Bushe Icalici lya mu Kubangilila Lyasambilishe Ukuti Lesa wa Bulesa Butatu?
Ulubali 2—Bushe Bashibo ba Butumwa Balisambilishe Icifundisho ca Bulesa Butatu?
Mu Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa November 1, 1991, Ulubali 1 ulwa uku kukonkana lwalanshenye nampo nga Yesu na basambi bakwe balisambilishe icifundisho ca Bulesa Butatu—icifundisho ca kuti Wishi, Umwana, no mupashi wa mushilo baali bantu batatu abalingana lelo Lesa umo. Ubushinino bwalengama ukufuma muli Baibolo, ukufuma kuli bakalemba ba lyashi lya kale, kabili nelyo fye ukufuma ku basambilila ifya butotelo buli bwa kuti tabasambilishe. Ni shani pa lwa ntungulushi she calici ishakonkelepo mu kwangufyanya pa numa—bushe balisambilishe Bulesa Butatu?
“BASHIBO BA BUTUMWA” lyaba lishina libomfiwa ku baume be calici abo abalembele pa lwa buKristu mu kulekelesha kwa mwanda wa mwaka uwa kubalilapo na mu kubangilila kwa wa cibili uwa Nshita yesu Iyaishibikwa. Bamo aba bene baali ni Clement uwa ku Roma, Ignatius, Polycarp, Hermas, na Papias.
Basoselwe ukuba aba nkulo imo ine na bamo aba batumwa. Muli ifyo, balingile baali ababeleshanya ne fisambilisho fya butumwa. Ukukuma ku fintu abo baume balembele, The New Encyclopædia Britannica isosa ukuti:
“Ukupuminkanya fyonse ifyalembwa fya Bashibo ba Butumwa fyaliba ifya mutengo mu lyashi lya kale ukucila ifitabo ifili fyonse fimbi ifya Bwina Kristu ku nse ya Cipingo Cipya.”1
Nga ca kuti abatumwa balisambilishe icifundisho ca Bulesa Butatu, lyene abo Bashibo ba Butumwa nga balicisambilishe nabo bene. Nga cali icalumbuka mu kusambilisha kwabo, apantu tapali icacililepo ukucindama ukucila pa kweba abantu untu Lesa aba. E co bushe balisambilishe icifundisho ca Bulesa Butatu?
Ubulondoloshi bwa mu Kubangilila Ubwa Citetekelo
Ubulondoloshi bumo ubwa mu kubangilila nga nshi ubwa citetekelo ca Bwina Kristu busangwa mu citabo ca fipandwa 16 ifipi ifyaishibikwa nga The Didache, nelyo Teaching of the Twelve Apostles. Bakalemba ba lyashi lya kale bamo batunganya ukulembwa kwa ciko pa ntanshi nelyo mupepi no mwaka wa 100 C.E. Kalemba wa ciko taishibikwa.2
The Didache ibomba ne fintu ifyo abantu bengakabila ukwishiba pa kuba Abena Kristu. Mu cipandwa ca ciko icalenga 7, cimika ulubatisho “mwi shina lya kwa Tata ne lya Mwana ne lya Mupashi wa Mushilo,” amashiwi yamo yene yantu Yesu abomfeshe pali Mateo 28:19.3 Lelo tacisosa icili conse pa lwa batatu ukuba abalingana ku ciyayaya, amaka, icifulo, na mano. Mu cipandwa ca ciko icalenga 10, The Didache isanshamo ukulumbulula kwakonkapo ukwa citetekelo mu musango we pepo ukuti:
“Tulemutasha, Shifwe wa Mushilo, pe Shina lyenu ilyashila ilyo mwalenga ukwikala mu mitima yesu; kabili na pa kwishiba ne citetekelo na bumunshifwa ifyo mwalenga ukwishibikwa kuli ifwe ukupitila muli Yesu Umubomfi wenu. Ubukata kuli imwe umuyayaya! Imwe, mwe Cibinda Wa maka yonse, mwabumbile ifintu fyonse pa mulandu we Shina lyenu . . . Kabili kuli ifwe mu nkumbu mwalipeela ica kulya ca ku mupashi ne fya kunwa, no bumi bwa pe ukupitila muli Yesu Umubomfi wenu.”4
