Ba Masai Bantu Baibela Kabili Abamoneka Ababalabata

UULEMBA LOLENI! MU KENYA

ULWIMBO lwa kwa cilumendo Masai (Maasai) lwakumene fye umupokapoka onse. Umwela wa lucelo uwatalala, walesenda iciunda ca lwimbo no kucitwala ukutali. Cilya akasuba kasaama, ishiwi lya kwa cilumendo ilishaiwamina lyatendeke ukumfwika sana, nga filya fyumfwika ulwimbo lwa cuni akasuba nga kaletula.

Ilyo nalekutika ninshi akasuba kaleya kaletula namwene cilumendo kacema Masai naiminina ne ng’ombe sha kwa wishi. Afwele ilaya ilitali ilya kashika ilyamufimbileko lubali, kabili anyantile ulukasa lumo pa nshi nga filya ulukoba lwiminina, nashintilisha na kwi fumo lyakwe aleimbila ne ng’ombe ulwimbo, ing’ombe shalitemenwe. Kamushimikileko na fimbi pa lwa ba Masai, abantu baibela.

Mwaiseni ku Calo ca ba Masai

Ba Masai, bamoneka ababalabata kabili ni bakacema bekala mu ncende sha mu mishi, mu Mupokapoka Ukalamba uwa ku Kabanga ka Afrika umushabe miti iingi. Basangwa mu calo ca Kenya ne calo ca Tanzania, ba Masai tabalaba imikalile ya kale, bekala nga filya fine ifikolwe fyabo fyaleikala imyaka ya kale. Tabasakamana no kwaluka kwa fintu, bena cikulu fye bwaca bwaila ne micele yaaluka epela.

Cimo ico ba Masai baishiba kwikala mu Mupokapoka umwakalabana kabili umwaba amabwe. Pa kwenda balatamuna bwino bwino intampulo ishitali ilyo baleenda intamfu ishitali ukuya balafwaya umulemfwe na menshi ya kupeela ing’ombe shabo. Umo batwala ing’ombe shabo mu kushilisha mulaba ne nama mpanga pamo nga, bacolwa, indyabuluba, ne nama sha mwi lungu shimbi ishaba ku mwabo.

E Bene ba Ng’ombe

Ba Masai basumina ukuti ing’ombe shonse pano calo shabo. Ici cisumino cafuma ku lushimi lutila ku kutendeka Lesa akwete abana baume batatu kabili cila umo umo amupeele ica bupe cimo. Ibeli pali aba amupeele umufwi wa kulungilako, uwa bubili amupeele ulukasu lwa kuliminako, no wa butatu amupeele inkoto ya kucemenako ing’ombe. Batila uyu mwana wa kulekelesha, e waishileba wishi wa luko lwa ba Masai. Nangu line imikowa imbi yalikwata ing’ombe, ba Masai basumina ukuti, ishi ng’ombe shonse shabo.

Mu bwikashi bwa ba Masai, umwaume pa kucindama no kulumbuka kano alikwata ing’ombe ishingi na bana abengi. Cine cine, umwaume wakwata ing’ombe ukucepako pali 50 ninshi mupiina. Abana abengi na bakashi balafwilisha umwaume, lyena uyu mwaume enekela ukuteeka ing’ombe ishingi ukufika kuli 1,000.

Ba Masai balatemwa sana ing’ombe shabo. Aba mu lupwa balishiba ifyo ing’ombe imo imo ilila na fintu yaba. Ilingi line ing’ombe shilashutikwa ku cela cakaba no kushilwa ifishilwa fya potongana kabili ifyapikana pa kuti shingalamoneka bwino. Balemba inyimbo sha kutatakula ubusuma bwa ng’ombe shimo na fintu bashitemwa. Bacilume wa ng’ombe abakwata amasengo yapotongana balicindikwa nga nshi, kuumfwa akaana ka ng’ombe kalasakamanwa sana nga filya basakamana akanya nga kafyalwa.

Ukulingana no lutambi lwa ba Masai, abanakashi e bakuula amayanda kabili bakuulila ne misambo ya fimuti, bafimbako ne cani e lyo bashingulako, lyena pa numa balashingako amafi ya ng’ombe. Amayanda bapanga yantu yashinguluka na yamakona, kabili pa kukuula balashingulusha amayanda yabo no kushe ncende iikulu pa kati apo bapanga icinka lya ng’ombe umo shilaala ubushiku. Balapindako ulubao lwa fimuti fya myunga kukuicingilila abene ne ng’ombe shabo ku fimbwi, imbwili, ne nkalamo.

