Yehova Aliba Icubo Candi

NGA FINTU CASHIMIKWA NA PENELOPE MAKRIS

Mayo mu kunakilila ampaapeete ukuti: “Fumako ku mulume obe; bandume yobe bakakufwaila umbi uwacilapo busuma.” Mulandu nshi mayo uwantemwa engafwaila ukuti mpwishe icupo? Cinshi camukalifye muli yo nshila?

NAFYELWE mu 1897 mu mushi unono uwa Ambelos, pa cishi ca mu Greece ica Samos. Ulupwa lwesu baali filundwa fyakamamo na menshi ifye Calici lya Greek Orthodox. Tata afwile ninshi kwashala fye inshiku shinono ilyo nshilafyalwa, kanshi ine na Mayo, na bamunyinane batatu, twali no kulabombesha pa kuti fye twingatwalilila abomi mu bupiina bwabipisha ubwa muli shilya nshita.

Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yalitendeke mu 1914, kabili mu kwangufyanya pa numa ya ico bamunyinane babili abakalamba balikambishiwe ukuyayafwilishako mu mulalo wa fita. Lelo pa kusengauka ukuyako, bakuukiile ku America, ukusha ine na munyina umbi pa ŋanda na Mayo. Papitile fye imyaka inono, mu 1920, nalyupilwe kuli Dimitris, kafundisha wacaice uwa mu mushi wesu.

Ukutandala Kwacindama

Pa numa fye ya kuupwa, bandume ya bamayo baishile ku kututandalila ukufuma ku America. Baishileko ne citabo cimo ica mu mavolyumu ya Studies in the Scriptures, ifyalembelwe na Charles Taze Russell. Lwali lupapulo lwa Basambi ba Baibolo, abo nomba baishibikwa ukuti ni Nte sha kwa Yehova.

Lintu Dimitris akupukwile ici citabo, asangilemo ilyashi ilyalemucusha ukutula fye lintu aali umwaice, “Cinshi cicitika ku muntu nga afwa?” Ku sukulu lya ku sekondare aliipwisheko uwasambilila ifya mipepele uwa ba Greek Orthodox pa lwa ili line lyashi lelo tapokelele icasuko ica kwikusha. Ukulondolola kwaumfwika ukwabamo amano ukwapeelwe muli lulya lupapulo kwalengele Dimitris ukucankwa nga nshi ica kuti alungeme fye ku cikuulwa uko baleshitishisha kofi, uko abaume abaGriki bakumana ukulingana no mwata. Kulya aileshimika ukufuma muli Baibolo ifintu asambilile.

Ukushangilila Kwesu ku Cine ca Baibolo

Mupepi na pa nshita ine iyi—mu kubangilila kwa ba 1920—Greece ninshi ali mu nkondo na imbi. Dimitris alisendelwe mu bushilika bwa kupatikisha kabili bamutumine ku mulundu uwa calo ca Turkey, mu Asia Minor. Alicenenwe kabili bamutumine ukuti abwelele ku ŋanda. Ilyo apuupuutwike, namushindike ukuya ku Smyrna, Asia Minor (nomba ni Izmir, Turkey). Lintu inkondo yapwile mu kupumikisha mu 1922, twalifulumwike. Na kuba, twapuswike fye kwempe mu bwato ubwaonaike cabipisha lintu twaleya ku Samos. Lintu twafikile pa ŋanda, twalifukeme no kutootela Lesa—Lesa uo twaishibe fye finono sana pa lwa wene.

Mu kwangufyanya Dimitris apeelwe umulimo wa kusambilisha pe sukulu mu Vathy, umusumba wa bwangalishi uwa cilya cishi. Alitwalilile ukubelenga impapulo sha Basambi ba Baibolo, kabili kwali inshita ya bushiku imo ninshi no kuloka ileloka babili aba mu Basambi ba Baibolo balitutandalile ukufuma ku cishi ca Chios. Balibwelele ukufuma ku America ukwisabomba bukolopota, nga fintu bakabila ba mbila nsuma aba nshita yonse balebeta. Twalibasungile mu ŋanda bulya bushiku, kabili balandile kuli ifwe pa lwa fintu ifingi ukukuma ku mifwaile ya kwa Lesa.

