Tarawera Trabol Blong Volkeno Long Nyu-Silan

Man blong Wekap! long Nyu-Silan i raetem store ya

?YU SAVE tingbaot olsem wanem blong girap long eli moning from i gat noes blong wan hil we i brok? ?Yu save harem olsem wanem sipos yu luk tru long windo mo 30 kilomita longwe yu luk bigfala faea mo ol ston we oli red mo oli hot oli stap flae i go antap long skae we i no gat spel? ?Mo afta yu harem graon aninit long bed blong yu i stat blong seksek? ?Yu talem se, samting ya i mekem yu fraet? Yes, hemia nao samting we i hapen long Rotorua, wan ples we i stap long medel blong Not Aelan long Nyu-Silan, long tu klok long moning long Jun 10, 1886 taem hil ya Tarawera i bos­ta. Ale velej blong Te Wairoa i kam Pompei blong Nyu-Silan, we ol ases oli berem olsem we Pompei long Itali i lus taem ol ases oli kavremap hem taem bigfala hil ya Vesuvius i bosta long yia 79 K.T.

I wan nogud ekspiryens long olgeta we oli sef long taem blong trabol ya. Wan man we i luk trabol ya i talem se: “Mifala i luk wan samting we i no gat man we i luk i save fogetem samtaem. . . . Hil ya i gat tri bigfala hol long hem, mo laet blong faea i stap flae i go antap long 300 mita.” Wan narafala man we i go afsaed mo i stap lukluk samting ya, i talem se: “Win i kam plante, mo mifala i traehad blong kasem haos taem samting ya i stat, mifala i ting se wan bigfala ren. Ol windo oli brok i go insaed, mo mifala i faenem se samting we mifala i ting se ren, hemia wora blong volkeno mo ston. . . . Mifala i stanap long graon we i seksek mo faea we i raonem mifala blong wet nomo blong ded.”

Hil ya we i bosta we long blong hem i 19 kilomita i mekem naen bigbigfala hol bakegen i godaon. Smok i joen wetem ol ases we oli folfoldaon olsem ren. !Ol velej we oli stap raon long lugun, wetem ol Maori we oli stap long hem mo ol narafala man we oli stap long ples ya, 155 long olgeta, ol ston blong volkeno ya i berem olgeta, we plante oli stap sam mita aninit long sofmad!

Sofmad ya i kavremap ol bus mo ol ples we man i wok long hem samting olsem 16,000 kilomita, mo ol doti blong volkeno ya oli foldaon tu long ol dek blong ol sip we oli stap 160 kilomita afsaed long solwora. Wan bigfala samting we ol man long olgeta ples long wol oli kam blong lukluk, hemia Ol Step We Oli Pink Mo Waet (Pink and White Terraces), “ol naes samting we God nomo i wokem, olsem we hem i katem ol step long ston ya silika we i saen,” oli lus mo tu ol bun blong ol olfala blong Maori oli lus. (Wild New Zealand, Reader’s Digest i raetem) Hemia wan bigfala trabol bitim mak we i bin kamaot long wan aelan long Saot Pasifik we i gat pis long hem.

Laef Long Velej Blong Maori

Long velej blong Te Wairoa bifo, we i stap 14 kilomita longwe long hil Tarawera, laef blong olgeta i kwaet mo oli gat plante samting bifo we volkeno ya i bosta. Velej ya i stap long bus long saed blong lugun ya we i kolkol, Tarawera, taswe hem i no gat ol smok i kamaot long graon raonabaot long hem olsem ol velej we oli stap kolosap moa long taon ya Rotorua. Nating se long ol dei we oli kol, velej ya Ohinemutu i gat sam ples we gras i hot lelebet. Be, Te Wairoa i defren long ol narafala rod sipos yumi tingbaot taem we hem i jes stat olsem wan velej. I gat plante rod long hem. Ol haos wanwan oli stap long haf eka blong graon mo oli mekem fenis raon long wanwan graon blong olgeta bitim we oli joen wanples blong stap long wan pis graon.

Velej ya Te Wairoa i stap long gudfala ples kolosap long lugun ya Tarawera, mo tu hotel i stap long Te Wairoa we oli rere blong givim spel long olgeta turis blong Yurop we oli taed we oli stap kam long ol yia biaen long 1880. Long ples ya oli save spel blong ron long kat we hos i pulum long ol smosmol rod long bus we oli nogud. Long nekis dei, olsem kastom blong olgeta, oli putum ol gudfala klos, oli wokbaot i go long Ol Step We Oli Pink Mo Waet (Pink and White Terraces). Long taem ya ol man long wol oli stat blong tingbaot ol step ya olsem ol bigbigfala samting blong sapraes, oli se ol step ya oli olsem “ol bigfala waet besin we oli stap go antap long ol defren saes . . . kasem top blong hem mo oli fulapgud wetem wora we i blu mo raon long hem ples i kliagud wetem waet . . . mo ol Pink Step, oli pink, wetem semfala blu wora ya we i stap long ol bigfala besin we oli no dip.” Ol pikinini blong Maori oli go insaed long ol smol wora we oli hot long ol step ya, mo ol bigman oli swim blong mekem bodi blong olgeta we oli taed oli haremgud bakegen.