Tamuli Bulesa Butatu muli uku kulumbulula. Muli The Influence of Greek Ideas on Christianity, Edwin Hatch ayambula umukululo uli pa mulu kabili lyene asosa ukuti:
“Mwi bala lya kusonga kwa kutendekelako ukwa buKristu tamumoneka ukubamo ukulunduluka kukalamba pali ishi mfundo shayanguka. Icifundisho apo ukwebekesha kwabikilwe cali, ca kuti Lesa aba, ukuti Aba umo, ukuti Wa maka yonse kabili wa ciyayaya, ukuti apangile icalo, ukuti uluse Lwakwe lwaba pa milimo Yakwe yonse. Takwali ukukongama ukulola ku kulanshanya kwa mano ya bantu ayashingomfwika.”5
Clement wa ku Roma
Clement wa ku Roma, uwatontonkanishiwa ngo wali “shikofu” muli ulya musumba, ni ntulo na imbi iya mu kubangilila iya fyalembwa pa buKristu. Casuminwa ukuti afwile mupepi na 100 C.E. Mu fyebo fyatunganishiwa ukulembwa na wene, talumbula pa lwa Bulesa Butatu, atemwa mu kulungatika nelyo mu manshoko. Muli First Epistle of Clement to the Corinthians, alondolola ukuti:
“Ukusenamina kuli imwe, no mutende, ukufuma kuli Lesa Wa maka yonse ukupitila muli Yesu Kristu, ufushiwe.”
“Abatumwa balishimikila Ilandwe kuli ifwe ukufuma kuli Shikulu Yesu Kristu; Yesu Kristu alicita ifyo ukufuma kuli Lesa. Kristu muli ifyo atuminwe na Lesa, kabili abatumwa batuminwe na Kristu.”
“Shi Lesa, uumona ifintu fyonse, kabili uwaba Kateka wa mipashi yonse kabili Shikulu wa bantu bonse—uwasalile Shikulwifwe Yesu Kristu na ifwe ukupitila muli Wene ku kuba abantu baibela—apeele ku mweo onse uwita pe Shina lyakwe ilya bukata kabili ilya mushilo, icitetekelo, akatiina, umutende, ukutekanya, ukushishimisha.”6
Clement talelanda ukuti Yesu nelyo umupashi wa mushilo balilingana na Lesa. Aishibisha Lesa Wa maka yonse (te “Tata” fye) ngo wapaatukako ukufuma ku Mwana. Lesa alandilwako ngo wacilamo, apantu Kristu ‘e utumwa’ kuli Lesa, kabili Lesa ‘asalile’ Kristu. Ukulangisha ukuti Lesa na Kristu bantu babili abapaatukana kabili abashalingana, Clement asosele ukuti:
“Tukalomba mu kuba ne pepo lya mukoosha no kupaapaata ukuti Kabumba wa kubumbwa konse akatwalilila ukwikasha impendwa yalungatika iya basalwa bakwe mu calo conse, ukupitila mu Mwana wakwe uwatemwikwa Yesu Kristu. . . . Twamwensekesha ukuti imwe [Lesa] mweka mwaba ‘abapulishamo pa bapulishamo’ . . . Imwe mweka mwaba kabaka wa mipashi kabili Lesa wa bantu bonse.”
“Lekeni inko shonse shimwensekeshe ukuti ni mwe Lesa mweka, ukuti Yesu Kristu Mwana wenu.”7
Clement aita Lesa (te “Tata” fye) ‘uwapulishamo,’ kabili alosha kuli Yesu pamo ngo “Mwana” wa kwa Lesa. Na kabili alemba ukukuma kuli Yesu ukuti: “Apantu abelebesha ukupuulama kwa kwa Lesa, aba uwacilapo pali bamalaika nga fintu ilumbo lyakwe lyaba ilyacilapo ululumbi ukucila ilyabo.”8 Yesu abelebesha ukupuulama kwa kwa Lesa, lelo talingana nako, kwati fye fintu umweshi ubelebesha ulubuuto lwa kasuba lelo taulingana ne ntulo ya lulya lubuuto, akasuba.
