Bushe Ubutotelo mu Cituntulu Bwaliba Ubwakabilwa?

“Ubutotelo kwishe cefu ku cibumbwa cacitwo lumanimani, ukuyumfwa kwa bulanda ku calo ca bunkalwe, kabili umweo wa mibele yabulamo ukulangulukila. Bwaba maluulu ya bantu”

BUSHE ubutotelo bwaliba ubwacindama kuli iwe? Bushe uli, nakalimo, icilundwa ce bumba lya butotelo nelyo icalici? Nga ni fyo, naukwata ifingi ifya munsaunte mu kuba na bantu abaikeleko ku numa mu 1844, umwaka ilyo uwasambilila amano ya buntunse uwa ku Germany Karl Marx alembele ukuti: “Ubutotelo . . . maluulu ya bantu.” Muli isho nshiku mupepi no uli onse aleya kwi calici kabili ubutotelo bwalikwete ukusonga kwakosa pa cipimo icili conse ica sosaite. Ilelo, ico calyaluka apakalamba, kabili ubutotelo bubomba ulubali lunono nelyo ukukanabomba mu bumi bwa myanda ya mamilioni ya bantu. Nga ca kuti ulaya kwi calici, uli mu kupalishako uwa mu banono mu bwikashi bobe.

Cinshi calengele ukwaluka? Ku cintu cimo, Karl Marx alundulwile amano ya buntunse aya kulwisha ubutotelo ayo yabele aya kusonga nga nshi. Marx mu kumonekesha alangulwike ubutotelo nge cipindami ku kulunduluka kwa buntunse. Atungile ukuti ukukabila kwa mutundu wa muntu kuti kwaikushiwa mu kuwaminako ku kutemwe fimoneka, amano ya buntunse ayashashile ncende kuli Lesa nelyo ku butotelo bwa cishilano. Ici camutungulwile ku kulondolola ukuti: “Icikabilwa ca kubalilapo ku nsansa sha bantu cili kufumyapo ubutotelo.”

Amano ya buntunse aya kwa Marx aya kutemwe fimoneka yalundulwilwe mu kukonkapo ku waishibisha ifya kwangalila capamo Friedrich Engels uwa ku Germany ne ntungulushi ya buKomyunisti Vladimir Lenin uwa ku Russia. Yaishile mu kwishibikwa nga buMarx-Lenin. Ukufikila nomba line, ukucila pa mutundu wa muntu umo muli batatu aikele pe samba lya buteko bwa bupolitiki ubo ubwakonkele aya mano ya buntunse aya bumukanalesa pa cipimo cakulilako nelyo icinono. Abaume abengi na banakashi bacili balacite co.

Ukwandatilwa ne Fya mu Calo

Lelo ukwanana kwa mano ya buntunse aya buKomyunisti tacali e ceka icanashishe ukufyambata kwa butotelo pa mutundu wa muntu. Ukulunduluka mwi bala lya sayansi na ko kwalikwetemo ulubali. Ku ca kumwenako, ukuseeka kwa cifundisho ca kusanguka kwatungulwile abengi ku kutwishika ukubapo kwa kwa Kabumba. Kabili kwaliko ifya kusangwilako fimbi.

Encyclopædia Britannica ilumbula “ukusanga kwa bulondoloshi bwa busayansi ubwa cinjelengwe ico akale capeeleshiwe ku fya kulenga fyacila pa maka ya buntunse” no “kufumyapo kwa kusonga kwa butotelo bwaikatana ukufuma ku mibombele ya cibulungwa pamo nga mu fya miti, amasomo ne fya kupangapanga.” Ukulunduluka ukupala uku kwatungulula ku kukula kwa kwandatilwa ne fya mu calo. Cinshi caba ukwandatilwa ne fya mu calo? Kwalondololwa nga “imimwene ya bumi . . . iyashimpwa pa mutande wa fishinka fya kuti ubutotelo no kulangulukapo kwa butotelo filingile ukusuulwako nelyo ukufumishiwako mufulo mufulo.” Ukwandatilwa ne fya mu calo kwaliba ukwa kusonga mu fyalo fya ciKomyunisti ne fishili fya ciKomyunisti.

Lelo ukwandatilwa ne fya mu calo na buMarx-Lenin tafyali fyeka mu kunasha ukusonga kwa butotelo. Amacalici ya Kristendomu yafwile ukwakanako ukupeelwo mulandu. Mulandu nshi? Pantu pa myanda ya myaka balibomfeshe bubi bubi ubulashi bwabo. Kabili balisambilishe ififundisho ifyashimpilwe pa fishilano fishili fya mu malembo na mano ya buntunse ukucila pali Baibolo. E ico, abengi mu mikuni yabo baali abanaka nga nshi lwa ku mupashi ku kucimfya ukusansa kwabipisha ukwa kwandatilwa ne fya mu calo.

Mu kulundapo, amacalici ayene ku lubali lukalamba mu kupelako yanakile ku kwandatilwa ne fya mu calo. Mu mwanda wa myaka uwalenga 19, abasambilila ifya butotelo mu Kristendomu baishile no musango wasumbukisha uwa kulengulula uyo uwaonawile, ku bengi, ukucetekelwa kwa Baibolo pamo nge Cebo ca kwa Lesa icapuutwamo. Amacalici, ukusanshako Icalici lya Roma Katolika, yapokelele icifundisho ca kusanguka. Ee, bacili batungile ukusumina mu kubumba. Lelo basuminishe ukucitikako kwa kuti umubili wa muntu walisangwike, ilintu umweo weka fye e wabumbilwe na Lesa. Mu kati ka ba 1960, buProtestanti bwaishile ne cisambilisho ca butotelo ico cabilishe “imfwa ya kwa Lesa.” Intungulushi ishingi isha baProtestanti batekeleshe umusango wa bumi uwa kutemwe fimoneka. Basuminishe ukwampana kwa bwamba ukwa pa ntanshi ya cupo kabili nelyo fye kwampana kwa balalana ba bwamba bumo bwine. Abasambilila ifya butotelo baKatolika bamo balundulwile icisambilisho ca butotelo ica kulubula, ukusakanya buKatolika na bumwaluka bwa buMarx.

