Icuma Ukufuma pa Miina ya Fisooso fya mu Egypt
BUSHE kuti waenekela ukusanga bamanyuskripiti ba Baibolo aba mutengo pa mwiina wa fisooso? Pa kati na nkati ka musensenga wa Egypt, pa mpela ya mwanda wa myaka uwapwile, ico e cacitike fye. Shani?
Ukutendeka mu 1778 no kutwalilila ukufika ku mpela ya mwanda wa myaka uwalenga 19, ubwingi bwa fyalembwa fya macinda mu mankumanya fyalisangilwe mu Egypt. Kwaliko, nangu cibe fyo, ukusapika kunono ukwateyanishiwa bwino ukufikila imyaka umwanda iyapitapo. Ukufikila lilya ukukonkana kwashikimana ukwa fyalembwa fya pa kale kwalesangwa ku babomfi ba pa mafarmu abakaya, na Egypt Exploration Fund (akabungwe) iyafwilishiwa mu fya ndalama na Britain kamwensekeshe ukukabila kwa kutuma aba kupansa ilyo cali tacilaba kucelwa. Basalile abasambilila aba ku Oxford babili, Bernard P. Grenfell na Arthur S. Hunt, abapokelele ulusa ku kusapika incende ku kapinda ka ku kulyo aka mpanga ya mafarmu mu citungu ca Faiyūm (icilangilwe pa mulu).
Incende iitwa Behnesa yaumfwikile iingafumamo cimo kuli Grenfell pa mulandu we shina lya iko ilya ciGreek ilya pa kale, Oxyrhynchus. Icifulo ca pa kati ica Bwina Kristu bwa cina Egypt, Oxyrhynchus yali cifulo cakatama mu kati ka myanda ya myaka uwalenga ine no walenga isano C.E. Ifikuulwa fya bashimbe baume aba butotelo ifingi fyakuulilwe lwa mupepi, kabili ifitantala fye tauni lya mu citungu fyali ifyatanunuka. Grenfell asubile ukusanga ifipimfya fya fitabo fya Bwina Kristu kulya, lelo ukusapika kwa nshishi na mayanda yaba mu fitantala takwalobolwele nangu cimo. Miina fye ya fisooso iya mu tauni e yashele, imo ukulepa amamita pabula. Ukwimba amacinda mulya kwamoneke mupepi no kusumina ukucimfiwa; nalyo line bakapansa bapingwilepo ukwesha.
Icuma Cashiikwa
Mu January 1897 impembwe ya kwesha yalimbilwe, kabili mu kati ka maawala amacinda yalisangilwe. Yasanshishemo amakalata, ifipangano, ne fyalembwa fya mu bulashi. Umusensenga waululwa ku mwela waliyafimbile, kabili imibele ya mpanga yauma yaliyabakilile mupepi ne myaka 2,000.
Mu myeshi ukucila fye panono pali itatu, mupepi na matani yabili aya macinda yalisangilwe ukufuma pa Oxyrhynchus. Ifibokoshi 25 ifikalamba fyalilongelwe no kubweseshiwa ku England mu ngalaba. Kabili mu mupepo uuli onse pa myaka ikumi iyakonkelepo, aba abasambilila babili abashipa balibwelele ku Egypt ku kulundulula ukulonganika kwabo.
Pa kashita kamo, ilintu baleshula inshishi pa Tebtunis, tapali ico bashulile kano fye ifitumbi fyakangwa ifya ŋwena. Umubomfi mu kukalifiwa kwakwe atobawile cimo mu fipimfya. Ku kupapushiwa kwakwe, asangile ukuti capombelwe mu macinda. Iŋwena shimbi, shintu basangile, shabombelwepo mu nshila imo ine, kabili shimbi nasho shakwete ifipo fya macinda ukupakinkishiwa mu mikolomino ya shiko. Ifipimfya fya milembele ya pa kale fyalisangilwe, capamo na mafunde ya cifumu ne fipangano ifyasakaniwa ne fya ndalama fya bukwebo na makalata ya pa mbali.
Fyali fya bucindami nshi fyonse ifi ifyalembwa? Fyashininkishe ukuba ifya kusekesha kukalamba, pantu ifingi fyalembelwe na bantuuntu fye mu ciKoine, iciGreek caseekele ica kalya kasuba. Apantu ayengi aya mashiwi babomfeshe na kabili yalamoneka mu Malembo ya ciGreek aya Baibolo, “Icipingo Cipya,” mu kupumikisha cabele icamonekesha ukuti ululimi mu Malembo talwali ciGreek ca mu Baibolo icaibela, nga fintu abasambilila bamo batubulwile, lelo lwali lulimi lwa munsaunte ulwa bantuuntu fye. E co pa kulinganya inshila amashiwi yabomfiwe mu mibele ya lyonse, ukumfwikisha kwalengama kwalibwike ukwa mabupilibulo ya yako aya Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek.
Bamanyuskripiti ba Baibolo
Ifipimfya fya bamanyuskripiti ba Baibolo na fyo fyalisangilwe, kabili ifi, ilingi line ifyalembelwe pali skripiti wakalabana ukwabula ukuyemfya ukwingi kabili pa fisolobelo fishakosa, fyaiminineko Baibolo ya bantuuntu fye. Natubebete fimo ifya kusanga.