Nga ca kuti Umwana wa kwa Lesa ali uwalingana na Lesa, uwaba Wishi wa ku mulu, nga tacali icakabilwa kuli Clement ukusosa ukuti Yesu aali uwacilamo pali bamalaika, apantu ico nga cali icailanga. Kabili imilembele yakwe ilanga ukwishiba kwakwe ukuti ilintu Umwana aliba uwacilapo pali bamalaika, wene alicepako pali Lesa Wa maka yonse.
Imimwene ya kwa Clement ili iyalengama: Umwana alicepako pali Wishi kabili aba mu cifulo ca cibili kuli wene. Clement tabalile amona Yesu ngo wakanamo muli lesa wa finso fitatu na Wishi. Alanga ukuti Umwana ashintilila pali Wishi, uko e kuti, Lesa, kabili asosa ukwabula ukutwishika ukuti Wishi aba e ‘Lesa eka,’ ukukanaakana icifulo Cakwe no uli onse. Kabili tapali apali ponse apo Clement apeela umupashi wa mushilo ukulingana na Lesa. Muli ifyo, tamwaba Bulesa Butatu napacepa mu fyalembwa fya kwa Clement.
Ignatius
Ignatius, shikofu wa ku Antioke, aikeleko mupepi na pa kati ka mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E. ukufika mu kubangilila kwa mwanda wa myaka uwalenga bubili. Ukutunga ukuti ifyalembwa fyonse ifyaloshiwa kuli wene fyali fya cine, takwaba nangu cimo ica fyene umwaba ukulingana kwa kwa Wishi, Umwana, no mupashi wa mushilo.
Nangu cingati Ignatius alisosele ukuti Umwana aali uwalingana na Wishi mu ciyayaya, amaka, icifulo, na mano, nalyo line te kuti cibe Bulesa Butatu, pantu tapaba apali ponse apo asosele ukuti umupashi wa mushilo walilingene na Lesa muli isho nshila. Lelo Ignatius tasosele ukuti Umwana alilingene na Lesa Wishi mu nshila sha musango yo nelyo mu shili shonse shimbi. Mu cifulo ca ico, alangile ukuti Umwana aba uwanakila kuli Umo uwacilamo, Lesa Wa maka yonse.
Ignatius eta Lesa Wa maka yonse “Lesa umo eka uwa cine, uushafyelwe kabili uushingapalamwako, Shikulu wa bonse, Wishi kabili Uwafyala Umwana uwafyalwa eka,” ukulangisha ukulekana pa kati ka kwa Lesa no Mwana Wakwe.9 Alanda ulwa kwa “Lesa Wishi, kabili Shikulu Yesu Kristu.”10 Kabili abilisha ukuti: “Kwaba Lesa umo, Uwa maka yonse, uwaisokolwele Umwine ukupitila muli Yesu Kristu Umwana Wakwe.”11
Ignatius alanga ukuti Umwana taali uwa muyayaya ngo muntu lelo alibumbilwe, pantu ukulingana na Ignatius umwana asosele ukuti: “Shikulu [Lesa Wa maka yonse] Alimumbile, ukutendeka kwa nshila Shakwe.”12 Mu kupalako, Ignatius asosele ukuti: “Kwaba Lesa umo mu kubumbwa konse, Wishi wa kwa Kristu, ‘uo fyonse ifintu fyakwe;’ na Shikulu umo Yesu Kristu, Shikulwifwe, ‘uyo ifintu fyonse fyalengelwemo.’”13 Na kabili alemba ukuti:
“Umupashi wa Mushilo taulanda ifintu fya Uko, lelo ifyo ifya kwa Kristu, . . . kwati fye fintu Shikulu na o abilishe kuli ifwe ifintu ifyo Apokelele ukufuma kuli Wishi. Pantu, e fyo Asosa [Umwana], ‘ifyebo ifyo imwe mumfwa te Fyandi, lelo fya kwa Tata, Uwantumine.’”14
