Ifyo Baibolo Yapangilwe

PA KUPANGA amakope ya Baibolo, Abena Kristu bakubalilapo e bali aba ntanshi ukubomfya codex—e kutila icitabo, te cimfungwa iyo. Lelo, Abena Kristu tabatendeke fye apo pene ukupanga icitabo cimo icakwata amabuuku yonse aya mu Baibolo. Umulimo wacindama uwa kupanga no kusalanganya icitabo cimo umwaba amabuuku ya mu Baibolo yonse watendeke mu mwanda wa myaka uwalenga 6 na Flavius Cassiodorus.

Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus afyelwe napamo pa kati ka 485 na 490 C.E. mu lupwa ulusambashi mu citungu ca Calabria, icabela ku lutwe lwa kapinda ka ku kulyo aka Italy wa lelo. Aliko lintu kwali ifimfulunganya mu Italy ilyo ba Goth baleikala mu cofi ninshi abena Byzantine tabalaisamo. Ilyo ali ne myaka napamo 60 nelyo 70, Cassiodorus akuulile iciyanda ca kwikalamo aba mapepo ica Vivarium e lyo na laibrare mupepi ne ng’anda yakwe mu Squillace, mu citungu ca Calabria.

Kateyanya wa Mabuuku ya mu Baibolo Uwayangwako

Cassiodorus apoosele sana amano ku kumona ifyo Baibolo ingafika ku bantu. Kalemba wa fyalecitika kale Peter Brown alembele ati: “Ukulingana no kutontonkanya kwa kwa Cassiodorus, ifitabo fyonse ifya ciLatin fyali no kubomfiwa ku kufisha Amalembo. Fyonse ifyalebomfiwa kale ku kwafwa ukusoma ifilembo fya ku kale no kufikopolola fyali no kubomfiwa pa kumfwikisha Amalembo no kuyakopolola bwino. Filya amaplaneti yashinguluka akasuba, e fyo intambi sha ciLatin shaleenekelwa ukulashinguluka akasuba kashaikulila aka Cebo ca kwa Lesa.”

Cassiodorus alonganike bakapilibula na basoma amashiwi ku ciyanda ca ba mapepo ica Vivarium ku kulonganika amabuuku ya mu Baibolo yonse no kushininkisha ukuti fyonse fili fye bwino kabili e waleangalila no yu wine mulimo wa kumona ukuti fyonse nafilungama. Abo aseekesheko uyu mulimo bantu fye abanono kabili abasambilila. Aba e baleshininkisha ukuti takuleba ukususwa ukwalula ifyalembwa ifyatunganishiwa fye ukuti fyali filubo fya bakalemba. Nga ca kuti amashiwi yabomfiwa yatwishikwa, bamanyuskripiti ba Baibolo aba ku kale e balekonkwa ukucila ukukonka ifyo iciLatin ca pali yo nshita calelandwa. Cassiodorus atile: “Ukubomfya amashiwi ukwapusanapusana . . . kufwile ukubakililwa, pantu ilembo ilyaishibikwa ukuti lyalipuutwamo te kuti lipaasuke ku cine. . . . Inshila sha kulumbulwilamo amashiwi ya mu Baibolo, amashiwi ya mampalanya, na mashiwi ya manshoko fifwile ukubakililwa, nangu ca kutila filemoneka ukupusana sana ne fyo iciLatin cilandwa, nga filya fine fye amashina ya ‘ciHebere’ yalingile ukubakililwa.”—The Cambridge History of the Bible.

Codex Grandior

Bakakopolola ba pa ciyanda ca ba mapepo ica Vivarium bapeelwe umulimo wa kupanga amaBaibolo yapusana aya mu ciLatin ukutampila pali yatatu. Imo pali aya, iyali mu fiputulwa 9, napamo yakwetemo ifilembo fya kale ifya ciLatin, yaliko ku kupwa kwa mwanda wa myaka uwalenga ibili. Baibolo wa cibili uyo Jerome apwishishishe ukupilibula nalimo ku kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga isano, alembelwe mu ciLatin. Codex Grandior, icalola mu kuti “icitabo ca kulisha,” icalenga butatu, capangilwe na mabuuku ya Baibolo yatatu. Ifi fitabo fya kulekeleshako fibili fyalongenye pamo amabuuku yonse aya mu Baibolo no kupanga Baibolo umo fye.