Pa numa ya ico Dimitris anjebele ati: “Penelope, nimona ukuti ici e cine, kabili mfwile ukucikonka. Ici cilepilibulo kuti ningile ukuleka ukwimba mwi Calici lya Greek Orthodox no kuti nshalesangwa kwi calici na bana be sukulu.” Nangu ca kuti ukwishiba kwesu pa lwa kwa Yehova kwali ukwapeleela, ukufwaisha kwesu ukwa kumubombela kwena kwali ukwakosa. E co nalyaswike nati: “Ine te kuti mucilikile. Imwe konkanyenipo fye.”

Alundilepo mu kushimunuka ati: “Kwena ee, lelo nga cintu tulecita caishibikwa, ine ninshi incito yapwa.”

“Mwilasakamana,” e fyo namwebele, “bushe abantu bonse fye baliila mu mulimo wa bukafundisha? Tuli baice na maka natukwata, kabili Lesa nga atwaafwa kuti twasanga incito kumbi.”

Mupepi na pali iyi nshita twaishileishibo kuti Umusambi wa Baibolo na umbi—na o wine aali ni kolopota—alishile ukufuma ku Samos. Lintu twaumfwile ukuti bakapokola nabamutana ulusa lwa kuti apeele ilyashi lya Baibolo ilya cintubwingi, twaile tulemufwaya. Twamusangile mwi tuuka alelanshanya na basambilila ifya mipepele babili aba Greek Orthodox. Pa kulengwe nsoni pa mulandu wa kufilwo kupokololako ifisumino fyabo ukubomfya Baibolo, aba basambilila ifya mipepele mu kwangufyanya balifuminemo no kuya baya. Umulume wandi, pa kupapushiwa no bwishibilo bwa kwa uyu kolopota, aipwishe ati: “Mucita shani pa kuti mulebomfya Baibolo mu kwanguka muli ilya nshila?”

“Twalikwate nshila tusambilililamo Baibolo,” e fyo ayaswike. Ilyo aiswile icola, abuulilemo icitabo ca kusambililamo ica The Harp of God no kutulanga ifya kubomfya ici citabo mu kusambilila kwa musango yo. Twalefwaisha sana ukusambilila ica kuti ine no mulume wandi, na kolopota wine, na baume bambi babili ilyo line fye twaendele pamo no yu shimatuuka ukuya ku ŋanda ku mwakwe. Kolopota apeele umo umo uwa ifwe icitabo ca The Harp of God, kabili twatendeke ukusambilila ilyo line fye. Twatwalilile ukusambilila kwesu mpaka fye cacila na pa kati ka bushiku, kabili ilyo calepalama ku maca, twatendeke ukusambilila inyimbo ishaleimbwa na Basambi ba Baibolo.

Ukutula lilya no kuya ku ntanshi, natendeke ukusambilila Baibolo amaawala ayengiko ubushiku bumo. Abasambi ba Baibolo abalefuma ku fyalo fimbi balitwalilile ukutupayanishisha ifya kwaafwa ukusambilila Baibolo. Mu January 1926, naipeele kuli Lesa mwi pepo, ukulapo kuti ukwabulo kushako nkalacito kufwaya kwakwe. Pa numa muli lulya lusuba ine no mulume wandi twalangilile ukuipeela kwesu mu lubatisho lwa mu menshi. Twali no kufwaisha kwakosa ukwa kulanda kuli bambi pa lwa fintu twalesambilila, e co twatendeke ubutumikishi bwa ku mwinshi no mwinshi mu kuba na trakiti wa Message of Hope (Ubukombe bwe Subilo).