“Kwaba Lesa umo uwaisokolwele umwine ukupitila muli Yesu Kristu Umwana wakwe, uwaba Icebo cakwe icafumine mu mutalalila kabili mu kulonsha ukuli konse alimusekeshe [Lesa] uwamutumine. . . . Yesu Kristu aali uwanakila kuli Wishi.” 15
Ca cine, Ignatius eta Umwana “Lesa Cebo.” Lelo ukubomfya ishiwi “Lesa” ku Mwana tacipilibula kwena ukulingana na Lesa Wa maka yonse. Baibolo na kabili ita Umwana “Lesa” pali Esaya 9:6. (NW) Yohane 1:18 ita Umwana “lesa afyalwa eka.” (NW) Pa kulaashikwa amaka no bulashi ukufuma kuli Yehova Lesa, Wishi, Umwana kuti aitwa mu kulinga nga “uwa maka,” icaba e cintu “lesa” mu kutendekelako cipilibula.—Mateo 28:18; 1 Abena Korinti 8:6; AbaHebere 1:2.
Nangu cibe fyo, bushe amakalata 15 ayaloshiwa kuli Ignatius yalipokelelwa nga aya cine? Muli The Ante-Nicene Fathers, Volyumu I, bakalemba Alexander Roberts na James Donaldson balondolola ukuti:
“Cili nomba litontonkanyo lyaanana ilya bakalengulula, ukuti aya kubalilapo cinekonsekonse aya makalata ayatunganishiwa ukuba aya kwa Ignatius yaba aya bufi. Yakwata mu yene yeka ubushinino bushingatwishikwa ubwa kuba ukuletwako kwa nkulo ya pa numa . . . kabili nomba pa kusuminisha kwaseeka yalasuulwa ngo kufinsha.”
“Ukufuma mu Makalata cinelubali ayapokelelwe kuli Eusebius . . . , twakwata ukupitulukwamo kwa ciGreek kubili, ukwaipipa no kwalepa. . . . Nangu ca kuti musango waipipa . . . walipokelelwe mu cinkumbawile ukulinganishiwa ku walepa, kwali kuciliko amatontonkanyo yanono ayaanana pa kati ka basambilila, ica kuti nangu ni kwene te kuti kulangulukwe ngo kwalubukako umupwilapo ukufuma ku kusanshiwamo, nelyo ngo kwa bucine bwabula ukutwishikwa.” 16
Nga ca kuti twapokelela ubupilibulo ubwipi ubwa fyalembwa fyakwe ngo bwa cine cine, cilafumyapo amalongo ya mashiwi yamo (mu bupilibulo bwalepelako) ayo yalanga Kristu ngo wacepako kuli Lesa, lelo ifishalamo mu bupilibulo ubwipi nalyo line tafilanga Bulesa Butatu. Kabili te mulandu ni fili kwi ifya fyalembwa fyakwe fyaba ifya cine cine, filanga mu kuwaminako ukuti Ignatius asumine muli bu bubili bwa kwa Lesa no Mwana wakwe. Ubu mu cituntulu tabwali bu bubili bwa kulingana, pantu Umwana lyonse eshibishiwa ngo wacepako pali Lesa kabili aba mu cifulo ca pe samba kuli wene. Muli ifyo, te mulandu na fintu umo amona ifyalembwa fya kwa Ignatius, icifundisho ca Bulesa Butatu te kuti cisangwe muli fyene.
Polycarp
Polycarp uwa ku Smurna afyelwe mu ciputulwa calenga butatu ica kulekelesha ica mwanda wa myaka uwa kubalilapo kabili afwile pa kati ka walenga bubili. Casoswa ukuti alikwete ukubishanya no mutumwa Yohane, kabili casoswa ukuti e walembele Epistle of Polycarp to the Philippians.
