Wan King We i No Gat Fasin Agens Long Wan Taem We Plante Man Oli Gat Fasin Agens

“EVRI MAN OLI FRI BLONG FOLEM SKUL WE OLI WANTEM, I NO MAS GAT WAN MAN WE I FOSEM NARAFALA BLONG FOLEM SKUL BLONG HEM. EVRI MAN OLI FRI BLONG SAPOTEM OL PRIJA LONG SKUL BLONG OLGETA.”

?YU TING se oli raetem ol tok ya wetaem? Ating plante man bambae oli talem se hemia haf blong konstitusen blong wan kantri tede.

Be, ating yu yu sapraes blong save se tok ya i kamaot bitim 400 yia finis. Mo hem i kamaot long wan kantri we king i no gat fasin agens, be plante narafala man oli gat fasin agens. ?Wanem kantri ya? Bifo we yumi faenem ansa long kwestin ya, tingbaot sam samting we oli joen wetem stori ya.

Fasin Agens i Fulap

Long olgeta yia blong Medel Ejes,a plante man blong skul oli agensem narafala skul. Long ol yia 1500, fasin ya i kam antap moa. Long ol kantri olsem Inglan, Franis, Jemani, mo Netelan, ol skul oli mekem ol faet oli kam strong moa. Stat long yia 1520 kasem 1565, ol man long ol rij kantri we oli talem se oli Kristin oli kilim i ded samwe long 3,000 man. Oli talem se ol man ya oli agensem jos. Eniman we i askem kwestin no i agensem wan tingting no rul—speseli long saed blong skul—bambae ol narafala oli girap agensem hem.

Wan tijing blong Katolik Jos we ol man oli raorao long hem plante yia, hemia Triniti—bilif ya se Papa, Pikinini, mo tabu spirit, trifala i wan God nomo. Man blong histri, Earl Morse Wilbur, i eksplenem se: “Long Medel Ejes, ol tija blong Katolik oli raorao plante long tijing ya, mo ol Pop tu oli rao from.” Be, ol man olbaot oli no gat janis blong talemaot tingting blong olgeta long ol tijing olsem. Oli mas bilif nomo se oli “ol tok haed blong God.”

Be, samfala long ol yia 1500 oli jusum blong no folem tingting blong jos, ale oli ridimgud Baebol blong traem faenemaot ol tok haed ya. Oli folem tok ya sola Scriptura (Baebol nomo). Biaen, sam long olgeta ya we oli no agri long tijing blong Triniti, oli tekem nem ya ol Unitarian. Oli gat wan tingting we i defren olgeta long ol man we oli bilif long Triniti. From samting ya, ol Katolik mo Protestan tugeta oli mekem i nogud long olgeta. Ale, ol Unitarian oli no putum nem blong olgeta long ol buk we oli raetem mo we fulap man oli ridim, oli putum wan giaman nem nomo. Mo oli haed tu blong mekem se ol man we oli agensem olgeta oli no save kilim olgeta. Olgeta ya we oli no agri long Triniti oli lidim wok ya tu blong mekem ol man oli fri blong folem wanem skul we oli wantem. Ol enemi blong olgeta oli kilim sam long olgeta i ded, olsem wan man Spen we i stap stadi long ol tijing blong jos, nem blong hem Michael Servetus.b

Olgeta We Oli No Gat Fasin Agens Oli Joengud

I gat wan kantri we i no joen long ol faet blong skul mo i no mekem nogud long ol man we oli no agri long bilif blong ol skul. Kantri ya, Transylvania, we naoia i haf blong Romania long Is Yurop, i mekem fasin we i defren olgeta. Hem i wan kantri we i independen mo wan prins i rul long hem. Wan man Hangari we i stap stadi long histri, nem blong hem Katalin Péter, i eksplenem se Kwin Isabella blong Transylvania we hem i wan wido, “i no joen long ol rao mo faet blong skul. Hem i agri long olgeta skul evriwan.” Stat long yia 1544 go kasem 1574, Palemen blong Transylvania, no Diet, i putumap 22 loa blong givim raet long olgeta man blong folem wanem skul oli wantem.

