Mulefwaisha Ukwishiba Ifintu Ifisuma

“Umuntu alitemwa sana ukwipusha ifipusho. Nga twafyalwa fye, tulafwaya ukwishiba ifintu . . . Kuti twatila, ukutula fye apo abantu babela pano calo, balepusha ifipusho no kusanga ifyasuko.”—E fyasosele Octavio Paz, kashika wa nshintu umwina Mexico.

CINSHI cilenga abepika ifya kulya ukusanga inshila na imbi iya kwipikilamo? Cinshi cilenga umuntu ukwima ubulendo bwa kuya alepansa ififulo ashaishiba? Cinshi abana bepushisha ifipusho ifingi? Ilingi line icilenga, kufwaisha ukwishiba ifintu.

Inga imwe? Bushe na imwe mulafwaisha ukwishiba ifintu ifipya no kwishiba ifyasuko ku fipusho fimo? Bushe mulafwaya ukwishiba ifyo twaishile pa calo ne co twabelapo? No kwishiba Lesa nga e ko aba? Fwe bengi ukutula fye ku bwaice tulafwaisha ukwipusha ifipusho pamo nge fi no kusanga ifyasuko. Nga kwaba cimo ico twatemwa, tulafwaya ukucishiba bwino bwino. Kanshi mu kufwaisha ukwishiba ifintu kuti mwafuma ifisuma. Lelo kuti mwafuma na mafya nelyo amasanso.

Cenjeleni Kabili Saleni Bwino

Abengi balyumfwapo insoselo ya kuti: Mu kulolekesha e mu kutobolwa. Ca cine, nga ca kutila tulefwaisha ukwishiba ifintu nomba tatulesala ifingawama, kuti mwafuma ifibi. Kuti caba kwati mwana uulefwaisha ukwikata conse ico amona. Kuti aikata na pa citofu icakaba, apya no kupya. Lelo ukufwaisha ukwishiba ifintu fimo kulalenga no kuti twaishiba ifyo tushaishibe. Nomba bushe kuti cawama ukwishiba icili conse ico twamona?

Kwena kwaliba ifintu fimo ifishingawama ukufishiba pantu kuti fyatuletelela. Ukufwaya ukwishiba ifye shiku, ifya buloshi na manga, no tubungwe twa bafwaya ukwalula ifintu pa calo mu bunkalwe, kuti mwafuma ifyabipa. Nga twatontonkanya pali ifi, kuti cawama twapashanya umuHebere waimbile amalumbo, uwapepele ukuti: “Aluleni amenso yandi yeba mu kuloleshe fya fye.”—Amalumbo 119:37.

E lyo kwaliba ne fintu fimo ifya kuti nga twafishiba, nalimo te kuti mufume bubi, nomba tafyacindama. Ku ca kumwenako, busuma nshi bwaba mu kwishiba imikalile ya baba mu mafilimu, nelyo abantu abalumbuka sana pa calo, atemwa ukwishiba amatoni utubungwe twa fyangalo tukwete e lyo na matoni ya bakateya, nangu ukwishiba ifipe ifipya fyonse ifilepangwa nelyo imyotoka ishipya? Abengi nga baishiba ifi fintu, tapaba ne cisuma ico basangamo.

Umuntu Umo Alicitile Icingatukoselesha

Kwena, mu kufwaisha ukwishiba ifintu mwaliba no busuma. Natulande pali Alexander von Humboldt. Mu myaka ya ba 1800, uyu mwina German alisambilile sana pa fimenwa ne fipeema kabili alyendawike mu fifulo ashaishibe pa kuti eshibe ifyo fyaba. E calengele amatamba yaba ku lulamba lwa bemba, ku masamba ya South America bayenike ishina lyakwe abati Humboldt Current.

Inshita imo Humboldt atile: “Ukutula fye ku bwaice, nalefwaisha ukufika ku fifulo fya kutali sana uko aba ku Bulaya bashaleya ilingi.” Atile, Icalengele afwaishe sana ukuya kuli fi fifulo ni co “umutima wakwe watendeke ukukumbwa sana ukwishiba ifintu.” Ilyo ali ne myaka 29, aile ku Central America na ku South America uko aendele mu fifulo fyalekanalekana pa myaka 5. Ilyo abwelele alembele icitabo icikalamba icakwete ifipande 30 icalelanda pa fyo aendele ne fyo amwene.