Bushe mwalimo icili conse mu kulemba kwa kwa Polycarp icaali no kulangilila Bulesa Butatu? Iyo, tamwabamo ukulumbula kwa bwene. Mu cine cine, cintu asosa caba mu kukonkana na cintu Yesu na basambi bakwe na batumwa basambilishe. Ku ca kumwenako, muli Epistle yakwe, Polycarp alondolwele ukuti:
“Shi Lesa kabili Wishi wa kwa Shikulwifwe Yesu Kristu, na Yesu Kristu Umwine, uwaba Mwana wa kwa Lesa, . . . amukuulilile mu citetekelo ne cine.”17
Mona ukuti, ukupala Clement, Polycarp talelanda pa kwampana kwalingana muli lesa wa finso fitatu ukwa Bulesa Butatu ukwa kwa “Wishi” no “Mwana.” Mu cifulo ca ico, alanda ulwa kwa “Lesa kabili Wishi” wa kwa Yesu, te ‘Wishi fye wa kwa Yesu.’ E co apaatulula Lesa ukufuma kuli Yesu, kwati fye fintu bakalemba ba Baibolo mu kubwekeshabwekeshapo bacita. Paulo asosa pali 2 Abena Korinti 1:3 ukuti: “Abe uwapaalwa Lesa kabili Wishi wa kwa Shikulu Yesu Kristu.” Tasosele fye ukuti, ‘Abe uwapaalwa Wishi wa kwa Yesu’ lelo ukuti, “Abe uwapaalwa Lesa kabili Wishi” wa kwa Yesu.
Na kabili, Polycarp asosa ukuti: “Umutende ukufuma kuli Lesa Wa maka yonse, kabili ukufuma kuli Shikulu Yesu Kristu, Umupusushi wesu.”18 Pano na kabili, Yesu ali uwapusanako ukufuma kuli Lesa Wa maka yonse, te muntu umo uwa bu butatu bwalingana ubwa kwa Lesa wa finso fitatu.
Hermas na Papias
Shibo wa Butumwa na umbi ni Hermas, uwalembele mu ciputulwa ca kubalilapo ica mwanda wa myaka uwalenga bubili. Mu citabo cakwe Shepherd, nelyo Pastor, bushe alisoselepo icili conse ico icingatungulula umo ukusumina ukuti aumfwikishe Lesa ukuba uwa Bulesa Butatu? Mona ifya kumwenako fimo ifya fintu asosele:
“Atemwa lintu umuntu afwaya ukuti umupashi ulande Umupashi wa Mushilo taulanda, lelo ulanda fye lintu Lesa afwaya wene ukulanda. . . . Lesa alimine ibala lya myangashi, uko e kuti, Abumbile abantu, no kubapeela ku Mwana Wakwe; kabili Umwana alaashile bamalaika Bakwe pali bene ku kubabaka.”19
“Umwana wa kwa Lesa mukalamba ukucila ububumbo bwakwe bonse.”20
Pano Hermas asosa ukuti lintu Lesa (te Tata fye) afwaya umupashi ukulanda, ulalanda, ukulangisha ukupulamo kwa kwa Lesa pa mupashi. Kabili asosa ukuti Lesa apeele ibala lya myangashi ku Mwana wakwe, ukulangisha ukupulamo kwa kwa Lesa pa Mwana. Na kabili alondolola ukuti Umwana wa kwa Lesa mukalamba ukucila pa fibumbwa fyakwe, ifya Mwana, uko e kuti, ifyo fintu Umwana wa kwa Lesa abumbile pamo nga Kabomba Mukalamba uwa kwa Lesa, “pantu muli wene e mo fyalengelwe ifintu fyonse mu mulu na pano isonde.” (Abena Kolose 1:15, 16) Icishinka cili ca kuti Umwana te wa muyayaya. Alibumbilwe pamo nge cibumbwa ca ku mupashi ica cifulo casumbuka, pa ntanshi ya fibumbwa fya ku mupashi fimbi, pamo nga bamalaika, ifyabumbilwe ukupitila muli wene.