Hunt asangile kope iya cipandwa ca kubalilapo ice Landwe lya kwa Mateo, ifikomo 1 ukufika ku 9, 12, na 14 ukufika ku 20, iyalembelwe mu mwanda wa myaka uwalenga itatu C.E. mu filembo fya ciGreek capikanishiwa (ifilembo fikalamba). Cali no kusanguka P1, icipe ca kubalilapo mu mutande wa fyalembwa fya macinda ukufuma ku fifulo fyalekanalekana, ifilefika nomba mupepi na bamanyuskripiti umwanda nelyo imbali sha bamanyuskripiti ba Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek. Fyali fya mulimo nshi ifikomo finono ifyo Hunt asangile? Umusango wa filembo mu kulengama watungenye fyene ukuba fya mu mwanda wa myaka walenga itatu C.E., kabili ukubebeta kwa kubelengwa kwa fiko kwalangile ifyo fyasuminishenye ne cali pali iyo nshita icalembwa ca bwangu icalembelwe kuli Westcott na Hort. P1 nomba yaba mu University Museum (iŋanda ya kusungilamo babenye) mu Philadelphia, Pennsylvania, U.S.A.
Amacinda ukufuma muli codex imo, nelyo icitabo, yakwata kwi bula lya ku kuso imbali sha kwa Yohane icipandwa 1 na kwi bula lya ku kulyo imbali sha kwa Yohane icipandwa 20. Ukubikwa pamo cipya cipya ukwa mbali shabulile kwatubulwile ifyo shali mu kutendekelako amacinda 25 aye Landwe lyonse, kabili ukufuma mu nshita sha mu kubangilila nga nshi, ifi fifwile fyalisanshishemo icipandwa 21. Fyapeelwe inambala nga P5, fyatunganishiwe ukuba ifya mu mwanda wa myaka uwalenga itatu C.E., kabili nomba fyaba mu British Library mu London, England.
Icipimfya cabamo Abena Roma 1:1-7 calembwa mu filembo fikalamba, ifyakalabana ica kuti abasambilila bamo batontonkenye ukuti cali nakalimo mulimo wa kwa kalume wa ku sukulu. Capeelwe inambala nga P10 kabili catunganishiwa ukuba ica mu mwanda wa myaka walenga ine C.E.
Icasangwa icikalambapo cabamo mupepi ne ciputulwa cimo muli fitatu ica kalata ya ku baHebere. Caambwilwe ku numa ya cimfungwa ukukwatamo ifilembo fya pa kale ifya kwa kalemba wa lyashi lya kale umwina Rome Livy pa ntanshi. Mulandu nshi ifyebo ifyapusanina ifyo pa ntanshi na ku numa? Muli shilya nshiku ukubulisha no mutengo wa fya kulembapo kwapilibwile ukuti amacinda ya pa kale te kuti yonaulwe. Nomba icatantikwa pamo nga P13, catunganishiwa ukulembwa mu myanda ya myaka uwalenga itatu no walenga ine C.E.
Ibula lya macinda ilyabamo ifiputulwa fya Abena Roma ifipandwa 8 na 9, lyalembelwe mu tulembo utunono, lyafumine mu citabo ico icali mupepi na masentimita 11.5 mu kusansama na masentimita yasano epela mu bufumo. Kuti camoneka, lyene, ifyo ukulembwa kwalinga mwi tumba ukwa Malembo e kuntu kwali mu mwanda wa myaka uwalenga itatu C.E. Iyi yabele P27 kabili mu cinkumbawile ilasuminishanya na Codex Vaticanus.
Ifiputulwa fine ifya mabula ukufuma muli codex ya Greek Septuagint fyabamo imbali sha fipandwa mutanda ifya Ukutendeka. Iyi codex yaliba iyakatama pa mulandu wa kutunganishiwa kwa iko ku mwanda wa myaka uwalenga ibili nelyo itatu C.E. kabili pa mulandu wa kuti ifi fipandwa tafyabamo muli Codex Vaticanus kabili fyalyonaika muli Codex Sinaiticus. Ukupeelwa inambala nga Papyrus 656, aya mabula nomba yaba mu Bodleian Library, Oxford, England.
Ifi fipimfya fyonse tafilanga ukupusana kukalamba ukuli konse ukufuma kuli bamanyuskripiti besu ababako aba mu kubangilila, e co fishininkisha ukuti ukulembwa kwa Baibolo kwalyanene pali iyo nshita ya mu kubangilila pa kati ka bantuuntu fye mu ncende yabesha ukutali iya Egypt. Na kabili fishinina icitetekelo cesu mu kushintililwapo no kulungama kwa Cebo ca kwa Lesa.
[Icikope pe bula 27]
Amacinda ukufuma muli Faiyūm ayabamo ifiputulwa ukufuma muli Yohane, icipandwa 1
[Abatusuminishe]
Mu kuba no lusa lwa British Library
[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 26]
Pictorial Arhive (Near Eastern History) Est.