Humboldt alitemenwe fyonse ifyo alesanga mu nyendo shakwe, pamo nga ukukaba no kutalala kwa pali bemba, isabi lyalimo, ne fimenwa alemona umo alepita. Aninine impili, alececeeta imimana, kabili alyendele pali bemba, mu ngalaba. Ifyo Humboldt asangile, e fyo abengi abasambilila sayansi baishiba. Icalengele fyonse ifi, kufwaisha ukwishiba ifintu ifingi kabili mu bumi bwakwe bonse, alefwaya sana ukusambilila ifintu. Mu lyashi Ralph Waldo Emerson alembele, atile, “Humboldt ali pa bantu abacitile ifya kupapusha . . . ica kuti ifyo aacita filatulanga lyonse ukuti fingi sana umuntu engeshiba no kuti bongobongo ya maka kabili ilatwafwa ukwishiba ifintu fyalekanalekana.”

Ifingawama Sana Ukwishiba

Lelo kwena te bengi baya balepansa ififulo fyalekanalekana pano calo no kusanga ifintu ifya kuti na basambilila sayansi balafikonka. Nomba kwaliba ifintu fimo ifyacindama ifyo twingeshiba bwino bwino ica kuti fyatuletela ne cilambu icikalamba ukucila pa filambu fingafuma mu kwishiba ifintu fimbi. Yesu Kristu alilandilepo pali uku kwishiba ilyo apepele kuli Wishi wa mu muulu ukuti: “Awe ubu e bumi bwa muyayaya, ukuti baleishiba imwe, mwe Lesa wa cine mweka, no yo mwatumine, Yesu Kristu.”—Yohane 17:3.

Umuntu nga aishiba Lesa wa cine, Yehova, no Mwana wakwe, Yesu Kristu, kuti amwenamo sana ukucila ne fyo engamwenamo nga aishibe ifintu fimbi. Ibukisheni yalya mepusho pa fyo twaishile pano calo ne co twabelako, ayali pa mubalo wa cino cipande. Kuti twabikapo na mepusho yambi aya kuti: Mulandu nshi ukucula kufulile pano calo? Bushe abantu bakonaula cino calo? Kabili cinshi Lesa akacita pa kutila icalo ico apangiile abantu cikonaulwa? Nga twaishiba ifyasuko kuli ifi fipusho, tukaba ne nsansa kabili mukafuma icintu na cimbi icisuma nga nshi. Nga fintu Yesu alandile, mukafuma no “mweo wa muyayaya.” Mulandu nshi tushingatwishikila?

Baibolo, Cebo ca kwa Lesa icapuutwamo. Paulo, umutumwa wa kwa Kristu alandile pali Baibolo ukuti: “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa kabili ya mulimo ku kusambilisha, ku kwebaula, ku kulungika ifintu, ku kusalapula kwa mu bulungami, ukuti umuntu wa kwa Lesa abe uwafikapo bwino bwino, uwaipangasha umupwilapo ukubomba umulimo onse uusuma.”—2 Timote 3:16, 17.

Tontonkanyenipo, umutumwa atile muli Baibolo mwaba ifingatwafwa ukubomba umulimo usuma nga twafishiba. Baibolo kuti yatwafwa ukulamona ifintu nga filya fine Lesa afimona. Kabili twalishiba ukuti Lesa wa mano kabili alishiba ifintu ukucila abantu bonse. Lesa aebele kasesema Esaya ukulemba aya mashiwi ayatila: “Amapange yandi te mapange yenu, kabili imibele yenu te mibele yandi, cisemo ca kwa Yehova; awe, ifyo imyulu yasansamo kucile calo, e fyo imibele yandi yapulamo ukucile mibele yenu, na mapange yandi ukucila amapange yenu.”— Esaya 55:8, 9.

