Ifya Kwishiba Ifishibilo

Dokota David G. Fassler atile: “Ubulanda ca cifyalilwa; ukupopomenwa kwena bulwele. Ukumfwikisha no kwishiba apo ifi fyapusanina e paba ubwafya.”

FILYA fine fyaba amalwele yambi, ukupopomenwa nako kwalikwata ifishibilo fyamonekesha. Nalyo line tacayanguka ukwishiba bwangu ifi fishibilo. Mulandu nshi? Pantu abapungwe abengi balabombomana mu nshita mu nshita, nga filya fine ciba na ku bakalamba. Kuti twaishiba shani ukuti uku kubombomana fye e lyo uku kupopomenwa? Ilingi line, kuti twakwishibila ku kucilamo kwa mibele umo alimo e lyo ne nshiku cimusendela pa kuti abe bwino.

Ukucilamo kulesanshamo icipimo uwacaice afikapo ukubombomana. Ukucila pa kubombomana fye kwa pa nshita iinono, ukupopomenwa bulwele bwa nkuntu ubukuma sana uwacaice ica kuti taba umutuntulu. Dokota Andrew Slaby alondolola ukushika kwa iyi mibele ati: “Elenganyeni ubukali bwabipisha ubo mwapitamo—napamo mwafunike fupa, nangu lino lyalekalipa, nelyo ukushikitika kwa kupaapa—nomba, ubo bukali mwaumfwile mubufushe imiku 10 kabili mwelenganye no kuti tamwishibe icilelenga ukuti mulekalipwa; napamo nomba e lyo mwaeshako ukutunganya ifyo ubukali bwa kupopomenwa bwaba.”

Inshita ilelosha ku nshita cisenda pa kuti ukubombomana kupwe. Leon Cytryn na Donald H. McKnew, Jr., abasoma sana ifya cipatala batile, “umwana uushilanga ifishibilo fya kuti nasansamushiwa nelyo ifya kutendeka ukubomba nge fyo alebomba mu mulungu umo ilyo ashilabombomana (te mulandu ne ca mubombomanike)—nelyo mu myeshi 6 pa numa ya kupita mu co umwine alemona ukuti kulufya kukalamba—aba mu bwafya bwa kupopomenwa.”

Ifishibilo Fyaseeka

Ukupopomenwa kwishibikwa fye ilyo uwacaice alelanga ifishibilo ifingi mu bushiku bumo, cila bushiku, kabili pa milungu ibili nelyo ukucilapo. Ukubombomana kwa pa nshita fye iinono bakwita ati ukupopomenwa kunono. Ukupopomenwa kwa mutatakuya, kwishibikilwa ku fishibilo fyatwalilila pa mwaka umo nelyo ukucilapo, ukupepemukako fye pa myeshi ibili nelyo ukucepako. Muli iyi mibele yonse, fishibilo nshi ifyaseeka ifya kupopomenwa?a

Ukwaluka kwa apo pene ukwa fyo umuntu aleyumfwa ne mibele. Umupungwe uwali uwacumfwila kuti ayaluka fye mu nshita iinono no kuba uwayafya. Imicitile ya bucipondoka ukusanshako no kubutuka pa ng’anda fyaliseeka pa bapungwe abapopomenwa.

Ukuitalusha ku bantu. Uwacaice uwapopomenwa kuti atendeka ukuitalusha ku banankwe. Nelyo kuti caba ukuti ifibusa e fyataluka umunabo uupopomenwe, pa mulandu wa kuti bamona ali ne mibele imo nelyo imicitile yabipa.

Ukupata imilimo iingi. Umupungwe aloleshako fye ilyo bambi balecita fimo. Ifya kuleseshamo icitendwe ifyo atemenwe sana nomba afimona ukuti fya kuletela fye ubunang’ani.

Ukwaluka kwamonekesha mu milile. Incenshi ishingi shitila amalwele pamo ngo bwa kukanafwaya ukulya, ubwa kucilamo ukufwaisha ukulya, no bwa bukatubi ilingi yamoneka lintu umo apopomenwe (kabili inshita shimo kuti yalengwa no kupopomenwa).

Amafya ya kulala. Umupungwe kuti nalimo alelala fye panono nelyo ukulalisha. Bamo imilalile yabo ilafulunganishiwa, tabalala ubushiku bonse, inshita balala ni nshita ya kasuba.

Amafya pa sukulu. Uwacaice uwapopomenwa tomfwana na bakafundisha na banankwe, kabili nga balemba amashindano alapona. Tapakokola uyu mupungwe alashimunuka no kuya ku sukulu.

Imicitile ya busanso nelyo iya kuibika mu kapoosa mweo. Imicitile iyabamo ubusanso kuti yalanga ukuti uwacaice natendwa ukuba no mweo. Ukuilepaula umubili nako kuti kwaba ca kwishibilako.

Ukuilinga uushili kantu nelyo ukuipeela imilandu iishalinga. Umupungwe uupopomenwe alacilamo ukuilengulula, ukumona kwati tapali ico engacita pa calo, nangu ca kuti kwena kuti acitapo fimo.

Amafya ya ku muntontonkanya. Nga ca kuti icilelenga ukupopomenwa tacisangilwe, kuti kwaishibikilwa ku mutwe ubukali, umusana ubukali, mu mala ukukalipa, na malwele yapalako.

Ukubwelabwela kwa matontonkanyo ya kufwa nelyo ukufwaya ukuipaya. Ukobelwa na malyashi ya kutiinya cilangililo ca kupopomenwa. Cimo cine nangu nga alelanda ulwa kufwaya ukuipaya.—Moneni umukululo uli pe samba.