J. N. D. Kelly, mu citabo cakwe Early Christian Doctrines, alemba pa lwa mimwene ya kwa Hermas ukukuma ku Mwana wa kwa Lesa ukuti:
“Mu fiputulwa fyafulilako tubelenga ulwa kwa malaika uwacilapo pali bamalaika baba mutanda abapanga icilye ca kwa Lesa ica mu kati na nkati, kabili uyo lyonse alondololwa pamo nga ‘uwacindikishiwa’, ‘uwa mushilo’, kabili ‘uwaisulamo ubukata’. Uyu malaika apeelwa ishina lya Mikaele, kabili insondwelelo yalyafya ukufyukako ica kuti Hermas alangulwike wene Umwana wa kwa Lesa kabili alingenye wene kuli Mikaele malaika mukalamba.”
“Kwalibako ubushinino na kabili . . . ubwa kwesha ukulondolola Kristu pamo ngo musango wa kwa malaika wapulamo . . . Ulwa cifundisho ca Bulesa Butatu mu mano ya cine cine kwena takwabako icishibilo.”21
Papias na o wine alandwa ngo waishibe umutumwa Yohane. Mu kupalako alembele mu kubangilila kwa mwanda wa myaka uwalenga ibili, lelo fiputusha fye fya fyalembwa fyakwe e fyabako ilelo. Muli fyene tasoselepo icili conse pa lwa cifundisho ca Bulesa Butatu.
Icisambilisho Cakonkesha
Mu mulandu wa kupulamo kwa kwa Lesa no kwampana kwakwe na Yesu, icisambilisho ca Bashibo ba Butumwa caba mu kulinga icakonkesha ne cisambilisho ca kwa Yesu, abasambi, na batumwa, nga fintu calembwa muli Baibolo. Bonse bene balanda ulwa kwa Lesa, te pamo ngo wa Bulesa Butatu, lelo pamo nga Lesa uwapaatukako, uwa muyayaya, uwa maka yonse, Umuntu uwaishiba fyonse. Kabili balanda pa lwa Mwana wa kwa Lesa pamo nge cibumbwa ca ku mupashi uwapaatukako, uwacepako, uwa pe samba untu Lesa abumbile ku kubombela Wene mu kupwilikisha ukufwaya Kwakwe. Kabili umupashi wa mushilo tausanshiwamo apali ponse pamo ngo walingana na Lesa.
Muli ifyo, muli filya fyalembwa fya mu kulekelesha kwa mwanda wa myaka uwa kubalilapo na mu kubangilila kwa mwanda wa myaka walenga ibili ifya Bashibo ba Butumwa, takwabako ukutungilila kwa Bulesa Butatu ubwa Kristendomu. Balandile ulwa kwa Lesa, Yesu, no mupashi wa mushilo nga fintu fye Baibolo icita. Mona, ku ca kumwenako, pa Imilimo 7:55, 56:
“Stefani, pa kwisulamo Umupashi wa Mushilo, aloleshe mu mulu no kumona ubukata bwa kwa Lesa, na Yesu naiminina ku kuboko kwa kulyo ukwa kwa Lesa. ‘Ndemona imyulu yaisuka,’ e fintu asosele ‘kabili Umwana wa Muntu naiminina ku kuboko kwa kulyo ukwa kwa Lesa.’”—Jerusalem Bible ya ciKatolika.
Stefani amwene icimonwa ca kwa Lesa mu mulu na Yesu naiminina pa mbali Yakwe. Umwana aiminine pa mbali ya Umo uwitwa, te “Tata” fye, lelo “Lesa,” umo uwapaatukako umupwilapo mu kwishibikwa ukufuma kuli Yesu. Kabili takwali umuntu walenga butatu uwabimbilwemo mu cintu Stefani amwene. Umupashi wa mushilo tawamwenwe mu mulu na Yesu na Wishi.