Wan long ol loa ya, kwin wetem boe blong hem tufala i putumap afta long Diet blong Torda long 1557. Tufala i talem se: “Wanwan man oli [save] folem wanem skul we oli wantem, wetem ol olfala no niufala kastom. Mo Mitufala i letem wanwan man oli jusum bilif blong olgeta, be oli no mas mekem wan samting we i spolem narafala man.” Ol man oli talem se loa ya “i faswan loa long eni kantri we i givim raet long ol man blong wosip olsem oli wantem.” Fasin ya blong no agensem wan skul i gohed long Transylvania mo i kam antap moa taem boe blong Isabella, nem blong hem John II Sigismund, i tekem rul blong kantri ya long yia 1559.

Miting Long Pablik Ples

Wan narafala impoten man long Transylvania we i agensem tijing blong Triniti, hem i wan dokta blong Itali we nem blong hem Georgio Biandrata. Tingting blong hem i kam hafhaf long saed blong Triniti taem hem i stap smoltaem long Itali mo Swiselan. Plante man blong ol narafala kantri we oli no agri long Triniti, oli ronwe long kantri blong olgeta, oli kam haed long Itali mo Swiselan. Afta we Biandrata i muf i go long Polan, hem i mekem plante samting blong leftemap Smol Jos, we biaen oli kolem ol Brata Blong Polan.c Long 1563, man ya i muf i go long Transylvania blong kam dokta mo advaesa blong Sigismund.

Wan narafala man Transylvania we i skulgud mo i no sua long saed blong Triniti, hemia Francis Dávid. Man ya i lida blong Rifom Jos mo prija long haos blong king. Long saed blong tijing blong Triniti we i had blong kasem save long hem, man ya i raetem se: “Sipos yumi mas save ol tijing ya blong kasem laef, i sua se ol Kristin we oli puaman bambae oli no kasem laef, from we nating se oli pasem ful laef blong olgeta blong stadi, bambae oli neva kasem save long olgeta.” Dávid mo Biandrata tugeta i raetem wan buk we i gat sam tok blong Servetus i stap long hem, mo tufala i dediketem buk ya i go long Sigismund.

Ol rao long saed blong Triniti oli kam antap moa. Ol man oli stap wantem se evriwan oli kam long wan pablik ples blong tokbaot bisnes ya long fored blong olgeta man. Biandrata i folem rul ya sola Scriptura, ale hem i talem se sipos oli mekem miting, oli mas yusum ol tok blong Baebol nomo, i no ol waes blong man. Ale, oli mekem miting long 1566, be oli no kliarem poen ya. Biaen, Sigismund i givim wan mesin blong prentem ol buk long grup we oli no agri long Triniti, nao oli save yusum rod ya blong talemaot tingting blong olgeta long plante moa man.

Biandrata mo Dávid i statem wok ya wetem strong tingting. Tufala i raetem buk ya De falsa et vera unius Dei Patris, Filii, et Spiritus Sancti cognitione (Giaman Mo Tru Save Long Saed Blong Fasin Joen Blong Papa God, Pikinini, Mo Tabu Spirit). Long buk ya, oli tokbaot histri blong ol man we oli no agri long Triniti. Long wan japta i gat sam pija we oli save mekem man i laf long ol pija blong ol jos long Triniti. Ol man blong Triniti oli sek, oli talem se ol saen ya oli samting blong sem, mo oli traem spolem olgeta. Ol man oli mekem plante toktok from buk ya we i agensem Triniti. Taem Sigismund i harem ol tok ya, hem i makemaot wan dei blong oli miting bakegen from bisnes ya.