Ukubwelele Numa Ukwa Kwandatilwa ne Fya mu Calo

Muli ifyo, ukwandatilwa ne fya mu calo kwatekele na maka, ukucilisha mu kati ka ba 1960, kabili ukufikila mupepi na pa kati ka ba 1970. Lyene ifintu fyalyalwike na kabili. Ubutotelo, nangu cingati, te ku cipimo cikalamba, amacalici yakalamba, yamoneke ukubweluluka. Ukushinguluka icalo, impela ya ba 1970 na ba 1980 yacitile ubunte ukufula kwa lubilo lubilo ukwa mabumba ayapya aya butotelo.

Mulandu nshi uwa kubukuluka kwa butotelo? Uwasambilila ifya kwangalila capamo Gilles Kepel uwa ku France alondolwele ukuti “abantuuntu fye abasambilila lwa ku mubili . . . basumina ukuti intambi sha ku calo shabatungulula ku mpela yabulwamo akantu no kuti pa kutunga ukulubuka kwabo ukufuma kuli Lesa, abantu balelobolola ico babyala ku cilumba cabo na bu ca fye, ukucilumbula, ubuulungani, ukulekana, AIDS, ukubomfya bubi bubi imiti ikola, [no] kuipaya.”

Ukubwelele numa ukwa kwandatilwa ne fya mu calo kwalingilishiwako cipya cipya ukutula pa kubongoloka kwamonekesha ukwa nomba line ukwa buMarx-Lenin. Ku bantu abengi aya mano ya buntunse aya bumukanalesa yasangwike ubutotelo bwashininkishiwa. Elenganya, lyene, ukufulunganishiwa kwa abo ababikile ukucetekela kwabo muli yene! Ubukombe bwa Washington Post ukufuma ku Moscow bwaambwile uwali intungulushi ya Communist Party Higher School uwasosele ukuti: “Icalo cashintilila te pa bunonshi fye bwa ciko ne fyaimikwa, lelo na kabili na pa cisambilisho ca nshimi na bashibo bacisangile. Cili ica kupomona kuli sosaite iili yonse ukusanga ukuti inshimi shabo ishalumbuka shashimpwa te pa cine lelo pa kukubanya no kwelenganya. Lelo ico e cintu tulekumanya nomba mu mulandu wa kwa Lenin na bumwaluka.”

Ukulanda pa lwa fyonse fibili ifyalo fya buKomyunisti na bukapitalisti, uwasambilila ifya kwangalila capamo na mano ya buntunse Edgar Morin uwa ku France asumine ukuti: “Tatwamona fye ukubongoloka kwa nshita ya ku ntanshi iyabembela iyatinaminwa na bacibombebombe lelo na kabili twalimona ukubongoloka kwa kulunduluka kwa kulamuka no kwa cifyalilwa ukwa sosaite ya ku calo, umo sayansi, ukupelulula, na demokrasi fyatunganishiwe ukuya pa ntanshi mu kulamuka. . . . Takwaba ukulunduluka nomba ukwaebekeshiwa. Inshita ya ku ntanshi iyo twasubilemo yalibongoloka.” Ukwa musango yo e kuyumfwa kwabulwamo akantu ukwa bengi ababika ukucetekela kwabo mu kubombesha kwa muntu ku kulenga icalo cawaminako ukwabula Lesa.

Ubuseko Bwapuputulwa mu Butotelo

Aya mano ya mu kusaalala kwa calo aya kukalifiwa yalelenga impendwa yakulilako iya bantu umo umo abafumaluka ukwishiba ukukabila kwa lubali lwa ku mupashi ku bumi bwabo. Balamona ukukabila kwa butotelo. Lelo baliba abashaikushiwa ku macalici yakalamba, kabili bambi na bo balatwishika pa lwa mabutotelo ayapya—ukusanshako imipepele ya kusefya iya kundapa, amabumba ya congolo, ifyakaniko fyaibela, kabili nelyo fye amabumba ya bakapepa ba kwa Satana. Bumpelwa mano bwa butotelo na bo na kabili nabutumpuka. E co, ee, ubutotelo bulebweluluka mu misango yalekanalekana. Lelo bushe ukubwela kwa musango yo ukwa butotelo cintu cimo icisuma ku bantunse? Mu cine cine, bushe ubutotelo ubuli bonse bulasuka ukukabila kwa ku mupashi ukwa mutundu wa muntu?

[Icikope pe bula 3]

“Ubutotelo kwishe cefu ku cibumbwa cacitwo lumanimani, ukuyumfwa kwa bulanda ku calo ca bunkalwe, kabili umweo wa mibele yabulamo ukulangulukila. Bwaba maluulu ya bantu”

[Abatusuminishe]

Photo: New York Times, Berlin—33225115

[Icikope pe bula 4]

Vladimir Lenin (pa mulu) na Karl Marx bamwene ubutotelo nge cipindami ku kulunduluka kwa muntunse

[Abatusuminishe]

Museé d’Histoire Contemperaine—BDIC (Universitiés de Paris)

[Icikope pe bula 5]

Icifundisho ca kwa Marx na Lenin casumbwile amasubilo mu mitima ya mamilioni ya bantu

[Abatusuminishe]

Museé d’Histoire Contemperaine—BDIC (Universitiés de Paris)

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 2]

Cover photo: Garo Nalbandian