Ukushipikisha Ukukaanya Ukwakosa

Kasuba kamo umukashana umo alindaalike ukuti njesangwa ku mapepo pa kalicalici ka ba Greek Orthodox. Nalimulondolwelele nati: “Ine nalileka ukupepela Lesa muli iyo nshila, nomba mpepela wene mu mupashi na mu cine, nga fintu Baibolo isambilisha.” (Yohane 4:23, 24) Alisungwike kabili aile aletandanya ilyashi mpanga fye yonse ulwa cacitike, ukusambukisha fye no mulume wandi.

Ni cikanga fye uuli onse atendeke ukukaanya. Takwali uko twalesanga umutende—atemwa mu ŋanda mu mwesu nangu pa kulongana uko twalelongana na banono abaalesekelela pali cilya cishi. Pa mulandu wa kusongelekanya kwa bashimapepo ba baOrthodox, amabumba yalebungana pa nse ya cifulo twalelonganinapo, ukulapoosa amabwe no kulalaisha insele.

Ilyo twaleananya trakiti wa Message of Hope, abana banono balitushingulwike uku ninshi balepunda abati “baMyaka Ikana” na mashiwi yambi aya museebanya. Ababomfi banankwe aba mulume wandi na bo batendeke ukumuletelo bwafya. Ku kupwa kwa 1926 baishilemulubulwisha, no kumusanga no mulandu wa kuti talingile ukuba kafundisha wa pe sukulu lya cintubwingi, kabili bamupingwilile inshiku 15 mu cifungo.

Lintu Mayo aumfwile ulwa ici, anjebele ukuti mfumeko ku mulume wandi. Namwaswike nati: “Umfweni mayo, imwe mwalishiba ifyo fye na ine naishiba ukuti nalimutemwa sana kabili nalimucindika. Lelo nshingamusuminisha nangu panono ukuti muncilikile ku kupepa Lesa wa cine, Yehova.” Aliile ku mushi uko aleikala uwafwilama icine cine.

Mu 1927 ukulongana kukalamba ukwa Basambi ba Baibolo kwabelele mu Athens, kabili Yehova alitwiswilile inshila ya kuyasangwako. Twalicilimushiwe no kukoseleshiwa lwa ku mupashi pa kubungana na basumina banensu abashaifulila. Ilyo twabwelele ku Samos, twayanenye mu matauni na mu mishi ya pa cishi cesu batrakiti 5,000 aba mutwe wa kuti A Testimony to the Rulers of the World.

Mupepi na pali ilya nshita Dimitris balimutamfishe pa cifulo cakwe ica bukafundisha, kabili pa mulandu wa kutukwatile mpatila, cali ni cikanga fye cibe icishingacitika ukusange ncito. Lelo apantu nalishibe ukubila na Dimitris aali uwalamuka mu fya kupentapenta, twalesangako mumo umwa kuliila. Mu 1928 umulume wandi alipingwililwe ukukakwa imyeshi ibili, pamo na bamunyina bambi bane aba Bwina Kristu aba mu Samos, pa mulandu wa kushimikila imbila nsuma. Apo ni ne Musambi wa Baibolo uwashele fye umuntungwa, nali no kulabapeela ifya kulya mu cifungo.

Ukulwishanya na Malwele Yabipisha

Inshita imo naishilelwala tubercular spondylitis, ubulwele bwa mutatakuya ubo pali yo nshita bushaishibikwe. Ku mukoshi kwalifiitile kabili naleumfwa impepo iikalamba nga nshi mu mubili. Ukundapwa kwabimbilemo ukubikwa mu ca kufwikwa icamaswako impemba ukutula fye pa mukoshi ukufika na ku matanta. Pa kuti twingakwatako indalama, umulume wandi ashitishe impanga pa kuti ningatwalilila ukulaundapwa. Pa kuyumfwa ukumanama, nalepepa kuli Lesa cila bushiku ukuti ampeko amaka.

Lintu balupwa lwandi balentandalila, balesonkeleshapo pa kukaanya. Mayo alesoso kuti ico twalepitila muli fyonse ifi ni pa mulandu wa kuti twalifumine uko twalepepa. Apo nshakwete amaka ya kusela pantu naleele, ico nalesailapo calebomba ku filamba ilyo nalepaapaata kuli Shifwe wa ku muulu ukuti ampeeleko ukutekanya no bukose pa kuti ningashipikisha.