Fasin Joengud i Win

Long Maj 3, 1568, long faef klok long moning, oli statem miting ya. Oli toktok long lanwis Latin nomo, mo miting ya i gohed blong ten dei. Hed blong Rifom Jos blong Transylvania, Peter Melius, i toktok from olgeta we oli bilif long Triniti. Man ya wetem olgeta we oli sapotem Triniti, oli tokbaot ol loa blong jos, ol Faswan Lida blong jos, ol Otodoks tijing, mo Baebol. Be, David i yusum Baebol nomo. Hem i soemaot se Papa, hem i God, Pikinini, hem i daon moa long Papa, mo tabu spirit, hem i paoa blong God. Sigismund i laekem tumas ol save long saed blong skul, ale hem tu i joen long miting ya. Hem i bilif se ol storian olsem oli beswan rod blong mekem trutok i kam long klia ples. I gud we Sigismund i stap, from we hem i mekem ol man oli harem se oli fri blong toktok mo talemaot tingting blong olgeta, nating se samfala oli kros.

Ol man oli ting se grup we i no agri long Triniti i win long miting ya. Taem David i gobak long ples blong hem, Kolozsvár (naoia Cluj-Napoca, Romania), ol man oli mekem bigfala welkam long hem. Ol kastom stori oli talem se taem hem i kamtru, hem i stanap long wan bigfala ston long kona blong rod, nao hem i talemaot ol bilif blong hem long fasin we i pulum olgeta man blong agri long ol tijing blong hem.

Jenisim Bilif Mo Ded Blong Hem

Oli bin mekem ol miting ya long lanwis Latin. Be ol man we oli skulgud nomo oli kasem save long Latin. Dávid i wantem se olgeta man evriwan oli kasem save long toktok blong hem. Ale, Sigismund i agri se nekiswan miting long Nagyvárad (naoia Oradea, Romania) long Oktoba 20, 1569, bambae i stap long lanwis blong Hangari. Bakegen, Sigismund i givhan blong mekem se tufala saed i no raorao tumas.

Peter Melius we i bilif long Triniti i talemaot se hem i bin luk wan vison long naet ya bifo long miting. Long vison ya, Masta i soemaot long hem se hem i olsem wanem. King i ansa se: “?Pasta Peter, sipos las naet yu kasem save se Pikinini blong God hem i hu, yu yu stap prijimaot wanem bifo? !I klia se kam kasem naoia, yu yu bin giaman nomo long ol man!” Taem Melius we i sapotem Triniti i talem ol toktok agens long Dávid, Sigismund i stretem hem, i mekem hem i tingbaot se “bilif i wan presen we God i givim,” mo se “yu no save fosem narafala blong folem wan bilif we tingting blong hem i jajem hem from.” Taem king i klosem miting ya, hem i se: “Mifala i wantem se long ples blong yumi, ol man oli fri blong mekem samting we tingting blong olgeta i no jajem olgeta from.”

Afta long miting ya, Sigismund mo bighaf blong kot oli tekem saed blong ol Unitarian. Long yia 1571, king i stanemap wan loa we i givim raet long ol Unitarian blong kam wan jos we gavman i luksave hem. Stet blong Transylvania nomo i luksave jos ya, olsem we i luksave jos Katolik, Luteran, mo Kalvinis. Mo i no gat wan narafala king we i bilif se Triniti i rong, Sigismund nomo. Sore tumas, smoltaem biaen, king ya we i gat 30 yia nomo i karem kil taem hem wetem Dávid mo Biandrata oli stap ronem ol wael anamol. Sam manis biaen, hem i ded.

King we i rul afta long hem, Stephen Báthory, hem i Katolik. Hem i agri long loa ya long saed blong ol jos we gavman i luksave olgeta finis, be hem i talem se bambae i no save agri long eni narafala jenis. Fastaem, Stephen i talem se, nating we hem i stap rul long ol man, hem i no save fosem olgeta blong mekem samting we tingting blong olgeta i no wantem. Be smoltaem biaen, hem i blokem olgeta blong prentem ol buk, nao bigfala rod we oli yusum blong serem bilif blong olgeta i no moa open. Hem i sakemaot Dávid long wok blong hem, mo sam narafala Unitarian, oli lusum wok blong olgeta long haos blong king mo long ol gavman ofis.