Ubulwele bwa Bipolar Disorder

Ifi fishibilo fimo fine kuti fyasangwa na mu bulwele na bumbi ubufulunganya ubwa bipolar disorder.

Dokota Barbara D. Ingersoll na Dokota Sam Goldstein, batile ubulwele bwa bipolar disorder (ubwaishibikwa na kabili ukuti manic-depressive disorder) “bulwele bwa kupopomenwa kwa mu nshita mu nshita iyo umuntu acilamo ukukuntukilwa no kukwatisha amaka—na kuba ukucilapo nga nshi pa nkuntu shalinga isho bonse twakwata.”

Iyi mibele umuntu abamo itwa ati mania e kutila ukufulungana. Ifishibilo fya ubu bulwele fisanshamo ukululumba kwa matontonkanyo, ukucishamo ukulandalanda, no kucepelwa utulo. Na kuba, umulwele kuti aikala fye ukwabula ukulala pa nshiku ishingi ukwabula no kufunshika. Icishibilo na cimbi ica bulwele bwa bipolar disorder ca kutungululwa ne caisamo fye apo pene ukwabula ukutontonkanya na pa fingatumbukamo mu co walacita. Lipoti wa ba United States National Institute of Mental Health atile: “Ukufulungana ilingi line kukuma umuntontonkanya, ubupingushi bwa muntu, ne mibele yakwe mu bwikashi mu micitile iilenga amafya yabipisha no museebanya.” Ni nshita nshi ipitapo pa kuti uuli muli iyi mibele ya kufulungana abwele mu buntu? Limo limo ni nshiku fye ishinono; limbi nalyo, uku kufulungana kusenda imyeshi iingi ilyo takulapyanwapo no bulwele bunankwe ubwa kupopomenwa.

Pa bengalwala sana ubu bulwele bwa bipolar disorder pali na ba mu lupwa umwaba uwalwalako ubu bulwele. Iciwemeko fye ca kuti isubilo e ko lyaba ku balwala ubu bulwele. Icitabo ca The Bipolar Child, cisosa ukuti: “Nga ca kuti ubulwele bwasangwa bwangu, kabili bwaundapwa na bwangu, aba bana ne ndupwa shabo kuti baikala fye bwino sana.”

Cili icacindama ukwishiba ukuti icishibilo fye cimo te cilangililo ca kupopomenwa nelyo bipolar disorder. Ilingi line, ifishibilo ifingi ifimoneka pa nshita ntali e filanga ukuti umo napopomenwa. Nalyo line, icipusho cicili tacilayasukwa ica kuti, Mulandu nshi ubu ubulwele bukumina abapungwe?

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 6]

ILYO UMWANA ALEFWAYA UKUIPAYA

Mu mwaka wa nomba line akabungwe ka United States Centers for Disease Control, katile imfwa sha bacaice abengi mu United States shali sha kuipaya ukucila isha kufwa fye ku malwele pamo nga kansa, ubulwele bwa ku mutima, AIDS, ukufyalwa uwalemana, lupuma, akalaso, influenza, e lyo no bulwele bwa kuli bapwapwa ilyo twayasakanya pamo. Icishinka na cimbi icisakamika ni ci: Amalipoti ya kuipaya nayengilishiwako sana pa bantu abali ne myaka pa kati ka 10 na 14.

Bushe kuti kwaba ukucingilila abacaice ku kuipaya? Kwena, inshita shimo kuti kwaba. Dokota Kathleen McCoy alembele ati: “Ifipendo filangilila ukuti abengi abaipeye balyeseshepo nelyo kulandapo fimo ifyalelola ku kuipaya. Nga ca kuti umwana wenu umupungwe alandapo fye ulwa kuipaya, ukwabula ukwikata na ku cani kutikisheni kabili nga cakabilwa lombeni ubwafwilisho ku ncenshi.”

Ifi ukupopomenwa kwa bapungwe kuseekele kufwile ukulenga abafyashi na bakalamba bambi ukupoosako amano ku fishibilo uwacaice akwata ilyo alefwaya ukuipaya. Dokota Andrew Slaby alembele mu citabo cakwe ica No One Saw My Pain ati: “Mu milandu iingi iya kuipaya iyo napitulukamo, ifishibilo fye pange uwacaice akwete ilya kuipaya fyalisulilweko nelyo ukufimona nge fya kusekesha fye. Ulupwa ne fibusa tabaumfwikishe ukwaluka kukalamba uko balemona mu wacaice. Bapoosele amano ku fyalecitwa ukucila ku calelenga, ica kuti ‘amafya ya mu lupwa’ nelyo ‘ukunwa imiti ikola’ nelyo ‘ukukanafwaya ukulya ukwa pa nshita ntali’ e co basangile ukuti e bwafya. Limo limo ukukalipa, ukufulunganishiwa, no kukalifiwa fyaleundapwa lelo ukupopomenwa kwena kwaleshala. Ubwafya bukalamba bwaleshala, bulecululusha no kulundako ubukali.”

Umulandu onse naumfwika: Ilyo mwamona ifishibilo fya kufwaya ukuipaya mwitila lwa mwanoseka!

[Icikope pe bula 7]

Inshita shimo, bucipondoka cishibilo ca kupopomenwa ukushilamoneka

[Icikope pe bula 7]

Abapungwe abapopomenwa ilingi balapata ifyo baletemwa ukucita