Aninit long ol step ya, long grin wora we i gat sofmad blong lugun ya Rotomahana, i gat ol hot springwora we i stap boel. Samfala oli stap sut i go antap mo oli hot tumas we wan Maori i save kukum kumeras blong hem (potato blong ol man ples) no koura (naura blong reva) long olgeta. Ol turis oli laekem testem ol kakae ya taem oli stap mekem piknik long saed blong lugun ya wetem ol Maori, olsem Kate mo Sophia, we oli karem ol turis oli go long ol step ya long ol bot we ol Maori oli katem long bigfala wud.

Woning Blong Trabol

Oli no tingbaot nating se trifala hil long hil ya Tarawera oli save bosta. Ol Maori oli singaot nem blong trifala hil ya se, Wahanga, Ruawahia, mo Tarawera, evriwan i tokbaot faea, be oli no ting se trabol i save kamaot from i no gat ol hol blong volkeno long ol hil ya. Be, long ol handred yia bifo, antap long hil ya Tarawera (nem we oli yusum blong kolem fulwan hil ya) oli bin tingbaot olsem wan sefples blong berem ol olfala blong Maori mo i ‘tapu,’ no tabu. Ating oli putum ol nem ya from we graon long ples ya i red. Sam smosmol samting we oli narakaen oli bin kamaot olsem ten dei bifo Sophia i bin wokbaot i go long krik long ples we ol bot oli stap, nao hem i faenem se ol bot oli stap long drae ples. Be taem hem i stap stanap yet long ples ya, wan bigfala noes blong wora, olsem wef, i leftemap ol bot mo i sakem olgeta bakegen long drae ples long krik. Naoia yumi save talem se samting ya nomo we hem i olsem trufala woning, se oli bin harem graon i seksek plante taem mo plante smok i stap kamaot long lugun ya Rotomahana. Samting ya i mekem samfala oli fraet be oli no tingbaot nating nogud samting ya we bambae i save kamaot.

Wan Visit We i Pulum Filing

Tede, ol handred yia biaen, ol turis oli stap go long ples we Te Wairoa i bin stap, naoia oli kolem wan Velej We i Stap Aninit Long Graon. Fastaem ol turis ya oli no kasem save long fraet we ol man oli gat long naet ya we volkeno i bosta.

Mifala tu i no kasem save fulwan, taem mifala i wokbaot folem ol smosmol trak long medel blong ‘whares’ (ol smol haos) blong Maori we oli stap, we oli faenem aninit long graon long ol yia we i stat long 1930.a Ol smol pijin we oli gat longfala tel oli stap flae raon long hed blong mifala taem mifala i stap purumbut long ol smol bebet we i nambawan kakae blong olgeta. I hadwok blong kasem save long trabol mo fraet we i bin kasem olgeta man we oli bin stap long ples ya.

Mifala i stop smol long ples blong go insaed long ‘whare’ we i dak lelebet mo step daon long level blong graon blong fastaem. Mifala i tingbaot ol samting we mifala i bin luk finis, olsem sus blong smol pikinini we sofmad i kavremap olgeta mo bed blong bebi we i rotin finis blong ol yia biaen long 1800. ?Oli blong wan smol pikinini we i stap long smol haos ya? ?Hem i pleplei long graon long ples we mifala i stap stanap long hem?

Long ol narafala samting we mifala i lukluk, mifala i sapraes long wan botel waen we oli digimaot long 1949 mo trifala botel blong walnat we oli digimaot long 1963, evriwan i gat led i stap yet long olgeta. Mifala i wantem save se, ?waen mo ol walnat we oli bin stap 100 yia finis oli tes olsem wanem? !Oli no luk naes tumas blong testem! Be, mifala i sore long hat blong mifala, blong ridim wan olfala nyuspepa blong olgeta we oli laef long taem blong trabol ya. Misis Haszard, wan mama we i gat fo pikinini, ol man we oli traem blong sevem ol man oli digimaot hem mo hem i laef yet i stap. Be trifala pikinini blong hem we tu i stap long tufala saed blong hem mo wan i stap yet long han blong hem, oli ded from ol ases mo sofmad we oli folfoldaon, oli mekem se oli no pulumgud win. Hem i no gat paoa blong ansa long krae blong ol pikinini blong hem from we ol sofmad mo wud blong haos we oli folfoldaon long hem oli holemtaet hem.

Samting We i Kamaot Afta

Ol 50,000 man blong Rotorua tede oli no wari se oli stap kolosap long wan hil we i bin mekem bigfala trabol olsem. Mo tu ol 800,000 turis we oli kam long evri yia blong luk mo joen long ol defren ekspiryens long eria ya oli no wari tu. Ol man Nyu-Silan oli karemaot ol smok mo wora we oli stap dip insaed long graon blong hotem wora we i kam insaed long haos blong olgeta mo ples blong swim afsaed long haos. Be, long tingting blong olgeta, oli save se strong hot wora we i stap kam antap long graon mo plante sofmad we oli stap boel, plante yia bifo, oli pruf blong soemaot bigfala paoa aninit we i bin brekemdaon hil ya we oli kolem Tarawera mo i berem velej ya blong Te Wairoa.

[Futnot]

[Tok blong pija long pej 17]

Hil ya Tarawera mo sikis kilomita i stap longwe, wetem lugun ya Tarawera

[Tok blong pija long pej 18]

Wan kaen ‘whare’ blong Maori, no smol haos, we ol ases blong volkeno oli berem

Insaed long ‘whare’ blong Maori we oli digimaot long graon, i soemaot ples blong faea mo ol tul

Haf we i stap yet blong wan oven blong mekem bred we i lus long 1886

[Credit Line]

Above photos: Published with the permission of The Buried Village