Pa kalitebulo kabelele mupepi no busanshi bwandi, nalibikilepo Baibolo no tutabo na matrakiti ifya kupako abaletandala. Cali lipaalo ukuti ukulongana kwa cilonganino cesu icinono kwalebela mu ŋanda mu mwesu; lyonse nalepokelela ukukoseleshiwa lwa ku mupashi. Twali no kushitisha impanga na imbi pa kuti twingalipilila ukundapwa kwa fya cipatala kuli dokota uwa ku Athens.

Mu kwangufyanya pa numa, kangalila wenda alitutandalile. Aali uwa bulanda nga nshi pa kumona uko ndi muli iyi mibele na Dimitris ukwabule ncito. Mu cikuuku alipekenyeko ukuti twingayaikala mu Mytilene pa cishi ca Lesbos. Twakuukiile kulya mu 1934, kabili Dimitris aali na maka ya kusange ncito. Na kabili kulya kwine twalisangileko bamunyina na bankashi ba Bwina Kristu abashaiwamina abansakamene mu kulwala kwandi. Panono panono, pa numa ya kundapwa pa myaka isano, nasukile napolelela.

Nangu cibe fyo, mu 1946, pa numa fye ya Nkondo ya Calo Iyalenga Bubili, na kabili nalilwele sana, ili lyena nalwele tubercular peritonitis. Nali mu busanshi pa myeshi isano pa mulandu wa mpepo ishaibipila no kukalipisha kwa mubili. Lelo, nga fintu nalecita umuku wa kubalilapo, nshalekele ukulalanda pa lwa kwa Yehova ku balentandalila. Mu kupita kwa nshita, nalipuupuutwike.

Ukucita Bupainiya te Mulandu no Kukaanya

Ico Inte sha kwa Yehova shalekumanya fye lyonse cali kukaanya mu Greece mu myaka ya pa numa ya nkondo. Imiku iingi twaleikatwa ilintu twaleba mu butumikishi bwa ku ŋanda ne ŋanda. Umulume wandi ukubika pamo inshiku abombeele cifungo shali mupepi no mwaka uutuntulu. Ilyo twaleima pa kuya mu butumikishi, ilingi line twaleipekanya ukuyaikatwa no kusendama ku kapokola. Lelo Yehova taatulekeleshe. Lyonse fye alipayenye ubukose bwalekabilwa na maka ya kushipikisha.

Muli ba 1940, nabelengele muli Informant (icaba nomba Ubutumikishi Bwesu Ubwa Bufumu) pa lwa kupayanya kwa bupainiya bwa pa kutuusha. Napingwilepo ukubombako muli ulu lubali lwa mulimo ulwalefwaya ukupeeleshako amaawala 75 ku butumikishi pa mweshi. Pali uyu mulandu, ifipempu fyandi ifya kubwelelamo na masambililo ya Baibolo fyalingilishiweko—pa nshita imo naletungulula amasambililo 17 aya cila mulungu. Na kabili naishilesanga aba kutwalila magazini lyonse mu ncende ya bukwebo iya mu Mytilene, umo naletwala mupepi na bamagazini ba Ulupungu lwa kwa Kalinda na Loleni! 300 ku matuuka, amaofesi, na ku mabanki.

Lintu kangalila wenda abombeele icilonganino cesu mu 1964, atile: “Nkashi Penelope, nimona kuli Kardi wenu wa Calembwa ca Bukasabankanya ifya kufumamo fishaiwamina fintu mulekwata mu butumikishi bwenu. Mulandu nshi mushingalembela ukwipusha bupainiya bwa nshita yonse?” Lyonse nkatwalilila ukutootela pali uku kukoselesha; ubutumikishi bwa nshita yonse bwaliba e kusekelela kwandi ukucila pa myaka 30.