Bushe kuti mwatemwa ukwishiba imibele ya kwa Lesa e lyo na mapange yakwe? Bushe mulafwaisha ukwishiba ifyo Baibolo, Icebo ca kwa Lesa cilanda pa mibele ya kwa Lesa na pa fyo afwaya? Bushe mulafwaisha ukwishiba ifyo Lesa akacita pa kupwisha ukucula, e lyo ne fisuma ifyo akatucitila ku ntanshi? Amashiwi ya kwa Lesa ayaba mu Baibolo yalemukoselesha ukuti: “Sondeni no kumono kuti aliwama Yehova; alishuko muntu uuba muli wene.”—Amalumbo 34:8.

Icine cishaiwamina icaba mu Cebo ca kwa Lesa kuti camwafwa ukwishiba ifintu nga filya fine ulubuuto lwingafwa umuntu uushalemona ukutendeka ukwishiba ifintu. Umutumwa Paulo asosele ukuti: “We kushika kwa bucindami bwa kwa Lesa na mano yakwe no kwishiba kwakwe! Mwandini ifya bucindami fyakwe tafingelulwa ne mibele yakwe taingelukwa!” (Abena Roma 11:33) Ico tufwile ukwishiba ca kutila, tatwakabale atwiluka fyonse ifya bucindami bwa kwa Lesa na mano yakwe. Ku ntanshi uku tuleya, tukekala umuyayaya kabili tatwakaletendwa ukusambilila ifintu ifipya.

Twalilileni Ukufwaya Ukwishiba Ifintu!

Kwena fwe bengi tatwakafwailishepo ifintu no kusanga fimo ifikalenga tukalumbuke. Kabili napamo mu bumi bwesu tatwakeshibe fyonse ifyo tufwaya ukwishiba. Nalyo line, te kwesha ukuleka ukubika amano ku kwishiba ifyo mushaishiba. Lesa atupanga ukuti tulefwaisha ukwishiba ifintu, kanshi natutwalilile ukucite fyo fine.

Tufwile tulebika amano ku kwishiba Baibolo, Icebo ca kwa Lesa icapuutwamo, pantu Lesa alitupeela ubupe ubusuma ubwa kufwaisha ukwishiba ifintu. Nga mwacite fyo, mukekala aba nsansa pali ino nshita e lyo na ku ciyayaya. Baibolo itila: “[Lesa] acitile conse cine icayemba mu nshita ya ciko; abika ne nshita ya muyayaya mu mitima ya bantu, pa kuti umuntu te kuti eluke umulimo uo Lesa abomba ukutula pa kutendeka no kufika ku mpelelekesho.”—Lukala Milandu 3:11.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 21]

Bushe Mwalishiba Ukuti . . .

• Kale sana ninshi Columbus na Magellan tabalaishiba ne fyo icalo caba, Baibolo ninshi yalilanda kale ukutila icalo tacapapatala, lelo caba icabulungana?—Esaya 40:22.

• Kale sana ilyo abasambilila ifya mu lwelele bashilaishiba ifyo icalo caikala, ninshi Baibolo yalilanda kale ukuti icalo cakobama apashaba kantu nangu kamo?—Yobo 26:7.

• Mupepi ne myaka 2,500 iyapita ninshi na dokota umwina England, William Harvey talaishiba ifyo umulopa wenda mu mubili, Baibolo yalilandile ukuti mu mutima e mwaba amatuntuko ya mweo—Amapinda 4:23.

• Imyaka 3,000 iyapita, Baibolo yalilondolwele bwino bwino ukuti filya amenshi yaya muli bemba na babemba ukwabulo kwisula, e cilenga ifya mweo ne fimenwa ukutwalilila ukuba pe sonde?—Lukala Milandu 1:7.

Bushe te kuti mupape ukuti Baibolo yalandile pali ifi fintu kale sana ninshi na bantu tabalafishiba? Na kuba muli Baibolo mwaba ifyebo ifisuma sana ifingalenga mwakwata ubumi nga mwafishiba.

[Icikope pe bula 19]

Alexander von Humboldt