Ico calipalana no Ukusokolola 1:1, apasosa ukuti: “Uku e kusokolola ukwapeelwe na Lesa kuli Yesu Kristu.” (The Jerusalem Bible) Na kabili, Kristu wabuushiwa mu mulu alangishiwa ukuba uwapaatukako umupwilapo ukufuma kuli Lesa, kabili umupashi wa mushilo tawalumbulwa. Nga ca kuti Yesu aali umuntu wa cibili uwa Bulesa Butatu, uwaishiba ifintu fyonse, ni shani fintu ‘engapeelwa’ ukusokolola?
Amalembo ukupala aya yalanga mu kulengama ukuti takwaba Bulesa Butatu. Kabili takwaba ilembo muli Baibolo yonse ililanda pa lwa kwa Lesa ngo waba uwa Bulesa Butatu. Ifyalembwa fya Bashibo ba Butumwa fyabelebeshe ici. Mu kushininkisha tabasambilishe Bulesa Butatu ubwa Kristendomu.
Ukulonganikwa kwa fyalembwa ukwakonkapo ukwakatama pa lwa buKristu kwaishileko pa numa mu mwanda wa myaka uwalenga ibili. Ifi fyali fitabo fya baume be calici abetwa bandubulwila. Bushe balisambilishe Bulesa Butatu? Mu lukafuma ku nshita ya ku ntanshi, Ulubali 3 ulwa uku kukonkana lukalanda pa fisambilisho fyabo.
Ifya kuloshako:
1. The New Encyclopædia Britannica, Ukulembwa kwalenga 15, 1985, Micropædia, Volyumu 1, ibula 488.
2. A Dictionary of Christian Theology, yalembwa na Alan Richardson, 1969, ibula 95; The New Encyclopædia Britannica, Ukulembwa kwalenga 15, 1985, Micropædia, Volyumu 4, ibula 79.
3. The Apostolic Fathers, Volyumu 3, kuli Robert A. Kraft, 1965, ibula 163.
4. Ibid., amabula 166-7.
5. The Influence of Greek Ideas on Christianity, kuli Edwin Hatch, 1957, ibula 252.
6. The Ante-Nicene Fathers, Alexander Roberts na James Donaldson, bakalemba, Ukupulintwa cipya cipya ukwa cina America ukwa Kulembwa kwa Edinburgh, 1885, Volyumu I, amabula 5, 16, 21.
7. The Library of Christian Classics, Volyumu 1, Early Christian Fathers, (Bashibo ba Bwina Kristu aba mu Kubangilila) icapilibulwa no kulembwa na Cyril C. Richardson, 1953, amabula 70-1.
8. Ibid., ibula 60.
9. The Ante-Nicene Fathers, Volyumu I, ibula 52.
10. Ibid., ibula 58.
11. Ibid., ibula 62.
12. Ibid., ibula 108.
13. Ibid., ibula 116.
14. Ibid., ibula 53.
15. The Apostolic Fathers, Volyumu 4, kuli Robert M. Grant, 1966, ibula 63.
16. The Ante-Nicene Fathers, Volyumu I, amabula 46-7; Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, kuli John McClintock na James Strong, capulintwa cipya cipya na Baker Book House Co., 1981, Volyumu IV, amabula 490-3; The Catholic Encyclopedia, 1910, Volyumu VII, amabula 644-7.
17. The Ante-Nicene Fathers, Volyumu I, ibula 35.
18. Ibid., ibula 33.
19. The Ante-Nicene Fathers, Volyumu II, amabula 27, 35.
20. The Apostolic Fathers (Loeb’s Classical Library) mu kuba no Kupilibula kwa ciNgeleshi kuli Kirsopp Lake, 1976, ibula 249.
21. Early Christian Doctrines, kuli J. N. D. Kelly, Ukulembwa kwa Cibili, 1960, amabula 94-5.