kun Siring, Siisay an Babae?
22. Siisay an babae na sinasabi sa hula ni Jehova duman sa Eden?
22 Kun si Jesus an Banhi, siisay an babae na sinabi kaidto sa Eden? Mantang an kapangyarihan sa likod kan halas sarong espiritung linalang, dai kita maninigong mapangalas na an babae espiritu man asin bakong tawo. Si apostol Pablo nagtaram manongod sa sarong langitnon na “babae” kan sia magsabi: “Alagad an Jerusalem na nasa itaas hiwas, asin sia an satong ina.” (Galacia 4:26) Ipinaririsa nin ibang kasuratan na ining “Jerusalem na nasa itaas” rinibo nang taon na nag-eksister. Sia an langitnon na organisasyon ni Jehova nin espiritung mga linalang, na hale dian si Jesus naghilig tanganing otobon an pagigin ‘banhi kan babae.’ An arog sana kaining klase nin espirituwal na “babae” an makahihimong tagalan an pakikiiwal kan “enot na halas” sa laog nin rinibong taon.—Kapahayagan 12:9; Isaias 54:1, 13; 62:2-6.
23. Taano ta pambihira an progresibong paghahayag kan kahulogan kan hula ni Jehova sa Eden?
23 An halipot na sumaryong ini kan nangyari sa suanoy na hulang idto sa Genesis 3:15 mapuwersang patotoo sa makangangalas na pagkaoroyon kan Biblia. Pambihira nanggad na an hula masasabotan sana kun isusumpay niato an mga pangyayari asin isinabi kan ika-20, ika-11, ika-8, asin ika-6 na siglo B.C.E. sa mga isinabi asin pangyayari kan enot na siglo kan satong Komon na Kapanahonan. Ini imposibleng nagkanorongod sana. Segurado na may naggigiya sa likod kaiyan gabos.—Isaias 46:9, 10.
An Kahulogan Para sa Sato
24. Ano an kahulogan para sa sato kan pakamidbid sa Banhi?
24 Ano an kahulogan kaini gabos para sa sato? Bueno, si Jesus an pangenot na ‘banhi kan babae.’ Ihinula kan suanoy na hulang iyan sa Genesis 3:15 na an saiyang bool “lulugadon” kan Halas, asin ini nangyari kan si Jesus magadan sa hariging pasakitan. An lugad dai nagdadanay. Kaya, an garo baga kapangganahan kan Halas madaling nagin pagkadaog kan si Jesus buhayon liwat. (Arog kan naheling niato sa Kapitulo 6, kadakol na ebidensia na ini talagang nangyari.) An kagadanan ni Jesus nagin pasisikadan kan kaligtasan nin mga tawong may matanos na puso, kaya an Banhi nagpoon na magin bendisyon, arog kan ipinanuga nin Dios ki Abraham. Alagad ano man an mga hula na si Jesus maghahade hale sa sarong langitnon na kahadean sa bilog na daga na sakop nia?
25, 26. Anong isyu an kalabot sa pag-iiwal kan ‘banhi kan babae’ asin kan Halas, arog kan isinasaysay sa Kapahayagan?
25 Sa buhay na makahulang bisyon na isinurat sa Kapahayagan kapitulo 12, an pagpopoon kan Kahadean na ini ilinadawan bilang pagkamundag nin sarong omboy na lalaki sa langit. Sa Kahadean na ini, an ipinanugang Banhi nagkapot nin kapangyarihan sa titulong Miguel, na nangangahulogan “Siisay an Kabaing nin Dios?” Ipinaheheling nia na mayo nin may diretsong makaaangat sa soberaniya ni Jehova, kun saiyang sagkod lamang na iapon “an enot na halas” hale sa langit. Mababasa niato: “Kaya ihinolog an dakulang dragon, an enot na halas, an inaapod Diablo asin Satanas, na nandadaya sa bilog na ineerokan na daga; ihinolog sia sa daga.”—Kapahayagan 12:7-9.
26 An resulta kaginhawahan sa kalangitan pero kasakitan sa daga. “Nangyari na an kaligtasan asin an kapangyarihan asin an kahadean kan satong Dios asin an autoridad kan saiyang Cristo,” an mapangganang kurahaw. Dugang pa, mababasa niato: “Huli kaini mag-ogma, kamo kalangitan asin kamo na nag-eerok dian! Herak man kan daga asin kan dagat, huli ta huminilig na dian saindo an Diablo, na may dakulang kaanggotan, sa pakaaram na halipot na sana an saiyang panahon.”—Kapahayagan 12:10, 12.
27. Kasuarin naotob an hula manongod sa pagholog ki Satanas hale sa langit? Paano niato naaraman?
27 Masasabi daw niato kun noarin maootob an hulang ini? An totoo, iyan an ihinapot kan mga disipulo kan hapoton ninda si Jesus manongod sa ‘tanda kan saiyang presensia asin kan pagtatapos kan palakaw nin mga bagay’—arog kan pinag-olayan niato sa Kapitulo 10. (Mateo 24:3) Arog kan nasabotan niato, kadakol kan ebidensia na an presensia ni Jesus na may kapangyarihan sa langitnon na Kahadean nagpoon kan 1914. Poon kaidto, talagang naeksperyensiahan niato an “herak man kan daga”!
28, 29. Ano pang darakulang pagkaliwat sa daga an maabot, asin paano niato naaaraman na iyan madali nang mangyari?
28 Alagad mangnoha: Ipinaisi kan langitnon na kurahaw na iyan na si Satanas ‘halipot na sana an panahon.’ Kaya an enot na hula sa Genesis 3:15 daing pagsaltong pasiring sa kulminasyon kaiyan. An halas, an saiyang banhi, an babae, asin an saiyang banhi gabos namidbid na. An Banhi ‘linugad sa bool,’ pero naomayan. Sa dai na mahahaloy, an pagronot ki Satanas (asin sa saiyang banhi) mapoon sa pangengenot kan nagsasakop na ngonyan na Hade nin Dios, si Cristo Jesus.
29 Ini may kaibang darakulaon na pagkaliwat sa daga. Kaiba ni Satanas, an mga mapatunayan na saiyang banhi hahaleon. Arog kan ihinula kan salmista: “Dai na mahahaloy, asin ta an maraot mawawara na; asin hehelingon mo nanggad an saiyang namumugtakan, asin ta mayo na sia dian.” (Salmo 37:10) Kanigoan kapundamental na pagkaliwat kaiyan! Dangan, maootob an dugang pang mga tataramon kan salmista: “Alagad an mga mahoyo mismo magmamana kan daga, asin sinda nanggad magkakararanga nin labi-labi sa nagsosopay na katoninongan.”—Salmo 37:11.
30. Taano an mga mapagduda sa pagigin ipinasabong kan Biblia asin pati sa pag-eksister nin Dios ta iyo an mga bakong realistiko?
30 Sa paaging ini, an “Prinsipe nin Katoninongan” sa katapustapusi matao nin katoninongan sa katawohan. Ini an panuga kan Biblia, arog kan naheling niato sa Isaias 9:6, 7. Sa mapagdudang panahon na ini, dakol an naghohona na bakong realistiko an siring na panuga. Alagad ta ano an ibang ikatatao nin tawo? Mayo! Sa ibong na lado, an panugang ini malinaw na sinasabi sa Biblia, asin an Biblia iyo an dai nasusudyang Tataramon nin Dios. Sa katotoohan an mga mapagduda iyo an bakong realistiko. (Isaias 55:8, 11) Dai ninda iniintindi an Dios, na nagpasabong kan Biblia asin iyo an pinakadakula sa gabos na katunayan.