Cimoneka ukuti Cassiodorus e wabalilepo ukupanga amaBaibolo yakumanina aya mu ciLatin, no kuyenika ati pandectae.a Ukwabula no kutwishika alimwene ubusuma bwa kubika amabuuku ya mu Baibolo yonse pamo, ica kuti nomba takwaba ukonaula inshita pa kufwaya mu fiputulwa fya Baibolo fimbi ifingi.

Ukufuma ku Kapinda ka ku Kulyo aka Italy Ukuya ku British Isles

Pa numa fye ya mfwa ya kwa Cassiodorus (napamo mupepi na 583 C.E.), ulwendo lwa Citabo Cakulisha lwalitendeke. Caishibikwa ukuti pali ilya nshita, ifitabo fimo ifya pa Vivarium fyalikuushiwe ku laibrare ya Lateran mu Rome. Mu 678 C.E., umukalamba wa mu ciyanda ca baume ba fya mapepo umwina Anglo-Saxon Ceolfrith aishile na yo ilyo afumine ku Rome no kuitwala ku fishi fya British Isles. E fyo yaletelwe mu malaibrare yabili aya fintu fya cishawasha aya Wearmouth na Jarrow, ayaleangalilwa na Ceolfrith, mu musumba beta nomba ati Northumbria, ku England.

Ceolfrith na bashimbe baume abekala mu fiyanda fya ba mapepo bafwile balitemenwe Baibolo ya kwa Cassiodorus pa mulandu wa kuti yalyangwike ukuibomfya. E co, mu makumi ya myaka ayanono fye bapangile amaBaibolo na yambi yatatu. Manyuskripiti umukalamba nga nshi uwitwa ati Codex Amiatinus e washalapo fye pa maBaibolo bapangile. Uyu manyuskripiti akwata amabuula 2,060 ayapangilwa ne mpapa ya ng’ombe, ayalepa basentimita 51 mu butali na basentimita 33 mu bwipi. Nga kubikako ne nkupo, yatikama basentimita 25 kabili yafina ukucila pa makilogramu 34. Iyi e Baibolo ya ciLatin iya kale sana iicilipo na lelo. Uwasoma Baibolo uwalumbwike muli ba 1800 Biblicist Fenton J. A. Hort asangile ici citabo mu 1887. Hort atile: “Uyu [manyuskripiti] waibela alalenga nangu muntu wa muno nshiku uwamona iyi Baibolo ukupapa.”

Ukubwelela ku Italy

Icitabo ca Codex Grandior ica kubalilapo ica kwa Cassiodorus nomba caliluba. Lelo icitabo cimbi ica Codex Amiatinus ico abena Anglo-Saxon bakopolwele ukufuma muli Codex Grandior calitwelwe ku Italy ilyo fye capwile. Ilyo fye Ceolfrith ashilafwa, asalilepo ukubwelelamo ku Rome. Asendelepo manyuskripiti wa Baibolo umo pali balya bamanyuskripiti bakwe batatu aba mu ciLatin ku kuyapeela Papa Gregory II. Ceolfrith afwilile mu nshila mu 716 C.E., pa Langres, mu France. Lelo abali pamo nankwe bakonkenyepo ubulendo no kusenda Baibolo wakwe. Kuli pele pele icitabo ca codex cabikilwe mu laibrare ya mu ciyanda ca baume ba fya mapepo ica Mount Amiata, icabela pa kati ka Italy, kabili kuli ici cifulo e kwafuma ishina lya kuti Codex Amiatinus. Mu 1782 iyi manyuskripiti yatwelwe ku Laibrare ya Medicean-Laurentian mu Florence, ku Italy, uko yaba pa fintu fyakwatisha umutengo muli ilya laibrare.

Bushe icitabo ca Codex Grandior catukuma shani? Ukufuma pa nshita ya kwa Cassiodorus, bakakopolola na bakupulinta batemwa sana ukupanga amabuuku ya mu Baibolo mu citabo fye cimo. Ukufika na lelo, uyu musango wa Baibolo walyangukila abantu ukubelenga no kunonkelamo ilyo baleka amaka ya iko ukwalula ubumi bwabo.—AbaHebere 4:12.

[Futunoti]

[Mapu pe bula 29]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

Ulwendo lwa Codex Grandior

Iciyanda ca ba mapepo ica Vivarium

Rome

Jarrow

Wearmouth

Ulwendo lwa Codex Amiatinus

Jarrow

Wearmouth

Mt. Amiata

Florence

[Abatusuminishe]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ifikope pe bula 30]

Pa muulu: Codex Amiatinus Ku kuso: Icikope ca kwa Ezra muli Codex Amiatinus

[Abatusuminishe]

Biblioteca Medicea Laurenziana, Firenze