Imikalile ya ba Masai ilawama nga nabakwata ing’ombe ishituntulu kabili ishakosa. Balanwa umukaka wa ng’ombe, amafi ya shiko bayabomfya ku kushingula amayanda yabo. Te lingi ba Masai bepaya ing’ombe ya kulya, balateka impaanga shalinga ne mbushi isha kulya. Lelo nga baipaya ing’ombe, fyonse ififumako balafibomfya. Amasengo bayabomfya ku kusendelamo ifintu; amabondo na mafupa balapangamo ifya kuyemfya; imikupo balomika no kubilamo insapato, ifya kufwala, ifya kufimba pa busanshi, ne myando.

Bamoneka Ababalabata Kabili Abaibela

Pa mulandu wa kulepa no kupololoka e lyo no kuba ne mibili iisuma, ba Masai baliyemba. Ifya kufwala fyabo fyakwata amalangi ayasuma. Balaikuubanya imibili yabo iyanakilila ne nsalu bapisha mwi langi lyabalabata, ilya kashikila ne lya bulu. Ilingi line abanakashi balayemba nga nabafwala inteneshi sha shinguluka ishikulu isho babililako ubulungu ne mipango ya malangi yalekanalekana. Balaipomba utufyela twa mukuba ku maboko na ku nkolokoso. Bonse bene abaume na banakashi ilingi line balakwata utulebelebe ututali pa mulandu wa kukobeka mashikiyo yafina ne fibekobeko fya bulungu ku matwi. Balapela icela ca kashika no kusankanya na mafuta ya ng’ombe e lyo baisuba busaka busaka.

Bushiku bumo icungulo, ninshi ndemwena ulubuuto lwa mulilo naletamba ba Masai abakolongene pamo ku kucinda. Baiminine nabashinguluka, balekonkana pa kwenda. Ilyo cafukiile, inteneshi shafina ku mulandu wa bulungu isho abakashana bafwele shatendeke ukwima mu muulu no kuponena pa mabeya. Lyena, icita cimo na cimo cayambile ukwingila mu kati no kutendeka ukuciluka amabaka ukufika apalepa sana. Awe kuti balecinda fye mpaka no bushiku bwaila na bonse banaka.

Indupwa sha ba Masai

Akasuba konse ninshi na kukaba, ndekala mu cintelelwe ca muti wa mushita ne bumba lya banamayo ba Masai, ndetamba ifyo balebililila ubulungu ku mikupo yauma. Nga baleseka no kulanda, tabomfwa no ko ifisokopela filesoshanya pa muulu wa mitwe yabo, filepikula ne finsa ukubomfya utwani. Cilya akasuba kaya kalewa, banamayo balabilingana ukuya mu kutapa amenshi no kuteba inkuni, ukulungisha amayanda, no kusakamana abana.

Ilyo akasuba kawa, abacemi batendeka ukubwela ne ng’ombe shabo. Pa kubwela ku ng’anda ing’ombe shileongoloka fye panono panono, shileimya ne loba lilemoneka ilya kashika ku mulandu wa lubuuto lwa kashikila ululefuma ku kasuba. Cilya banamayo bamona ulukungu akatalamukila, apo pene fye baleka imilimo balebomba no kwamba ukuteyanya apa kufikila ing’ombe.

Cilya ing’ombe shaingila mwi cinka umo shilaala, abaume baingila mwi cinka, no kwamba ukwikataula amasengo ya ng’ombe ishilume no kukumbwa ifyo shayemba. Akalumendo kabula ibele lya ng’ombe no kukama umukaka wa kaba mu kanwa kakwe kabili nyina bwangu bwangu alakakalipila. Abakashana bena balepekuluka fye mu molu na mu masengo ya ng’ombe, balekaama busaka busaka umukaka wa ng’ombe, baisusha ifya kukaminamo ica kuti umukaka walaitikila na pa nshi.

Icungulo bonse twalongana twashinguluka iconto cilekafya umwela watalala. Umwela uleleta ulubabo lwa nama yaocewa e lyo ne cena ca ng’ombe shili lwa mupepi. Umwaume wa cikalamba naikala aletushimikila ilyashi lya kale pali ba Masai na fintu ifita fyabo fyalecimfya kale. Aleti nga aumfwa ukubuluma kwa nkalamo akatalamukila aleka ukulanda, kabili ukwabula no kusakamana atendeka ukuwaminisha ilyashi ica kutila abalekutika nabatemwa icine cine. Pa kulekelesha, batampa ukuya umo umo, bonse bayaingila mu mayanda yabo aye loba ku kuyalala. Takuli icongo kano fye ukupeema kwa ng’ombe shilele, kutalele tondolo ku mulandu wa mfifi ne mpanga yabulamo imiti.

