Ubupusano Ubukalamba Ubwaba pa Bapiina na Bakankaala

TE MULANDU na mashiwi babomfya pa kulangilila ifyo ifyalo fyapusana, icishinka ca kuti kwaliba ifyalo ifikankaala ifyakwata sana icuma no twampani twa maka umo abantu bekala bwino. E lyo kwaba ne fyalo ifipiina umushaba icuma no twampani utwingi kabili na bantu tabekala bwino. Caba kwati aba bapiina na bakankaala tabekala pe sonde limo line.

Kwena, mu calo cimo cine kuti mwaba abakankaala na bapiina. Tontonkanyeni pa fyalo ifikankaala ifyo tulandilepo mu cipande cafumako. Muli ifi fyalo mwaliba abakankaala na bapiina kumo. Mu United States, ku ca kumwenako, indalama ishingiko fye ukufika ku mapesenti 30 shiya mu matumba ya bantu abakwata sana indalama, ababa bonse pamo amapesenti 10. Kwaba na bantu amapesenti 20 abapiina, indalama aba bekalilamo mapesenti fye 5. Nalimo e fyo caba na mu calo mwikala, sana sana nga mwaba abantu abanono abashili bapiina nelyo abakaankala, ababa fye pa kati. Lelo nangu fye ni mu fyalo umwaba abantu abengi abekalako bwino panono, amabuteko yalifilwa ukupwisha ubupusano bwaba pa bakankaala na bapiina.

Mwaliba Ubusuma no Bubi mu Bupiina na mu Bukankaala

Takwaba icalo umo bengatila bena ifintu fyaba fye bwino. Natulande pa bubi bwaba mu fyalo ifipiina. Badokota balacepa sana. Mu fyalo ifikankaala 9 ifilandilwepo pa mukululo uli pali lino bula, dokota umo afwile ukumona abalwele 242 ukufika ku balwele 539, lelo ifyalo 18 ifipiina sana fyena fikwata fye dokota umo uwa kumona abekala calo 3,707 ukufika kuli 49,118. Kanshi, te kuti tupape ico mu fyalo ifikankaala abantu bekalila imyaka 73 nelyo ukucilapo e lyo abantu ukucila pali hafu mu fyalo ifipiina bekala fye myaka ukucepako pali 50.

Mu fyalo ifipiina na kabili te bengi abasambilila, ne ci cilenga abana ukucula. Kuti twamwena fye ku mpendwa ya bantu abashaishiba ukubelenga no kulemba. Pa fyalo 9 ifikankaala sana, pali ifyalo 7 umo bonse abekala calo baishiba ukubelenga, e lyo ifyashala fibili mwena ba kupenda fye abashaishiba ukubelenga. Nomba ifyalo 18 ifipiina sana, mwaba abashasambilila abengi, e lyo pali ifi fine ifyalo paba ifyalo 10 umo abantu abaishiba ukubelenga no kulemba bashifika na pali hafu wa bekala calo.

Lelo, nangu fye ni mu fyalo ifikankaala, abantu balaba na mafya. Ca cine ukuti ababa mu fyalo ifipiina balacuula ku nsala, lelo abekala mu fyalo ifikankaala balalya ica kuti bailetelela ne mfwa. Mu citabo icitila Food Fight batila: “Ukuliisha no kukolwa e bwafya bukulishe mu calo ubupyene pa bulwele bwa kondoloka ku nsala.” Magazini ya The Atlantic Monthly na yo yatile: “Abena America 9 milioni balina ica kuti ukwina kwalibaletela na malwele. Aba tulelandapo balina sana ukupushamo amakilogramu 45 nelyo ukucilapo. Ukwina kwa musango yu, kulaleta amalwele ayalenga abantu mupepi na 300,000 ukufwa bwangu cila mwaka muli ici calo.” Ulupapulo lumo lwine lwatile: “Ukwina sana nomba line fye kukaba bwafya bukakula sana pano isonde lyonse ukucila no bulwele bwa nsala pamo na malwele yambi ayambukila.”a

Ca cine, abekala mu fyalo ifikankaala balekala bwino, lelo ifyo baposako sana amano fyuma ukucila ukuba na bucibusa na bantu. Kanshi ifyo bacindamika sana kuba ne fyuma ukucila ukuba abomi. Ici cilenga balamona ukucindama kwa muntu ku fyo akwata, ku ncito abomba, indalama afola, nelyo ifyuma akwata, ukucila ukumucindikila pa fyo aishiba, amano akwata, amaka ne mibele akwata iisuma.

Icipande icali muli magazini ya Focus iya mu German iifuma cila mulungu ilyo calelanda pa kuti ukucefyako ifyuma kulalenga umuntu ukuba ne nsansa, caipwishe ukuti: “Bushe te kuti ciwame nga mwacefyako icuma?” Icipande catile: “Abekala mu fyalo ifikankaala, nangu ca kuti ifyuma fyalifulilako mu fyalo fyabo muno nshiku, tababa ne nsansa nge fyo bali imyaka iingi iyapita. . . . Ilingi line ababika amano ku kunonka ifyuma tababa ne nsansa.”

Umulinganya

Ifyo twamonapo no kumfwa filanga ukuti mu bukankaala na mu bupiina, nangu ca kuti mwaliba ubusuma bumo bumo, mwaliba no bubi. Ca cine ukuti mu fyalo ifipiina limbi abantu tabakwata ifintu ifingi, lelo mu fyalo ifikankaala abantu balaba sana ne mitabotabo. Kuti cawama nga ca kuti paba umulinganya pali ifi fyalo. Lelo bushe ica musango uyo kuti cacitika?

Limbi kuti mwatila nangu ca kuti ifyo e fyo tufwaya, abantunse kwena tabakwata amaka ya kucita ifyo. Ifyacitika kale filanga ukuti abantunse balifilwa. Kwena te kuti tusondolwele fye ukuti takwaba isubilo lya kuti fikacitika. Nalimo mwalaba fye icingapwisha ubu bwafya. Cinshi ico?

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 22]

“Ukwina sana nomba line fye kukaba bwafya bukakula sana pano isonde lyonse ukucila no bulwele bwa nsala pamo na malwele yambi ayambukila.”—E fyalandile magazini ya The Atlantic Monthly

[Icikope pe bula 21]

(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)

Ifyalo 9 Belgium 75.1 100

Ifyakwatisha Canada 76.4 96.6

Ifyuma Denmark 74.9 100

Iceland 78.4 100

Japan 78.4 100

Luxembourg 74.9 100

Norway 76.5 100

Switzerland 77.7 100

United States 74.4 95.5

Ifyuma Benin 50.4 37.5

Ifipiina Burkina Faso 43 23

Sana 18 Burundi 42.5 48.1

Chad 47 53.6

Congo, Rep. Of 49 80.7

Ethiopia 47.3 38.7

Guinea-bissau 45.1 36.8

Madagascar 53.8 80.2

Malawi 37.6 60.3

Mali 44.7 40.3

Mozambique 38.9 43.8

Niger 42.3 15.7

Nigeria 50.9 64.1

Rwanda 45.3 67

Sierra Leone 40.3 36.3

Tanzania 43.3 75.2

Yemen 59.2 46.4

Zambia 35.3 78

[Abatusuminishe]

Umufumine ifi fyebo: Ni mu lupapulo lwa 2005 Britannica Book of the Year.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 20]

© Mark Henley/Panos Pictures