Taem Dávid i stat tijim ol man se oli no mas wosipim Kraes, gavman i mekem wan loa we i putum tabu long hem blong prij. Be long nekis Sande, Dávid i girap i prij tu taem long wan dei. Ol polis oli holem hem, oli talem se hem i stap “stanemap niufala” bilif, mo oli panisim hem se hem i mas kalabus blong ful laef blong hem. Long 1579, hem i ded long prisen haos blong king. Bifo we Dávid i ded, hem i raetem tok ya long wol blong prisen se: “Ol naef blong faet blong ol pop . . . mo ded tu bambae i no blokem trutok. . . . Mi mi bilif fulwan se afta we mi mi ded, ol tijing blong ol giaman profet bambae oli foldaon.”

Lanem Lesen From King Ya

King John Sigismund i givhan long ol man blong skulgud, blong lanem blong plei miusik, mo blong dro. Be laef blong hem i sot, mo hem i siksik oltaem. Fulap manples we hem i rul long olgeta oli wantem kilim hem i ded—bitim naen taem, oli mekem plan blong kilim hem i ded. Mo plante man blong ol narafala kantri tu, oli traem endem laef blong hem taem oli pulum ol man blong girap agensem hem. Plante man oli jajem gudfala king ya we i no gat fasin agens, from we hem i no bilif long sam tijing blong skul. Afta we king i ded, wan enemi blong hem i talem se hem “i sua we king ya i stap long hel.”

Be man blong histri, Wilbur, i ademap evri samting nao i talem se: “Taem King John [Sigismund] i raetem laswan loa blong hem se olgeta niufala skul oli fri blong wosip, nating se ol narafala oli agensem olgeta, ol haeman blong Protestan oli stap gohed yet blong presem Calvin we i fasem Servetus long pos mo bonem hem long faea. Inkwisisin i stap gohed yet, i stap mekem blad blong ol Protestan i ron long Netelan, . . . mo bitim 40 yia oli pas bifo we ol man Inglan oli stop blong bonem ol man long faea from we oli holem wan tingting long saed blong skul we i defren long ol narafala.”

Yes, wan man i tokbaot bisnes ya i se: “Long tingting blong eniman—mo i sua se long tingting blong ol man long taem blong King John Sigismund—king ya i rul long nambawan fasin. . . . Hem i no agensem eni man, hemia nao stamba fasin blong rul blong hem.” King ya i luksave se i moa gud long Kantri sipos i gat pis long ol skul, ale hem i kam wan man we i strong blong letem ol man oli fri blong folem skul we oli wantem, mo mekem samting we tingting blong olgeta i no jajem olgeta from.

Tede tu, samfala oli gat fasin blong agensem narafala skul. Sipos samting ya i hapen, i gud we yumi tingbaot smol kantri ya blong bifo. Blong smoltaem, Transylvania i rili wan kantri we i no gat fasin agens long wan taem we plante man oli gat fasin agens.

[Futnot]

[Tok makem poen pija long pej 24]

“Yu no save fosem narafala blong folem wan bilif we tingting blong hem i jajem hem from. . . . mifala i wantem se long ples blong yumi, ol man oli fri blong mekem samting we tingting blong olgeta i no jajem olgeta from.”—King John II Sigismund

[Tok blong pija long pej 22]

Georgio Biandrata

Sam pej blong buk we Biandrata mo Dávid i wokem, wetem tu pija we oli mekem ol man blong Triniti i sek

Francis Dávid bifo long Diet blong Torda

[Credt Line]

Two Trinity line drawings: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris; all other photos: Országos Széchényi Könyvtár

[Foto Credit Line long pej 24]

Pages 2 and 24: Országos Széchényi Könyvtár