Ica Kukumanya ca Kulambula

Mu Mytilene mwabamo incende imo iyakwatishamo abekashi iyo beta Langada, ukwaleikala imbutushi abena Greece. Twalesengauka ukuya ku ŋanda ne ŋanda mulya pa mulandu wa kukaanya kwa bumpelwa mano uko twalekumanya. Nangu cibe fyo, lintu umulume wandi aali mu cifungo, nalepulinkanya muli iyi ncende pa kuya ku kumutandalila. Akasuba kamo aka mufumbi umwanakashi umo andaalike ukuti nje ku mwakwe ku kwipukisha pa lwa mulandu umulume wandi abelele mu cifungo. Nalondolwele nati cali ni pa kushimikile mbila nsuma ya Bufumu bwa kwa Lesa no kuti aalecula nga fintu fye Kristu aculile.

Mu kupita kwa nshita, umwanakashi na umbi apekenye ukuti nkapite pa ŋanda pa mwakwe. Lintu nafikile nasangile ukuti nalaalika abanakashi ubwingi bonse pamo 12. Naenekele fyo kuti kwabako ukukaanya, e co nalipepele kuli Lesa ukumpeelako amano no bukose ubwa kulolenkana ne cili conse icili no kucitika. Aba banakashi baali ne fipusho ifingi, kabili bamo baalepaasha, lelo nali na maka ya kupeela ifyasuko fya mu Malembo. Ilyo naimine nati ndeya, namayo umwine ŋanda anombele ukuti ningabwela na kabili ubushiku bwakonkelepo. Mu nsansa, nalisumine kuli ubu bwite. Lintu ine na untu twalebomba nankwe twafikile ubushiku bwakonkelepo, twasangile aba banakashi kale kale balelolela.

Pa numa ukulanshanya kwesu ukwa mu Malembo kwalitwalilile ukubako fye lyonse, kabili amasambililo ya Baibolo ayengi yalitendeke. Ubwingi bwa aba banakashi balilundulwike mu kwishiba kwalungikwa, ne ndupwa shabo na sho shalilundulwike. Ili bumba pa numa lyali e ntendekelo ya cilonganino icipya ica Nte sha kwa Yehova mu Mytilene.

Yehova Alincitilo Busuma

Pa myake ingi yapita Yehova alipaala ukubombesha kwandi no kwa mulume wandi ukwa kufwayo Kumubombela. Inte shinono fye ishali mu Samos muli ba 1920 shalifula ukufika ku kuba ifilonganino fibili ne bumba limo ilya bakasabankanya mupepi na 130. Kabili pa cishi ca Lesbos, paliba ifilonganino fine na mabumba yasano ifisanshamo bakabilisha ba Bufumu 430. Umulume wandi mu kucincila abilishe Ubufumu bwa kwa Lesa ukufikile mfwa yakwe mu 1977. Mwandi lyaba lishuko ukumona abo bantu twayafwile ukuti bacili baletwalilila abapimpa mu butumikishi! Ee, mu kuba na bana babo, abeshikulu babo, ne fishikulula, balipanga ibumba likalamba ililepepa Yehova mu kwikatana!

Inshila yandi iya mulimo wa Bwina Kristu, iyo nomba ingatambuluka ukucila na pa myaka 70, tayaba iyayanguka. Lelo Yehova aliba licele ilishingalinganishiwako. Pa mulandu wa mushinku wandi uwatantalila no kulwalilila, nalishinshibikwa ukusendama fye mu busanshi kabili nalipeleela mu kushimikila kuntu ningashimikila. Lelo, pamo nge fyo kemba wa malumbo acitile, kuti nasosa kuli Yehova ukuti: “Cubo candi kabili icele lyandi, Lesa wandi uo ntetekela!”—Ilumbo 91:2.

(Nkashi Makris afwile lintu cino cipande calepekanishiwa. Aakwete isubilo lya ku muulu.)

[Icikope pe bula 26]

No mulume wakwe mu 1955

[Icikope pe bula 26]

Nkashi Makris nga aali ne myaka 100 mu January 1997