Ifyo ba Masai Baba ku Bwaice

Lintu akasuba kaletula ninshi imilimo naitendeka kale. Abana banono, abafwele fye ubulungu bweka bweka mu misana na mu mukoshi, baleyangala ninshi kuli akamwela ka lucelo akatalala. Ba Masai balomfwa bwino abana babo nga baleseka, balitemwa sana abana kabili benekela ukuti bakabasunga ku ntanshi.

Kuli ba Masai, ukukusha abana mulimo wa bonse, umukalamba onse mu mushi kuti asalapula umwana uushileumfwa no kumukalipila. Abana balafundwa ukucindika abakalamba, kabili mu kwangufyanya balasambilila imikalile ya ba Masai. Ilyo bacili abanono balabalekelela, lelo lintu bayabalekula, abakashana babasambilisha imilimo ya pa ng’anda na balumendo babasambilisha ifya kusunga ifitekwa no kuficingilila. Abafyashi balasambilisha abana babo imiti ya cimuntu no kubasambilisha ifya kusefya intambi sha ba Masai ne fishilano fyakuma imikalile yabo yonse.

Ukukula

Lintu baya balekula, abacaice basambilila intambi shabo no kusefya basefya ku kulanga ukuti umo nomba akula. Pa kusefya kwa ntambi basambilisha abana pa lwa malwele, ishamo, icupo, ne mfwa. Ba Masai basumina ukuti ukusuula uku kusefya kulaleta ishamo.

Abafyashi e bateyanya icupo ca mwana wabo umwanakashi ilyo acili fye akanya. Balaya ukuufya umwana wabo ku mwaume uwakwata ing’ombe ishingi isha kulipila impango shintu wishi wa mwana apingula. Ilingi line, boofya umwana ku mwaume umukalamba sana ukumucila kabili na o ailunda ku bakashi bambi aba pa ng’anda.

Ilyo abalumendo baya balekula, bangalila capamo na baume bambi abo bakulila na bo pamo. Ukwangalila pamo ukwaibela uko baipakisha na banabo ba nkulo imo ine kulatwalilila mpaka ne mfwa. Bonse bakulila pamo mpaka baba ifita. Apo nomba baba ifita, balashingamwa ne milimo ya kucingilila umushi wabo, ukusakamana amenshi ya bekala mushi, no kucingilila ifitekwa ku nama mpanga nelyo kuli bamukukulu. Ba Masai baishibikilwa ku kushipa, kabili ilingi line ba Masai tabenda fye ukwabule fumo lyatwa nga nshi.

Ifita nga fyafisha imyaka 30 no kucilapo, ninshi fyaya filepalamina ku bukalamba. Kulaba ukusekelela no kusefya ilyo bakula, babasuminisha no kuupa. Apo nomba bacindikwa, bapoosa sana amano ku kusanga nabwinga no kuteeka ing’ombe ishingi, kabili benekelwa ukuba impanda mano no kukalulula ukukansana.

Ba Masai ne Nshita Yabo iya ku Ntanshi

PaIi lelo intambi shaibela isha ba Masai ne myata yabo fileya fileloba mu kwangufyanya. Mu ncende shimo Masai te kuti aye alelulumba ne ng’ombe ukufwaya umulemfwe ukwabula umwenso. Impanga yabo iikulu balepoka no kuisangula umwa kusungila inama nelyo ukukuulamo amayanda no kulimamo amabala pantu abantu nabafula. Icilala no kwafya kwa bunonshi kulelenga ba Masai abengi ukushitisha ing’ombe isho batemwa pa kuti basange umwa kwikalila. Ilyo bakuukila ku misumba ikalamba, basanga amafya yamo yene ayo na bambi mu calo pali ndakai bakwete.

Ubutumikishi bwa Nte sha kwa Yehova pali nomba bwalifika ku Kabanga ka Afrika ukusangwa ba Masai. Amabroshuwa ukucila pali 6,000 ayatila Ipakishe Ubumi pe Sonde Umuyayaya! yalipulintwa mu lulimi lwa ba Masai. E co ba Masai baleafwiwa ukusambilila pa lwa bupusano bwaba pa kusumina mu bufi no kusumina mu cine ca mu Baibolo. Cine cine, tulasansamushiwa pa kwishiba ukuti Kalenga wesu, Yehova Lesa, alipeela aba bantu baibela kabili abamoneka ukubalabata ishuko lya kuba pa mintapendwa ya “luko lonse ne mikowa ne misango ya bantu na bantu na ba ndimi” abakapusuka ubonaushi bwa buno bwikashi.—Ukusokolola 7:9.

[Icikope pe bula 17]

Ing’anda ya ba Masai

[Icikope pe bula 18]

Ba Masai nabalongana pamo ku kucinda

[Ifikope pe bula 18]

BaNte babili ba Masai